ادبیات علمی ـ تخیلی چگونه شكل گرفت؟

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

وقتی سروكله هیولاها پیدا شد!
هرچند اوج شكل.گیری و خلق ژانر علمی تخیلی كه جوانان به. آن علاقه زیادی دارند به دهه 20 و 30 قرن بیستم باز می.گردد، اما خیلی.ها ژول ورن را نخستین نویسنده.ای می.دانند كه از دهه 80 قرن نوزدهم با نوشتن آثاری خیالی كه انسان را راهی اعماق دریاها، اوج آسمان.ها و زیر زمین می.كرد، این سبك را بنیان گذارد. باید در نظر گرفت كه در سال 1880 بشر هنوز نه هواپیمایی اختراع كرده بود كه بتواند پرواز كند و نه توانایی ساخت زیردریایی داشت. برای همین كاپیتان نمو با زیردریایی.اش «ناتیلوس» شخصیتی مهم و علمی محسوب می.شود.
در هر حال ژانر علمی تخیلی كه ردپای آن را می.توان حتی در ادبیات قرون وسطی هم پیدا كرد، از خیلی وقت پیش.ها كه بشر در پی دست یافتن به فضاهای فراتر از زندگی زمین و محصور خودش بود، از سلول.های خاكستری مغز نویسندگان متعددی روی كاغذهای سفید راه پیدا كرده بود تا ذهن خوانندگان خود را قلقلك بدهد و از چارچوب.های موجود فراتر ببرد.
این ژانر اما با انقلاب صنعتی و اختراع فناوری.های جدید به سرعت رشد كرد و در جنگ جهانی اول با پرواز همان هواپیماهای ابتدایی، ذهن.های خلاقی بودند كه می.توانستند این ماجرا را به پرواز یوفوها و حمله موجوداتی از كهكشان.های دیگر هم تعمیم بدهند.
با شكل گرفتن سینما و راه.یافتن این ژانر بر پرده سینما، دایره مخاطبان آن وسیع.تر هم شد و نویسندگان این ژانر جای بیشتری برای ارائه تصورات شگفت.انگیزشان پیدا كردند و تقسیم.بندی.هایی هم در انواع آن به وجود آمد. هرچند این تقسیم.بندی.ها گاه خیلی پیچیده می.شوند اما یكی از آنها بسیار اساسی است كه جدا كردن ژانر علمی تخیلی و ادبیات فانتزی از یكدیگر است. در حقیقت بر مبنای یك تعریف كه در نظر بسیاری پذیرفته شده هم هست ژانر علمی تخیلی، ژانری است كه علم در آن نقش اساسی دارد؛ این علم هرچند خیالی است و ممكن است در عالم واقع هنوز به وقوع نپیوسته باشد، اما دلیلی ندارد كه فردا محقق نشود. برای همین هم آثار ژول ورن در این دسته جای می.گیرند و آثار آرتور سی كلارك از مهم.ترین آثار این سبك شمرده می.شوند. او زمانی جای گرفتن ماهواره.ها در مدار زمین را پیش.بینی كرد كه خیلی.ها در خواب همچنین تصوری نداشتند. واژه ربوتیك و مفهوم امنیت ربوت.ها هم از ذهن خلاق آیزاك آسیموف تراوش كرد و ظرف چند دهه به مفهومی پذیرفته شده و جهانی تبدیل شد. همین موجب شده تا برخی بگویند اصلا ژانر علمی تخیلی از چنان جایگاهی برخوردار است كه می.تواند خلاقیت علم را بیشتر كند و افق.های جدیدی در برابر دانشمندان قرار بدهد.
از سوی دیگر ادبیات تخیلی هم هرچند بر مبنای خیال شكل می.گیرند و در آن همه جور اتفاقات ناممكن ممكن می.شود، اما همه چیز در دنیای جادو و فانتزی شكل می.گیرد. برای همین تالكین به بزرگ.ترین نویسنده این ژانر تبدیل می.شود و داستان عظیم «هابیت.ها»ی او یا «ارباب حلقه.ها» كه در آن یك عالم موجودات عجیب و غریب وجود دارند و اتفاقات شگفت.انگیز هم رخ می.دهد، هرچند كاملا فانتزی است؛ اما علمی تخیلی نیست.

