دانشگاه غربي، دانشگاه ايراني

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

شروين مقيمي زنجاني

علوم و دانش.های جدید که طی یک سده و نیم گذشته وارد ایران شده است بویژه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، دارای مبانی خاصی است که با دانشگاه.های جدید پیوندی ارگانیک دارد. مبانی مزبور از همان آغاز باید در پرتوی سنتی زنده و پویا مورد بازتفسیر قرار می.گرفت و به تحولی اساسی منجر می.شد که متاسفانه به وقوع نپیوست.

علوم و دانش.های جدید که طی یک سده و نیم گذشته وارد ایران شده است بویژه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، دارای مبانی خاصی است که با دانشگاه.های جدید پیوندی ارگانیک دارد. مبانی مزبور از همان آغاز باید در پرتوی سنتی زنده و پویا مورد بازتفسیر قرار می.گرفت و به تحولی اساسی منجر می.شد که متاسفانه به وقوع نپیوست.

نظام دانشگاهی به معنایی که امروز از آن ياد می.کنیم، پدیده.ای غربی است. این بدین معنا نیست که آموزش عالی و تعلیم و تربیت، در سنت ایرانی- اسلامی محلی از اعراب ندارد بلکه منظور این است که دانشگاه، اگر آن را معادل university غربی در نظر آوریم که مشخصات و ویژگی.های خاصی را طلب می.کند، محصول تمدن غربی است. آنچه در سنت تعلیم و تربیت ما رواج داشته و اکنون نیز در قالب نهادهایی چون حوزه علمیه به حیات خود ادامه می.دهد، از جنس دیگری است. این تفاوت، تفاوتی تاریخی- فلسفی است، نه نوعی تمایز.گذاری ایدئولوژیک. در این نوشتار مختصر خواهیم کوشید تا بحثی تطبیقی را درباره شیوه شکل.گیری نظام.های نوین آموزش عالی در ایران و غرب، دنبال کنیم. مدعای اصلی و اساسی این مقاله بر این فرض استوار است که نظام جدید دانشگاهی در ایران، بر خلاف بدیل غربی.اش در ادامه سنت قدمایی تفکر و تعلیم در این مرز و بوم ظهور پیدا نکرد. ما از این واقعیت باعنوان توازی در نظام آموزش عالی در ایران یاد خواهیم کرد. در مقابل، ما دانشگاه.های غربی را داریم که چنانکه نشان خواهیم داد از دل مدارس علوم دینی و کلیسایی سر برآوردند. این تفاوت، به زعم نگارنده، تفاوتی نیست که بتوان با ابتنای بر داده.های تاریخی صرف آن را توضیح داد، بلکه تفاوتی است فلسفی و برآمده از 2 نوع نگاه به سرشت و ماهیت علوم عقلی.

ظهور دانشگاه. در غرب

دانشگاه به معنای امروزی آن، برآمده از حوزه.های علمیه مسیحی و مدارسی است که در سده.های میانه به تدریس الهیات و علوم دینی مشغول بودند. یک وجه این تحول، وجه سازمانی و نهادی است و وجه دیگر آن که البته از حیث تفاوت پیش.گفته با سنت تعلیمی ما از اهمیت بیشتری برخوردار است، وجه محتوایی آن است. به عبارت دیگر سیر زایش و تحول دانشگاه غربی، از لحاظ سازمانی و نهادی، با سیر تحول محتوایی در مبانی علوم و صناعات، نوعی سازگاری و انطباق را نشان می.دهد. دانشگاه به معنای امروزی آن، صرف چارچوب.های اداری و قانونی یا محیطی فیزیکی برای تعلیم و تعلم نیست، بلکه واجد مبنایی فکری است که خود حاصل تحولات عمده فلسفی و الهیاتی در سده.های میانه است.

