به مناسبت بزرگداشت نخستين فقيه پس از عصر غيبت انديشه‌هاي ‌‌فقهي ‌-‌ سياسي ‌شيخ ‌‌مفيد‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: به مناسبت بزرگداشت نخستين فقيه پس از عصر غيبت انديشه‌هاي ‌‌فقهي ‌-‌ سياسي ‌شيخ ‌‌مفيد‌
جام جم آنلاين: ابوعبدالله محمد بن النعمان العكبري البغدادي، ملقب به شيخ مفيد(ره) كه از جمله بزرگ‌ترين مفاخر شيعه به شمار مي‌رود، نخستين فقيه پس از عصر غيبت محسوب مي‌شود كه در سال 336 يا 338 هجري قمري ديده به جهان گشود. تولد او را 7 يا 9 سال پس از غيبت كبري مي‌دانند كه در سال 329 هـ . ق واقع شده است.

محل تولد او در ناحيه جيل در 10 فرسنگي بغداد بود. وي بعدها به همراه پدرش كه ملقب به العلم بود به بغداد آمد و نزد استادان زمانه خويش كه تا 59 نفر را هم در مقدمه چاپ جديد بحارالانوار نقل كرده‌اند، به تحصيل پرداخت. از مشهورترين استادان وي مي‌توان به ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن قولويه قمي، شيخ صدوق، محمد بن جنيد اسكافي، ابوعلي صولي و ابوغالب رازي اشاره كرد.

شاگردان بسياري نيز در مكتب شيخ مفيد تربيت يافتند كه مي‌توان از جمله آنها به شيخ طوسي، سيدمرتضي، سيدرضي و ابوالعباس نجاشي اشاره كرد كه همگي از مفاخر علماي شيعه و اساتيد علوم و فنون اسلامي به شمار رفته‌اند.

شيخ مفيد، از متكلمان و فقيهان برجسته شيعه در سده‌هاي سوم و چهارم هجري قمري و از بزرگ‌ترين موسسان مراحل تكامل فقه و اجتهاد بعد از عصر تبيين و عصر محدثان به شمار مي‌رود كه در اين نوشتار به بهانه سالروز بزرگداشت وي (نهم آذر)‌، به بازخواني اساسي‌ترين انديشه‌هاي فقهي سياسي‌اش مي‌پردازيم.

شيخ مفيد، داراي آثار و تاليفات ارزشمندي است كه حتي به نقل از شاگردش، شيخ طوسي، تعداد آثار وي تا 200 كتاب كوچك و بزرگ است كه اين كتاب‌ها از جمله آنهاست: اركان في دعائم الدين، العيون و المحاسن، اصول الفقه، الكلام في وجوه اعجاز القرآن، تاريخ الشريعه. بسياري از اين تاليفات در رد مذاهب ديگر و بسياري در باب عقايد مخصوص شيعه و احكام فقهي است. رساله «المقنعه» نيز ــ كه متن فقهي جامع و محكمي است ــ از آثار اوست كه از سوي شيخ طوسي، شرح شد و به صورت التهذيب، يكي از كتب اربعه حديث، در آمد.

شيخ طوسي در كتاب فهرست، 20 كتاب او را نام مي‌برد و مي‌نويسد: «از جمله كتاب‌هاي او كتاب مقنعه در فقه، كتاب اركان نيز در فقه، رساله‌اي در فقه كه براي فرزندش نوشته و كامل نيست، كتاب ارشاد، كتاب ايضاح در امامت، كتاب افصاح، كتاب نقض بر ابن عباد در امامت، كتاب نقض بر علي بن عيسي (رماني) در امامت، كتاب نقض بر ابن قتيبه در حكايت و محكي، كتاب احكام اهل جمل، كتاب منير در امامت، مسائل صاغانيه، مسائل جرجانيه، مسائل دينوريه، مسائل مازندرانيه، مسائل منثوره (پراكنده) كه قريب يكصد مساله است، كتاب فصول از عيون و محاسن، كتاب احكام متعه و غير اينها كه در فهرست كتب وي ثبت است. و نيز كتاب مساله كافيه در ابطال توبه خاطئه، كتاب النصره لسيد العتره في احكام البغاه عليه بالبصره. نجاشي، يكي ديگر از شاگردان شيخ مفيد، 175 كتاب از وي نام مي‌برد.