سفرهای عجیب و غریب
در اثر علمی تخیلی خواننده همراه نویسنده به سفرهای عجیب و غریبی می.رود و تجربه.هایی را پشت سر می.گذارد كه ممكن است بر اثر پیشرفت علمی روزی امكان.پذیر شود. با این حال این ژانر امروز با بسیاری از احساسات بشری هم. آمیخته شده و در قالب همین ژانر به ظاهر خیالی، جایگاه امروز انسان در جهان مورد سوال قرار می.گیرد یا نقش او در زندگی امروز بررسی می.شود و اهمیت وجود فلسفی او مطرح می.شود؛ اینها همه همان سوال.هایی اساسی است كه در قالب آثار علمی تخیلی مثل ماتریكس یا اودیسه فضایی مطرح شده و هر كدام به خودی خود آنقدر اهمیت دارد كه همه فضای شگفت.انگیز خلق شده در خدمت طرح این سوال.های اساسی درمی.آید.
با این حال می.توان پاسخ دیگری هم به این سوال دارد و این همان پاسخی است كه «ری بردبری» نویسنده آمریكایی كه به عنوان یكی از بزرگ.ترین نویسندگان علمی تخیلی قرن بیستم شناخته می..شود مطرح می.كند. او می.گوید: «هر چه تصور می.كنیم تخیل و هر چه انجام می.دهیم علم است، همه تاریخ بشر چیزی جز یك داستان علمی تخیلی نیست.»

سفر به ماه
در هر حال دو نویسنده بزرگ جهان یعنی ژول ورن فرانسوی و اچ. جی. ولز انگلیسی نقش مهمی در شكل.گیری آثار علمی تخیلی داشته.اند و نخستین فیلم.های علمی تخیلی مثل «سفر به ماه» ژرژ ملیس در سال 1902 با الهام از اثر ژول ورن ساخته شد. «ژول ورن» در كتاب «سفر به.اعماق زمین» (1864) به جستجو در اعماق زمین پرداخت و یك سال بعد در «از زمین تا ماه» مردم توانستند در داخل محفظه.ای بنشینند و به ماه بروند. در كتاب «ارباب هوا» هم یك مهندس به نام «روبور» با كمك سفینه.ای هوایی به نام «آلباتروس» كه 74 دكل ملخ دار داشت، به دور دنیا چرخید. در رمان دیگر او با نام «به خاطر پرچم» كه در اواخر قرن نوزدهم منتشر شد، یك دانشمند دیوانه به خطری جهانی بدل می.شود و جنگی جدید راه می.اندازد و در آن از موشك.های هدایت شونده و كلاهك.های شبیه بمب.های هسته.ای استفاده .می.كند.
«اچ.جی. ولز» در رمان «جنگ هوایی» (1907) با دقت به بیان جزییات وحشتناك جنگ مدرن پرداخت و توانایی خودش را در پیش.بینی آنچه می.تواند محقق شود، 7 سال بعد كه جنگ جهانی اول صورت گرفت، ثابت كرد او در یك داستان دیگرش استفاده از تانك را پیش.بینی كرده بود.
اما این آثار بتدریج با ژانرهای دیگر درهم.آمیخت و از مطرح كردن صرف اصول فنی و مهندسی كه آثار علمی تخیلی سخت نامیده می.شوند به دسته.ای دیگر از این آثار گرایش پیدا كرد كه آثار نرم را تشكیل می.دهند كه با پذیرفتن واقعیتی خیالی، به آثار و تبعات آن توجه می.كند. برای مثال در سال 1980 فیلم «بیگانه» ریدلی اسكات با تلفیق ژانر علمی تخیلی و سینمای وحشت، موجودات فضایی را با تمركز بر ماهیت وحشتناك و خطرناك آنها مطرح می.كند و در سال 1982، اسپیلبرگ در فیلم «ای تی» یك موجود فضایی مهربان را به تصویر می.كشد. ماشین زمان ساخته «جورج پال» در سال 1960 هم برداشتی از داستان «اچ. جی. ولز» است كه با توجه به مطرح كردن بعد چهارم توسط اینشتین سوم، مساله حركت در زمان را به عنوان محمل اصلی خود برگزیده است.