در اواخر قرن دوازدهم و در برخی از شهرهای اروپا مانند بولونیا، پادوا، پاریس و لندن .مدارسی که زیر نظر کلیسا به فعالیت مشغول بودند به نهاد آموزشی جدیدی به نام .اونیورسیتاس «universitas » تبدیل شدند. این عبارت، در آن زمان به معنای جامعه یا اتحادیه صنفی دانشجویان بود و مانند اصناف دیگر در این دوره، برای دفاع از .شأن اجتماعی و فرهنگی و حقوق گروه معلم و دانشجو به وجود آمد. با افزایش تعداد دانشجویان و روی.آوردن بسیاری از افراد به حرفه معلمی، کلیسا ناگزیر شد که ضوابطی را برای تایید صلاحیت آنان مقرر کند. کلیسا برای این کار کسی را که نماینده اسقف.ها به شمار می.رفت و Magister نامیده می.شد، معین کرده و بر کار صلاحیت استادان، نظارت می.کرد. اما رفته رفته و با افول مرجعیت کلیسا، نهادهایی که خود از دل نظام تعلیم کلیسایی سربرآورده بودند، به سوی استقلال حرکت کردند. می.توان میان دانشگاه.هایی که به نحوی طبیعی رشد کردند و دانشگاه.هایی که تاسیس شدند یا بر اثر مهاجرت پدید آمدند، تمایز قائل شد. استدلال ما این است که بر اساس شواهد و مدارک تاریخی، نخستین دانشگاه.هایی که به شکل امروزین ظهور کردند، دانشگاه.هایی بودند که به نحوی طبیعی و بر اثر پیشرفت و تحول مدارسی پیدا شدند که از قبل موجود بود.

نخستین مدرسه.ای که رسما به عنوان دانشگاه فعالیت خود را آغاز کرد، در شهر بولونیای ایتالیا پدیدار شد. اساسنامه این دانشگاه در سال 1158 به تصویب رسید. این دانشگاه در صدر تحولاتی بود که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم با کشف«مجموعه حقوق مدنی»، در عرصه علم حقوق به وقوع پیوست. حقوق از این مجرا، کم.کم و به مرور، بر اساس حقوق باستانی قبل از مسیحیت و قوانین دوره تئودوز، بنیان می.گرفت. اما تحول اساسی، با تاسیس دانشگاه پاریس که از توسعه مدرسه عالی نوتردام به وجود آمد و اساسنامه آن در 1180 به تصویب رسید، به وقوع پیوست. از آغاز قرن دوازدهم، مدارس زیادی در قسمت مرکزی شهر پاریس تاسیس شده بود که امروزه نیز آن ناحیه را «سیته» می.خوانند. اغلب استادان این مدارس از راهبان مسیحی بودند. دانشگاه پاریس، مرکز تدریس الهیات بود و مهم.ترین دانشگاه در دوره مورد بحث به.شمار می.آمد. سازمان دانشگاه پاریس از آن پس به.عنوان الگویی برای دیگر دانشگاه.ها در اقصی.نقاط اروپا و غرب، توجهات را به سوی خود جلب کرد. اغلب دانشگاه.هایی که تاسیس می.شد، ریشه در مدارسی داشت که تا پیش از آن، به تدریس الهیات و علوم دینی مشغول بودند. در آستانه نوزایی سده.های پانزدهم و شانزهم میلادی، قریب به