ابن شهر آشوب مازندراني نيز 52 كتاب او را نام مي‌برد. علامه مجلسي هم در مقدمه بحارالانوار چند كتاب ديگر را به آنها اضافه مي‌كند. از آثار ارزشمند وي مي‌توان كتاب الامالي را نام برد. اين كتاب، مهم‌ترين كتاب حديثي برجاي‌مانده از ايشان به شمار مي‌رود كه شامل 387 حديث از پيامبر اكرم(ص) و ائمه معصومين(ع) در مباحث مختلف است. شيوه روايت در آن، به‌گونه املاء است؛ بدين صورت كه روايات، آرام آرام و بتدريج خوانده مي‌شده و همه شنوندگان يا برخي از آنان، مطالب را يادداشت مي‌كرده‌اند.

املاء در آن دوره يكي از راه‌هاي انتقال حديث و دانش بوده است. املاءكنندگان غالبا از بزرگان بوده‌اند. در كتاب لغتنامه دهخدا به برخي از آثار ديگر وي هم اشاره شده است كه به تفكيك مي‌توان آنها را اين گونه فهرست‌بندي كرد كه عبارتند از:

1. علم، كلام و عقايد: اوائل المقالات، شرح عقايد صدوق، اجوبه المسائل السرويه و نكت الاعتقاديه

2. فقه: المقنعه، الاعلام، المسائل الصاغانيه، جوابات اهل الموصل في العدد الرويه و جواب اهل الرقه في الاهله و العدد

3. اخلاق اسلامي: امالي كه در رابطه با اخلاق اسلامي و فضائل انسان است

4. حديث

5. امامت و فلسفه سياسي در اسلام: الافصاح في‌الامامه، ارشاد، جمل، امالي، الفصول المختاره و تفصيل اميرالمومنين علي ساير الصحابه از آثار وي در اين زمينه است. حدود 20 اثر ژرف از آثار شيخ مفيد درباره «امامت و رهبري» است

6. غيبت امام دوازدهم: بخشي از ارشاد كتاب الفصول العشره في الغيبه و الجوابات في الخروج المهدي(عج) به همراه 5 اثر ديگر از ايشان در رابطه با امام زمان(عج) است.

شيخ مفيد، فقيه و متكلم شيعي- كه در 20 سالگي به اجتهاد رسيد، بيشتر در علم كلام تبحر داشت و مكتب كلامي شيعه در زمان او به اوج خود رسيد ــ در مناظرات ديني داراي مهارت خاصي بود و مناظراتش با قاضي عبدالجبار (رئيس فرقه معتزله بغداد) و قاضي ابوبكر باقلاني رئيس اشاعره از مناظره‌هاي مشهور و معروف وي به شمار مي‌رود. نقل مي‌كنند لقب مفيد را علي بن عيسي معتزلي در عهد جواني، در نتيجه مباحثه با وي به او داد.
اما ابن كثير مي‌نويسد: بسياري از دانشمندان فرقه‌هاي مختلف در مجلس او حاضر مي‌شدند. شمع وجود شيخ مفيد از جهات مختلف سودمند بود و حضرت بقيه‌الله(عج) او را ملقب به مفيد گردانيد و حقا او براي شيعيان و ديگران مفيد بود؛ چرا كه مفيد، يعني سودمند براي امام زمان(عج) و آموزنده و فايده‌رسان براي ديگران، تا جايي كه نام اين فقيه بزرگ و نابغه اسلامي، سرتاسر اسلام را فرا گرفت و از خراسان و ماوراءالنهر و اندلس به سويش مكاتبه مي‌كردند و از وجودش بهره مي‌بردند و مشكلاتشان به واسطه ايشان حل مي‌شد.

