كتاب انديشه - گشودن رموز نقاشي

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: كتاب انديشه - گشودن رموز نقاشي
كتاب انديشه - گشودن رموز نقاشي

مهناز شايسته‌فر:آنچه مي‌خوانيد معرفي كتاب «رمزگشايي از آثار استادان كهن» نوشته ابوالعلاء سودآور به قلم مهناز شايسته‌فر، استاد دانشگاه تربيت مدرس و سردبير مجله هنر اسلامي است.

اين كتاب مورد تحقيق، اساسا رمزگشايي و بررسي تابلوهاي نقاشي قديمي است كه مهناز شايسته‌فر، سردبير مجله هنر اسلامي به بررسي اين كتاب پرداخته است. برتراند اشنراب (نويسنده مقدمه) معتقد است كه در اين كتاب، مورد تحقيق اساسا رمزگشايي و بررسي تابلوهاي نقاشي قديمي است كه ظاهرا فقط ترسيم يك رشته موقعيت‌ها و مناسبت‌هاي اجتماعي و شاهانه را داشته‌اند، ولي در اصل به موازات اين ترسيم‌ها به ارائه موضوعات مهم عصر خود و بررسي ارتباطات مذهبي و سياسي نيز پرداخته‌اند. در تابلوي «ازدواج كانا»، چيزي كه در ابتدا برداشت مي‌شود، تصوير فيليپ در كنار همسرانش كه نشان‌دهنده پيوندهاي زناشويي در بين دو يا چند طايفه است ديده مي‌شود؛ ولي در واقع در كنار اين مسئله، تاكيد بر تبارشناسي فيليپ مدنظر بوده است. در تابلوي باكره رولين به نظر مي‌رسد كه نقاش مي‌خواسته است به قتل جان شيردل و معاهده آراس در سپتامبر 1435 نيز اشاره‌اي داشته باشد. نتيجه‌گيري‌هاي ابوالعلأ سودآور بر اساس حقايق معتبر تاريخي است درست به همان اندازه كه اين كتاب، يك تحقيق مقايسه‌اي (تطبيقي) جالب توجه نيز هست. در هر بررسي تحقيقي، سودآور ما را به پذيرش اين موضوع دعوت مي‌كند كه در يك اثر نقاشي فراتر از آن چيزي را مي‌بينيم كه در وهله اول به عنوان يك اثر هنري ديده مي‌شود. مثلا در كارهايي كه تحت حمايت و نفوذ دوك‌هاي بورگاندي كشيده شده‌اند، بايد به دنبال چيزي يا مفهومي فراتر باشيم. او همچنين يادآور مي‌شود كه در دربار بورگاندي همان‌طوركه هويزينگا نيز اشاره دارد، معمولا تمثيل‌ها و نمادهاي سمبليك، هم در ادبيات و هم در آثار نقاشي به كار گرفته مي‌شدند. خود سودآور معتقد است كه باستان‌شناسان به دنبال رمزهايي هستند كه در زيرزمين نهفته‌اند، تا با كشف آنها رموز تاريخي و فرهنگي را رمزگشايي كنند. غافل از آنكه يك اثر نقاشي اصيل مي‌تواند، اگر نه بيش از آثار باستاني، حداقل در همان حد، فهمي از يك دوره تاريخي و فرهنگ آن ارائه دهد. مثلا نقاشي‌اي كه كانون آن يك دوك بورگاندي است، تمامي قوانين، نشانه‌هاي فرهنگي، سياسي و تمثال‌ها و نشان‌هاي خانوادگي را با خود دارد. اينها توضيح‌دهنده مختصات و مشخصه‌هاي سياسي، فرهنگي و درباري آن دوره است: مثل ثروت و وفور امكانات بي‌نظيري كه در دوره دوك‌هاي بورگاندي وجود داشته است با جوي متأثر از درام‌هاي شكسپير و با كشتارها و خصومت‌هايش، مبارزات و جنگ‌هاي صليبي آن دوره و توطئه‌ها و خيانت‌ها در كنار شواليه‌ها؛ همچنين جشن‌ها و ضيافت‌هاي باشكوه و خيره‌كننده خاصي كه در آن دوره وجود داشته‌اند، همه و همه در آثار هنري نقاشان آن روزگار به‌تمامي نمايان است. سودآور ادامه مي‌دهد كه حملات و مبارزات دوك‌ها و غلبه تيمور بر سلطان بايزيد عثماني به سال 1402 و اينكه چطور مداخله نظامي او سقوط امپراتوري قسطنطنيه را نيم‌قرن به تعويق انداخت و اينكه پيروزي تيمور از او حامي قدرتمندي براي بورگاندي‌ها ساخت، جرقه فكر «تحقيقي تطبيقي» را در او (سودآور) ايجاد كرد. اين مسئله به ذهن وي خطور كرد كه يك تحليل تصويري از كارها و آثار هنري هر دو خاندان تيموري و بورگاندي مي‌تواند جالب باشد و تحقيقي تطبيقي مي‌تواند گوياي مشتركات بسياري باشد، چرا كه هر دو مشهور به حمايت از هنر و هنرمند و فعاليت‌هاي هنري و ادبي بوده‌اند. ظاهرا هر دو خاندان علاقه‌مند به تهيه نسخه‌هاي مصور و استفاده از نمادهايي تمثيلي بوده‌اند كه لايه‌هايي از مفاهيم و معاني را در خود پنهان داشته‌اند. در نهايت به علت همسايگي دو امپراتوري ايران و بيزانس، برخي از نمادهاي تمثيلي