80 دانشگاه به صورتی که بيان آن رفت، تاسیس شده بود. اما نکته جالب توجه، نه صرف فعل و انفعال در عرصه.های سازمانی و نهادی، بلکه محتوای مطالب و موادی بود که در این دانشگاه.ها تدریس می.شد. اصل و اساس بر تعلیم الهیات استوار بود. اما بر اساس سنتی دیرینه در غرب که بویژه از دوره هلنیستی به یادگار مانده بود، ورود به حوزه تعلیم و تعلم معقولات، مستلزم پیش.نیازهایی بود که عمدتا در زمره علوم عرفی قرار می.گرفت. گروهی از این علوم در سده.های میانه با عنوان«صناعات آزاد» مورد ملاحظه قرار می.گرفت که خود به 2 بخش اصلی تقسیم می.شد: دسته اول دستور زبان، معانی بیان و منطق را شامل می.شد و دسته دوم مشتمل بر حساب، هندسه و هیات بود. اما با آغاز قرون یازدهم و دوازدهم میلادی و از مجرای آشنایی دوباره اندیشمندان غرب با فلسفه یونانی و رومی بویژه برخی از آثار ارسطو و افلاطون که عمدتا از طریق تمدن اسلامی به دست آنان رسیده بود، عصر نوینی آغاز شد که با تاسیس نخستین دانشگاه.ها، به معنایی که امروز از آن مراد می.کنیم، همراه شد. اما با همه این تحولات، هنوز هم صناعات آزاد، اخلاق، سیاست و پزشکی، در ذیل الهیات مسیحی قابل طرح بود. الهیات، علم برتر و به نوعی اشرف علوم محسوب می.شد و با توجه به بسطی که سن توماس از طریق دریافت خاصی که از فلسفه ارسطو داشت به الهیات مسیحی داده بود، الهیات به.عنوان غایت علم.اندوزی و راه نجات و رستگاری، در صدر دیگر علوم قرار داشت. اما با همه این احوال و با در نظرداشتن همه محدودیت.ها و دشواری.های روش اسکولاستیکی یا مدرسی حاکم بر نهادهای آموزشی این دوره، نمی.توان از نقش دوباره.ای که عقل از طریق ترجمه شرح.های فیلسوفان مسلمان بر فلسفه یونانی و احیای دوباره برخی متون و ترجمه آنها به لاتینی بویژه ارغنون ارسطو، در تعلیم الهیات برعهده گرفت غفلت کرد. به هر حال از لحاظ کیفی، محتوای دروس در شرف تغییر و تحول اساسی بود.

کشف رساله منطقی ارسطو، نوعی امکان اتخاذ موضعی عقلانی به مسائل اعتقادی و تعبدی به وجود آورد که خود به خود به بالارفتن کیفیت دروس منجر شد. دانشجویان و مدرسان، بر اساس جدل، به مرور تعدادی مساله واقعی فلسفی و علمی را به نحوی مستقل و صرفنظر از مسائل دینی، تشخیص می.دادند که در حقیقت بیش از پیش منجر به اعتقاد به مرجعیت صرف عقل می.شد. در واقع همین مولفه کلیدی بود که راه را برای گذر به مرحله.ای دیگر هموار کرد و از دل دانشگاه.های سده.های میانه، کسانی چون دانته و پترارک و فرهیختگانی چون اراسموس، لوتر و حتی گالیله ظهور کردند. با بسط دوباره عقلانیت هر نوع تجسسی درباره نفس و جهان و خداوند، بر اساس جدل عقلی مجاز شمرده می.شد و گاهی حتی مواضع افراطی، الزاما بدون بررسی رد نمی.شد.

مدارس و مراکز تعالیم عالیه در ایران و اسلام

نظام آموزشی سنتی ما که هنوز هم در قالب حوزه.های علمیه به حیات خود ادامه می.دهد، نه صرف یک نهاد آموزشی با مقررات خاص خود، بلکه مبتنی بر شالوده.هایی فکری است که معلوم نیست ضرورتا با شالوده.های فکری دانشگاه به عنوان نهادی غربی، سازگار باشد. حوزه.های علمیه در ایران امروز در ادامه سنت قدمایی تعلیم و تعلم قرار دارند که در تمدن اسلامی از سابقه.ای طولانی برخوردار است. اگرچه بخش قابل.ملاحظه.ای از سنت تعلیمی در تمدن اسلامی، متعلق به فعالیت.های غیررسمي و انجمن.های خانگی و درس و بحث.های مقطعی است، اما نهادهای بسیار بلند آوازه و پراهمیتی نیز در تاریخ تمدن ایرانی- اسلامی، جهت تعلیم و آموزش نظام.مند علوم مختلف تاسیس شد. یکی از مهم.ترین این مراکز، بیت.الحکمه بغداد بود که شالوده..اش در سده دوم هجری قمری و در عهد خلافت منصور عباسی بنیاد نهاده شد و با اقداماتی که مامون در غنی .کردن کتابخانه بزرگ آن به خرج داد، به یکی از مهم.ترین مراکز علمی و فلسفی جهان اسلام بدل گشت. نقش ایرانیان و سنت حکمت.آموزی و دانش.دوستی آنان در ایجاد و حفظ و رونق چنین نهادهایی، غیرقابل انکار است. از دیگر مراکز عمده تعلیم آموزش در تمدن اسلامی می.توان به الازهر مصر اشاره کرد که در زمان خلافت فاطمیان اسماعیلی.مذهب تاسیس شد و بسیاری از مورخان و سفرنامه.نویسان اسلامی از عظمت و شکوه آن سخن رانده.اند. یکی دیگر از مراکز عمده آموزشی، مدارس نظامیه بود که با تاسیس نظامیه بغداد به دست خواجه نظام.الملک طوسی، جهت تدریس علوم دینی، رونق فراوانی پیدا کرد. بسیاری از صاحبنظران، معتقدند که اگرچه درباره مدارس و محافل درس نمی.توان برای هیچ.یک از 2 فرهنگ اسلامی و غرب مسیحی، اولویت زمانی قائل شد اما درباره مراکز سازمان.یافته و وسیع.تر تعلیماتی، می.توان گفت که نزد مسلمانان از قدمت بیشتری برخوردار بوده است.