به طوري كه صاحب كتاب روضات الجنات مي‌نويسد: پس از مفيد، كسي به نام (مفيد) شهرت نيافته است و بايد گفت لقب مفيد، ويژه اوست. ابن شهرآشوب هم در كتاب معالم العلماء نقل مي‌كند كه لقب مفيد را امام زمان(عج) به ايشان داده است.
يكي از ويژگي‌هاي برجسته شيخ مفيد، اين است كه وي از جمله علمايي بود كه مورد توجه و عنايات خاص امام زمان(عج) واقع شده است؛ به گونه‌اي كه شيخ مفيد داراي توقيعاتي (توقيع: نامه‌اي كه به خط و مهر مبارك امام عصر(عج) تاييد شده است) از جانب امام زمان(عج)‌ بوده است و اين مهم از دو نامه‌اي كه حضرت براي او نگاشتند، برداشت مي‌شود. حضرت در اولين نامه‌اي كه در اواخر ماه صفر 410 هجري قمري براي شيخ مفيد نوشتند، شيخ را اين گونه مورد خطاب قرار دادند: «به برادر استوار و درست‌كردار و دوست رشيد، شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان كه خداوند، عزت و احترامش را مستدام دارد.

از طرف كسي كه خزانه عهد و پيماني است كه خداوند از بندگان گرفته است.» حضرت در ادامه، متن نامه را اين گونه آغاز كرده‌اند: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم و اما بعد، سلام بر تو اي دوست با اخلاص در دين، و اي كه در اعتقاد به ما از روي علم و يقين، امتيازاتي داري و... حضرت، نامه ديگري هم در 22 ذيحجه سال 412 هـ . ق براي شيخ مفيد نوشتند و او را اين گونه مورد خطاب قرار دادند: از طرف بنده خدا كه حافظ و نگاهبان را، خداست براي كسي كه حق به او الهام شده و راهنماي حق است. بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم، سلام بر تو اي ياري‌دهنده حق و اي دعوت‌كننده خلق به سوي حق با كلمات راستين.... (كلمه الامام المهدي، علامه شيرازي)‌

اگر بخواهيم تصويري از زمانه شيخ مفيد(ره) به دست دهيم بايد بگوييم در عصر وي، آل بويه بر بغداد حاكم شدند كه حامي تشيع بودند؛ در نتيجه زمينه بيان عقايد و نشر انديشه‌هاي شيعي به وجود آمد. شيخ مفيد از اين محيط آزاد در زمانه خويش استفاده كرد و در مسجد معروف براثا در بغداد به تدريس، وعظ و جدل با معارضان پرداخت و موفق شد تشيع و فرق آن را با هم متحد كند.

وي فرقه‌هاي مختلف اسلامي را تشويق كرد كه اختلافات جزيي را كنار بگذارند و در اصول متحد شوند. زماني اهميت اقدامات ايشان بر ما بيشتر آشكار مي‌شود كه بدانيم در زمان پيش از شيخ مفيد(ره)، شيعيان موقعيت مناسبي نداشتند؛ يعني از زمان درگذشت پيغمبر اكرم(ص) تا حدود سال 300 هجري، شيعيان دچار وضع ناگوار و موقعيت تاثرآوري بودند؛ چرا كه شيعيان از روز نخست در اقليت بوده‌اند.

در دولت بني‌اميه و بني‌عباس نيز سعي مي‌شد كه از نفوذ امامان جلوگيري به عمل آيد و رابطه آنها با شيعيان قطع شود. به همين دليل در سراسر ممالك اسلامي ــ از آفريقا و اسپانياي آن روز تا مصر و روم شرقي و سرحد چين كه همه در زير نگين خلفاي اموي و عباسي قرار داشتند ــ شيعه در محدوديت به سر مي‌برد و تقريبا از هرگونه آزادي عمل، عقيده و ابراز وجود محروم بود. اما قرون سوم و چهارم هـ‌.‌ق به سبب شرايط خاص سياسي و فرهنگي حاكم بر جهان اسلام، نقطه عطفي در حوزه دانش سياسي مسلمانان محسوب مي‌شود.

در اين دوره، شيعيان به سبب فضاي باز سياسي و فرهنگي ناشي از ضعف عباسيان و نفوذ اميران آل بويه در بغداد، براي اولين بار به عرصه رقابت فكري و عقيدتي آزاد با ديگر فرقه‌هاي اسلامي وارد شدند و با جمع‌آوري احاديث و تحليل‌هاي شيعي از تاريخ سياسي اسلام و بازبيني انديشه‌هاي فقهي و كلامي، به نضج و گسترش دانش سياسي شيعه پرداختند.(خالقي، نظام سياسي شيعه) حال به برخي از مهم‌ترين انديشه‌هاي فقهي سياسي وي به طور اجمال نگاهي مي‌افكنيم.