و سمبليك در كارهاي اين دو، مشترك به كار رفته يا يك نوع قرض‌گيري در زمينه «شمايل‌نگاري» به عمل آمده است. ابوالعلأ سودآور ادامه مي‌دهد: مي‌دانم در نهايت تا حدي عجيب است كه محققي چون من- كه تا پيش از اين علاقه اساسي‌اش تحقيق روي مينياتورهاي ايراني بوده- جسارت كار روي قلمرو آثار نقاشي ايتاليايي و رنسانس شمالي را به خود بدهد و روي چهره‌ها و شاخص‌هاي فرهنگي اين شاهكارها كار كند اما من سعي در نشان دادن رابطه‌ها و عوامل تمثيلي در اين آثار داشته‌ام و معتقدم كسي نمي‌تواند نقاشي‌هاي پيچيده را بدون داشتن پيشينه تاريخي‌شان، يعني زمان و دوراني كه آنها را ايجاد كرده است، بررسي كند. اگر نكته مهمي در اين كتاب باشد، همانا اهميت پيشينه تاريخي و مفاهيم رمزگونه و سمبليك يك اثر در فهم آن اثر است. همچنين در مقدمه اين كتاب آمده است: قرن پانزدهم بدون شك قرن فرهيختگي‌هاي شاهانه و درباري بوده است. از دوك‌هاي بورگاندي تا مديچي در فلورانس يا تيمور در ايران، همگي سعي بر ادغام آداب فرهيختگي با توانگري و ثروت داشته‌اند. آنها با تاكيد بر حمايت از نقاشي،‌ به همان اندازه از ادبيات و معنويات نيز حمايت مي‌كردند. بدين‌ترتيب نسخه‌هاي خطي‌اي نوشته و مصور شد كه سعي در تبليغ انديشمندي و فرهيختگي درباري داشت. در اين نسخه‌هاي مصور، چند مرحله از يك ماجرا يا چند واقعه را با هم به تصوير مي‌كشيدند. اين تكنيك منحصر به غربي‌ها نبود بلكه در ايران و مينياتور ايراني نيز استفاده مي‌شد. در اين نقاشي حكايت دو كشتي‌گير بر اساس گلستان سعدي نقاشي شده و در عين حال ملاقات دو وزير و آداب اين ملاقات هم نشان داده شده است.
در اين كتاب آثار به صورت تطبيقي و در چندين مرحله بررسي مي‌شوند.
1. تحقيق خود اثر با مقايسه با آثار قبلي كه اصيل‌ترند.
2. تحليل و مقايسه تطبيقي‌ قدمت آثار.
3. تحليل تطبيقي قدمت اجزاي تصوير نقاشي شده مثل كفپوش‌ها، فرش‌ها، چوب‌ها، نشان‌هاي خانوادگي و سلطنتي، لباس‌ها تا شكل تاج و... و حتي بررسي تصوير خود اشخاص.
4. در هر مورد تابلوهاي مشابه يا موازي از نظر موضوعي با به‌كارگرفتن تصوير يك شخص خاص مورد بررسي قرار گرفته‌اند.
5. هر مورد با تصاويري يك به يك توضيح داده شده و براي هر مطابقه بين 4 تا 7 تصوير يا قسمت‌هاي مختلف نقاشي‌هاي مختلف يا يك نقاشي خاص توضيح و مطابقه شده‌اند.
6. در هر يك از هفت فصل كتاب يك مضمون يا يك موضوع اصلي تابلويي تحليل شده و در آن رابطه چندين تابلوي مشابه بررسي شده است.
در فصل مقدمه، يك اشاره تحليلي به مينياتور ايراني شده و تنها يك تصوير از آن داريم. در بخش هفتم يا «ستايش مجوستان» (The Adoration of the Magi) نقش‌ها و مهرهاي ساساني و حكاكي‌هاي سنگي ايران در مقايسه با بيزانس قرار گرفته است. در اين فصل به تمثال‌نگاري يا «ايكونوگرافي» ايرانيان و شكوه باستاني آنها اشاره و در 11 تصوير بررسي شده است. در اين مقايسه، حكاكي‌هاي سنگي هخامنشي در زمان داريوش اول نشان داده شده و بررسي اينكه نماد تمثيلي «هاله‌اي از نور» (nimbus)، روي سرهاي آنها بعدها در كارهاي بيزانس و بودايي نيز به كار رفته است، ولي در هر كدام معنايي متفاوت را در بر دارد، چون در ايران اين هاله نه نماد جاودانگي بلكه نماد قدرت است، ولي در بيزانس و آيين بودايي نماد جاودانگي است. به دنبال اين بررسي احياي قسطنطنيه و طرح‌ها و نسخه‌هاي خطي زمان تيمور مطرح مي‌شود و همينطور نقاشي ارمنيان كه از هر كدام تنها يك تصوير ارائه شده است. لازم به ذكر است كه تعدد تابلوهاي نقاشي بررسي شده غربي چشمگير است و كمبود تصاوير هنر ايراني در سراسر كتاب به شدت به چشم مي‌خورد در شرايطي كه ادعاي مقدمه كتاب بر مقايسه كامل‌تري از اين دو فرهنگ بوده است.
Decoding Old Masters; Patrons, Princes and Enigmatic Paintings of the 15th Century, by Abolala Soudavar, I.B. Tauris, London & New York, 2008
دوشنبه 11 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 208]