به.رغم همه فراز و نشیب.ها و تحولات در حوزه مراکز تعلیم و تربیت در تمدن اسلامی- ایرانی و با وجود واقعیت زوال تدریجی علوم عقلی از بعد از قرن پنجم میلادی، اما سنت قدمایی تعلیم و تربیت دست.کم در ایران و عراق و در نزد شیعیان، در قالب حوزه.های علمیه، تداوم یافت. اما این نیز نکته.ای است که اگرچه مناقشه اصولی/ اخباری در درون و میان عالمان شیعی، نهایتا به سود اصولیون یا ملتزمین به استنباطات عقلی خاتمه یافت، اما به مرور، نوعی رکود و رخوت در این نهاد راه یافت که در آغاز دوره جدید تاریخ ایران، یعنی آشنایی ایرانیان با مظاهر تمدن جدید غربی که دانشگاه نیز یکی از آنها بود، نتوانست بستر مناسبی برای تجدید حیات علوم عقلی و به عبارتی یک نوزایی دیگر در هیات قرن چهارمی آن باشد. البته در اینجا نمی.توان از سرشت تحمیلی برخی از مظاهر تمدن مدرن که برخی آن را تقدیر تاریخی غیرغربیان قلمداد کرده.اند، غفلت کرد. نخستین مدرسه به سبک جدید،

158 سال پیش در 1231 شمسی و با همت میرزا تقی.خان امیرکبیر، با نام دارالفنون تاسیس شد. این مرکز، به تقلید از مدرسه «پلی.تکنیک» که ناپلئون آن را در اوایل قرن نوزدهم میلادی در فرانسه بنیادگذاری کرده بود، دایر شد، اما دانشگاه تهران، به موجب قانون تاسیس دانشگاه مصوب هشتم خرداد ماه 1313 ایجاد شد و بعضی مدارس عالی که در آن هنگام وجود داشت، در آن ادغام شد. این 2 مرکز بزرگ آموزشی، به همراه مدارس عالی دیگری که به سبک جدید در ایران تاسیس شد، نقطه آغازی برای ورود علوم جدید و البته گسستی از نظام قدمایی تعلیم و آموزش بود.

2 تمایز اصلی: محتوایی و تاریخی- تمدنی

آنچه در این نوشته از اهمیت اساسی برخوردار است، بحثی تاریخی در باب تحول نظام.های آموزشی نیست، بلکه بحثی اساسا فکری یا به تعبیری، فلسفی است که البته برای ایضاح آن، چاره.ای نداشتیم که به برخی از شواهد تاریخی اشاره کنیم. تمایز میان سنت آکادمیک غربی که دانشگاه.های امروزین، چهره متاخر آن را به ما نشان می.دهد، از سنت تعلیمی در تمدن ایرانی.- اسلامی، در 2سطح یا از 2 منظر قابل بررسی است:

1- تمایز محتوایی و مبنایی در مواد و مطالب درسی در 2 سنت ایرانی- اسلامی و غربی؛ این بدان معناست که در سنت تعلیمی ایرانی- اسلامی، همواره فاصله میان 2گونه از علوم حفظ می.شد؛ یکی علوم اصیله که در واقع به آن دسته از دانش.های موجود اسلامی اطلاق می.شد که منشأ اسلامی و عمدتا قرآنی داشت و دیگر علوم دخیله که با بسط و گسترش علوم یونانی در تمدن اسلامی، رواج یافته بود و فلسفه، طب، ریاضی، نجوم و ... را دربر می.گرفت. نکته ظریفی که درک آن از اهمیت بسزایی برخوردار است، این است که اتفاقا در عالم اسلام بویژه در دوره اوج تمدن اسلامی در قرون سوم تا پنجم هجری، نوعی تسامح و تساهل به چشم می.خورد که نمونه آن در دنیای مسیحی به هیچ.وجه پیدا نمی.شود. تقابل سنت یونانی با سنت دینی اسلام، بشدت و حدت دنیای مسیحی نبود. همین ویژگی تمدن اسلامی باعث شد که به.رغم جلب و جذب عناصر یونانی در فرهنگ اسلامی، مراکز تعلیمی سنتی نیز در کنار مدارس ترویج علوم عقلی به کار خود ادامه دهند، اما قضیه در غرب به.گونه دیگری رقم خورد. در آنجا، از یکسو به دلیل حضور سنت نیرومند فلسفی که از دوران یونان کلاسیک و البته عصر هلنیستی به جای مانده بود و البته به مدد شرح.ها و ترجمه.هایی که بعدها از طریق تمدن اسلامی به دست دانشوران مسیحی رسید و از سوی دیگر اهمیت آموزه.های کلیسایی به عنوان یکی از مهم.ترین بخش.های مذهب مسیحیت، نه وحی توانست از علوم عقلی مبرا بماند و نه علوم عقلی توانستند به نحوی مستقل به کار خود ادامه دهند. در الهیات مسیحی از همان آغاز، کلیسا و تعالیم آن در کانون توجه قرار داشت. در واقع مفهوم سنت(Tradition) در الهیات مسیحی، مفهومی پیچیده بود که در آن، کتاب مقدس به عنوان امانت الهی و کلیسا به عنوان امانتدار معنای وحی و مرجع زنده تعلیم آن فهمیده شد. به عبارت دیگر کلیسا و کتاب عین یکدیگر بودند و کتاب جز در پیوند با کلیسا و سنت آن، میزان ایمان مومن محسوب نمی.شد. از همین.رو است که می.گوییم علوم عقلی نمی.توانست مستقل بسط یافته و به موازات تعالیم کلیسا عمل کند. این

درهم تنیدگی، در سده.های یازدهم و دوازدهم باعث شد تا الهیات مسیحی به.عنوان علمی استدلالی و نه جدلی، در راس همه علوم عقلی قرار گیرد. این وحدت اگر به همان صورت باقی می.ماند امر نامطلوبی بود، اما بسط و تحولی که در سده.های میانه متاخر به آن داده شد، باعث شد که از دل الهیات استدلالی، علوم جدید ظاهر شوند. البته باید دقت داشت که تا پیش از رنسانس قرن 12میلادی، این سنت کلیسایی بود که به تدریج آموزه.هایش را بر علوم عقلی تحمیل کرده بود اما در تمدن اسلامی، فلسفه به راه خود رفته و کلام نیز سرشت جدلی.اش را حفظ کرد.

2- تمایز دوم، تمایز میان تحولات و دگرگونی.های تمدنی میان این 2 سنت با توجه به تحولاتی است که از آن باعنوان مدرنیته یا تجدد یاد می.کنیم؛ تمایز اخیر، در نسبت با تمایز نخست قابل .فهم است. چنانکه آمد، سنت تعلیمی سده.های میانه در غرب، تحت لوای الهیات، همه علوم عقلی و فلسفی را دربر می.گرفت. با تحولاتی که از سده یازدهم بویژه قرن دوازدهم به وقوع پیوست و متعاقب آن، آغاز عصر نوزایی، دانشگاه.های نوظهوری نیز پدیدار شد که محتوای دروسی که در آنها تدریس می.شد به موازات تحولات فکری فوق، به سنت جدید تفکر غربی بدل شد. در بحث از مبانی اندیشه جدید اروپایی یا همان تجدد، این نکته دارای اهمیت فراوان است که برخلاف دانشگاه.های جدید اروپایی که همان.طور که دیدیم، در ادامه سنت حوزه.های علمیه قدیم به وجود آمد، در ایران اندیشه تاسیس دانشگاه در بیرون از سنت حوزه.ها و نظام سنتی دانش، در دوره.ای پدیدار شد که به هر حال خود این نظام سنتی نیز دچار ضعف و فتور شده و نهاد دیگری جایگزین آن نشده بود. به عبارت دیگر، فلسفه و علم جدید غربی در تداوم الهیات استدلالی سده.های میانه و در قالب دانشگاه.های نوظهور پا به عرصه نهاد. اما در تمدن ایرانی- اسلامی که آشنایی با مظاهر تمدن غربی در آن مواجهه.ای ناخواسته بود، باعث شد تا تاسیس نهادهای آموزشی مدرن در ایران در گسست و تمایز از سنت تعلیمی دیرینه.ای شکل بگیرد که واجد مبانی کاملا متفاوتی از بنیاد.های فکری این نهادهای جدید بود. به هر حال، دانش.های جدیدی که با دانشگاه وارد ایران شد، پشتوانه محکمی نداشت تا بتواند با ابتنای بر آن شکوفا شود. این معضل بویژه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی و البته فلسفه، بسیار بیشتر به چشم می.خورد.