1ــ ولايت فقيه: شيخ مفيد در كتاب گرانبهاي المقنعه، ص 810 مي‌نويسد: اقامه حدود(احكام حكومتي اسلام) به دست سلطان اسلام است كه از طرف خداوند متعال منصوب شده باشد و منظور از سلاطين اسلام، ائمه هدي از آل محمد(ص) و كساني كه به عنوان حاكم و امير از جانب ايشان منصوب گرديده‌اند، مي‌باشند و همانا عهده‌داري سلطنت اسلام از طرف ائمه به فقهاي شيعه تفويض شده تا در صورت امكان، مسووليت آن را به عهده گيرند و... . چنانكه از اين فراز از بيان شيخ مفيد برداشت مي‌شود، وي ولايت فقيه را در رديف ولايت سلطان عادل (امام) دانسته و در دايره مفهوم عام «سلطان اسلام» قرار داده است‌.

از اين رو زماني كه از سلطان اسلام و گستره مسووليت‌ها و اختيارات او سخن مي‌گويد، به گونه‌اي مفهوم سلطان را تفسير مي‌كند كه شامل فقيه جامع‌الشرايط نيز مي‌شود(همان.) مي‌توان از مباحث شيخ مفيد در بحث ولايت فقيه، اين نتيجه را گرفت كه ايشان را مي‌توان از فقهايي دانست كه معتقد به ولايت مطلقه فقيه بوده كه تمامي اختيارات سلطان(امام معصوم) را در زمان غيبت براي فقهاي جامع‌الشرايط، ثابت دانسته است و گستره اين ولايت را در همه اموري مي‌داند كه از شوون سلطنت و حكومت(ولايت تشريعي) امامان معصوم عليهم‌السلام باشد.

2ــ شرايط و اختيارات ولي فقيه: شيخ مفيد در همان كتاب المقنعه خود، فقهايي را داراي ولايت مي‌داند كه از شرايط خاصي همچون فقاهت، عدالت، مأمون بودن، صاحب عقل و راي و افضل بودن برخوردار باشند. همچنين شيخ مفيد، فقيه جامع‌الشرايط را در رديف حاكم و سلطان اسلام قرار داده و همان وظايف و اختيارات پيامبر(ص) و ائمه اطهارعليهم‌السلام و نواب خاص ايشان را براي وي قائل شده و معتقد است كه در صورت عدم حضور سلطان عادل (امام)، فقها در همه اموري كه ايشان ولايت داشته‌اند، صاحب اختيارند و در صورت تمكن مي‌توانند متولي همه اين امور گردند.

3ــ جهاد: شيخ مفيد در همان كتاب در باب جهاد مي‌گويد: چنانچه فقيهي از طرف حاكم ظالم كه به ظاهر سلطنت دارد، براي اجراي حدود منصوب شود يا به امارت و سلطنت بر منطقه‌اي منصوب گردد، بر آن فقيه لازم است حدود را اقامه كند، احكام الهي را اجرا نمايد، امر به معروف و نهي از منكر را انجام دهد و به جهاد با كفار و فاسقين بپردازد و چنانچه فقيه دست كمك به جانب مومنين دراز كرد، واجب است او را ياري كرد، مادامي كه از حدود ايمان تعدي ننموده و به جهت منصوب بودن از جانب سلطان گمراه، در معصيت خدا قدم نگذارد و در جاي ديگري مي‌فرمايد: در بحث جهاد، واليان خاصي از طرف انبياء و ائمه عليهم‌السلام تعيين و روانه جنگ مي‌شدند و ضرورتي نداشت كه خود ائمه متولي آن شوند.. . چنان كه از اين دو بيان برداشت مي‌شود شيخ مفيد، جهاد را در حيطه ولايت و سلطنت فقيه جامع‌الشرايط دانسته و آن را منحصر به عصر حضور ندانسته، بلكه معتقد است در عصر غيبت نيز جهاد با تصدي فقيه صورت مي‌گيرد؛ كه به نوعي نشان‌دهنده جواز جهاد ابتدايي در نزد ايشان در زمان غيبت است.