مهم.ترین چهره.های علمی تخیلی
با وجود این.كه اروپایی.ها پایه گذار ادبیات علمی تخیلی بودند، اما آمریكایی.ها در اوایل قرن بیستم آن را به جلو راندند و در سال 1939 هم نخستین كنفرانس جهانی علمی تخیلی را در نیویورك برگزار كردند. البته هیچ نویسنده اروپایی به این كنفرانس دعوت نشده بود. شاید یك دلیل این مساله برخورد سخت جامعه ادبی با نویسندگان این ژانر در اروپا باشد زیرا مثلا انگلیسی.ها هرگز نمی.توانستند چنین آثاری را كه همه زندگی انسان را بی.ثبات و در حال تغییر قلمداد می.كرد در برابر قدرت سلطه خود قرار دهند و آن را تایید كنند به همین دلیل هم آثار «اچ. جی. ولز» در انگلستان با بی.مهری روبه.رو شد و از سوی دیگر آمریكایی.ها كه همواره می.خواستند حرف جدیدی برای زدن داشته باشند، به این ژانر پر و بال دادند. به هر حال امروز انجمن نویسندگان علمی تخیلی از جایگاه ویژه.ای برخوردارند و چندین جایزه معتبر علمی هر سال در سراسر جهان به نویسندگان این ژانر اهدا می.شود.
اگر ژول ورن و اچ. جی. ولز، 2 چهره برجسته اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم و به عنوان پایه.گذاران این ژانر مطرح باشند، بی شك آیزاك آسیموف و آرتور. سی. كلارك به عنوان 2چهره رشددهنده این ژانر در نیمه دوم قرن بیستم هستند.

ژانر علمی تخیلی در ایران
در یكی دو سال گذشته تلاش.هایی در كشور ما صورت گرفته تا به این ژانر پر و بال بیشتری داده شود و نویسندگان و ناشران به صورت جدی.تری به آن بپردازند. برپایی جشنواره آثار علمی تخیلی در تبریز در سال گذشته و برپایی دومین دوره مسابقه داستان.نویسی علمی تخیلی ژنتیك و بیوتكنولوژی به زبان فارسی كه سال پیش در حاشیه دهمین كنگره ژنتیك ایران برگزار شد، ازجمله این تلاش.هاست.
البته تجربه ترجمه و چاپ آثار علمی تخیلی به دهه 30 باز می.گردد كه «كارخانه. مطلق.سازی» كارل چاپك و «میكرومگاس» اثر ولتر ترجمه و منتشر شد. بهرام صادقی هم در «ملكوت» تا حدودی از این ژانر بهره. گرفته است. در سال.های اخیر هم با ترجمه و انتشار آثاری از آیزاك آسیموف و ری بردبری، آثار بیشتری برای علاقه.مندان این ژانر در بازار نشر ایران یافت می.شود. «ایرج فاضل» هم از جمله نویسندگان علمی تخیلی معاصر ایران است كه 3 كتاب «انسان.ها و ابر برج.ها»، «پیامی از فراسوی زمین» و«فرشته نگهبان» را منتشر كرده است. از سال 84 با برپایی مسابقه داستان.نویسی فانتزی و علمی تخیلی به زبان فارسی شروع شد و دوره سوم آن هم در 28 مرداد 87 در سرای اهل قلم برگزار شد. در این دوره علاوه بر اهدای جوایز مترجم برتر و ناشر برتر ادبیات علمی تخیلی و فانتزی، جایزه «مروج برتر» هم به منابع ارائه.كننده اطلاعات علمی در این زمینه تعلق گرفت.
انجمن فیزیك ایران نیز با همكاری كارگاه ادبیات توسعه، از سال 82 جایزه بهترین داستان كوتاه علمی تخیلی فیزیك را اهدا می.كند. این جایزه هر سال به داستان.های كوتاه علمی تخیلی كه درباره فیزیك باشند، تعلق می.گیرد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 390]