نتیجه.گیری

نگاه انتقادی به سیر تحولی ایجاد و ظهور نهادهای جدید آموزش در ایران، ممکن است تعابیر و تفاسیر معارض و متفاوتی را به دنبال داشته باشد. گروهی ممکن است تصور کنند که مراد از طرح این بحث، نفی نهادهای جدید و بیگانه. تلقی.کردن آنها با سنت ایرانی- اسلامی تعلیم و تربیت است و از طریق همین مقدمه، نتیجه بگیرند که برای برون.رفت از معضل مزبور، باید فکری اساسی به حال نهادهای مدرن کرده و برخی از نمونه.های سنتی را جایگزین آن کنیم. برخی دیگر ممکن است اساسا توازی مزبور را به چشم یک مساله مورد ملاحظه قرار ندهند و استدلال کنند که همان.گونه که در تاریخ تحول علوم و مراکز تعلیمی در تمدن اسلامی- ایرانی، نوعی توازی میان مدارس ترویج علوم عقلی و مدارس سنتی علوم اسلامی و نقلی وجود داشته است، اکنون نیز همان روند ادامه داشته و تفاوتی ایجاد نشده است. برخی نیز ممکن است از در نفی علوم سنتی و لاجرم نحوه ترویج آن وارد شوند، اما به.زعم ما و چنانکه در این مقاله به آن اشاره شد، معضل مزبور نه صرف معضلی سازمانی یا حتی تاریخی، بلکه معضلی در اساس، فکری و فلسفی است و با روش.های دستوری قابل حل و رفع نیست. اول از همه به نظر می.رسد که علوم و دانش.های جدید که طی یک.سده و نیم گذشته وارد ایران شده است، بویژه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، دارای مبانی خاصی است که با دانشگاه.های جدید پیوندی ارگانیک دارد. مبانی مزبور از همان آغاز باید در پرتوی سنتی زنده و پویا مورد بازتفسیر قرار می.گرفت و به تحولی اساسی منجر می.شد که متاسفانه به وقوع نپیوست. عدم.پویایی و تحرک نظام سنت قدمایی نیز در این میان بسیار اثرگذار بوده است. از همین.رو است که ما با برخی تنش.ها و تعارض.های مبنایی روبه.رو هستیم که اتفاقا هرچه تلاش می.کنیم تا از طریق دستوری و بخشنامه.ای سر و سامانی به آن بدهیم، ناکامی بیشتری حاصل می.شود. نخستین گام برای برون.رفت از معضل فعلی، پذیرش واقع.بینانه آن است. قدم دوم، تلاشی فلسفی برای فهم مبانی نظام جدید آموزش عالی از یکسو و کوشش برای احیای سنت قدمایی، نه در خلأ، بلکه در پرتوی همین مبانی جدید است. به عبارت دیگر، سنت قدمایی باید در پرتوی مبانی جدید خود را بازسازی و احیا کند و از سوی دیگر مبانی جدید نیز باید با تلاش پردامنه فکری و فلسفی، از مرحله فهم فی.نفسه آن فراتر رفته و بر شالوده.های سنت قدمایی استوار شود.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 185]