4ــ نظام سياسي: از نظر شيخ مفيد در جامعه اسلامي براي تامين صلاح و رستگاري مردم وجود نظام سياسي ضرورتي مسلم است، چه به واسطه سلطان عادلي محقق شود ــ كه مطلوب‌ترين وجه است ــ و چه به واسطه سلطان غيرعادلي تحقق يابد كه از باب اضطرار قابل قبول است. بنابراين، نظام سياسي در يك تقسيم‌بندي كلي به دو صورت قابل تفكيك است كه عبارتند از: نظام سياسي مبتني بر امامت و رياست سلطان عادل و افراد منصوب يا مأذون از سوي ايشان و دوم، نظام سياسي مبتني بر امامت و رياست سلطان جائر و ولات ايشان. مطلوب‌ترين نظام سياسي از نظر شيخ مفيد، نظام مبتني بر رياست و امامت كسي است كه از سوي خداوند - عزوجل - مبعوث شود، احكام الهي را اجرا كند، حدود الهي را برپا دارد و شريعت آسماني را نگه داشته، مردمان را بر اساس آن تأديب و سياست كند. در اين نظام، رياست چنين فردي مقدم بر هر كس ديگر بوده و اطاعتش بر همگان واجب است.

بالاترين مصداق اين گونه نظام سياسي، نظامي است كه پيامبري در راس آن قرار گرفته باشد. بر اساس نظر شيخ مفيد، در زمان حاضر نيز برترين نظام سياسي، نظامي است كه امام زمان(عج) در آن، والي خلق در جميع امور ديني و دنيوي باشد، اما از آنجا كه آن حضرت به دليل كثرت دشمنان و قلت ناصران و يا به دليل مصلحت ديگري از نظرها پنهان است‌ و نظام سياسي مبتني بر حضور ايشان محقق نشده، از چندين طريق بايد زندگي سياسي شيعيان را در عصر غيبت ايشان نظام داد: يكي، از طريق تقيه و مدارا با سلاطين حاكم و ديگري، از طريق مراجعه به فقهاي عادل و مأذون از سوي امام زمان(عج.) از نظر شيخ مفيد، تمامي اختيارات امام(عج) به فقهاي عادل و مأذون از سوي ايشان تفويض شده و آنها در صورت تمكن مي‌توانند به نيابت از سوي ايشان متولي همه اختيارات آن حضرت باشند (خالقي، پيشين)‌.

5ــ تعامل مردم و حاكمان اسلامي: شيخ مفيد، رابطه دوسويه‌اي را براي تعامل مردم و حاكمان اسلامي در نظر مي‌گيرد. در رابطه با وظايف حاكمان اسلامي در قبال مردم، شيخ مفيد، آنها را در رفتار با مردم به لزوم رعايت نكاتي توصيه مي‌كند: 1)‌ در نظر گرفتن رضايت خداوند متعال‌؛ 2)‌ تامين مصلحت ديني و دنيوي مردم‌؛ 3)‌ رعايت عدالت در ميان مردم‌؛ 4)‌ اجتناب از تحكم و زورگويي به مردم. و در رابطه با وظايف مردم در برابر حاكمان اسلامي، سه وظيفه را بيان مي‌كند كه عبارتند از: 1)‌ شناخت امام و اعتقاد به وي؛ 2)‌ فرمان‌بري و اطاعت از امام؛ 3)‌ خيرخواهي و نصيحت حاكمان(همان)‌

6ــ احتكار اجناس: شيخ مفيد به اين مساله كه جنبه فقهي دارد، توجه كرده و در همان كتاب المقنعه در باب احتكار اجناس مي‌فرمايد: «هر وقت جنسي احتكار شود و صاحبان آن اقدام به فروش نكنند و مردم هم نياز مبرم به آنها داشته باشند، به عهده سلطان است كه شخص محتكر را اجبار به بيرون آوردن اجناس و فروش آنها در بازار مسلمانان نمايد و مي‌تواند آنها را بنابر مصلحتي كه مي‌داند، قيمت‌گذاري كند.»

سيدجواد ميرخليلي
پنجشنبه 7 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 332]