خروج شعر از ساحت ادبیات

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

گاهی به جریان شعر فرانو به بهانه شعرهای حمیدرضا اقبالدوست در لطفا برایم اسپند دود كنید
نزار قبانی شاعر بزرگ سوری كه بسیاری از مردم ایران و جهان او را با عاشقانه.های نابش می.شناسند تعریفی از شعر دارد كه برخی منتقدان و شاعران این تعریف را پسندیده.اند و در نوشته.های خود به آن ارجاع می.دهند.

نزار قبانی به قول شفیعی كدكنی، پرنفوذ..ترین شاعر جهان عرب است و خوب یادم هست كه در گفت.وگویی كه روانشاد سیدحسن حسینی آن را در كتاب «گفت.وگو با خویش» ترجمه و منتشر كرد، نزار گفته بود: «من می.توانم از نظر شعری میان اعراب اتحاد ایجاد كنم، كاری كه اتحادیه كشورهای عرب هنوز از نظر سیاسی نتوانسته انجام دهد!»
اما برگردیم به تعریف شعر از نگاه نزار قبانی كه می.گوید: «شعر انتظار چیزی است كه انتظار نمی.رود» تعریفی كه بر اساس آن مهم..ترین مولفه شعریت اصل غافلگیری، خرق عادت و شگفتی..آفرینی در نظر گرفته شده است و به طور طبیعی هم زبان و هم مضمون می.تواند ظرفی برای ایجاد این نگرش باشند. شاید اگر با این تعریف بخواهیم در تاریخ ادبیات فارسی جستجو كنیم بیشترین نزدیكی و شباهت را می.توان در آثار شاعران سبك هندی مانند بیدل، صائب و حزین (لاهیجی) یافت كه با استمداد از تصویرهای بكر و آشنایی.زدایی.های محتوایی به آفرینش شعر پرداخته.اند و به همین دلیل هم ادیبان و بزرگان همواره بر بیت.محور بودن سبك هندی تاكید داشته.اند.

اما باید توجه داشته باشیم كه شعر در سرزمین ایران با آن پیشینه درخشان و قله.های رفیع تعریف.ها و انتظارات متعددی داشته است. قدما شعر را سخنی موزون، مقفی و مخیل دانسته.اند كه فقط در دل موزون و مقفی بودن انبوهی مولفه نهفته است: از توجه ویژه به زبان به عنوان مهم..ترین عنصر شعری گرفته تا موسیقی و ایجاز و بیان شاعرانه و... این در حالی است كه تخیل، عاطفه، اندیشه و... را در نظر نگیریم كه نقش هر یك در تولید شعری موفق و ماندگار بر كسی پوشیده نیست.
اما این مقدمه و ذكر خیری كه از نزار قبانی كردیم و بعد اشاره به جایگاه و تعریف شعر در نزد پیشینیان بهانه.ای بود برای ورود به نقد و بررسی كتاب شعر حمیدرضا اقبالدوست شاعر جوان و خوش قریحه گیلانی (صومعه.سرا) كه بتازگی مجموعه.ای از شعرهایش را با عنوان «لطفا برایم اسپند دود كنید» به همت نشر ایلیا منتشر كرده است.

حمیدرضا اقبالدوست چه خودش بخواهد و مدعی باشد و چه نخواهد و ادعایی نداشته باشد در گروه شاعرانی قرار می.گیرد كه ذیل عنوان كلی «فرانو» از اواخر دهه 70 و در طول دهه 80 در شمال كشور جریانی را به راه انداختند و برای آن مانیفست.ها و همایش.ها نوشتند و برگزار كردند، البته در این فرصت نمی.خواهم به نقد و بررسی این جریان بپردازم و از توفیق یا شكست فرانو و شاعرانش سخن بگویم.
معتقدم فرانو هرچه كه بود پیشنهاد جدید و تازه.ای به ادبیات امروز ما داشت و فكر می.كنم شعر آنها نزدیكی.های زیادی به تعریف جناب نزار قبانی از شعر دارد و شاید اگر نزار در سال 1998 چشم از جهان فرونمی.بست و این دوستان آثارشان را به دست او می.رساندند مورد توجه این شاعر مطرح جهان عرب قرار می.گرفتند.
اما چرا شعر اقبالدوست و دوستان دیگر را نزدیك به تعریف نزار قبانی می.دانم، دلیلش را باید در طنزی دانست كه مولفه اصلی شعر جریان فرانو است یعنی همان لبخندی كه به طور معمول پس از خواندن شعرهای موفق اقبالدوست در این كتاب بر لب.های مخاطب نقش می.بندد.

ژان پیاژه و برخی دیگر از روان.شناسان مطرح و صاحب فكر معتقدند كه لبخند در واقع واكنش انسان به یك اتفاق غیرمنتظره است یعنی هنگامی.كه شما در مقابل رخدادی قرار می.گیرید كه انتظارش را ندارید و شگفت.زده می.شوید آن هنگام بخشی از تعجب شما در لبخندی كه بر صورت.تان می.نشیند، نمود پیدا می.كند.
من فكر می.كنم طنزی كه در شعر اقبالدوست و فرانو وجود دارد دقیقا به واسطه تعریف روان.شناسان شكل می.گیرد؛ یعنی وقتی ما در شعر با چیزی (مضمون، تصویر و جهانی) روبه.رو می.شویم كه انتظارش را نداریم در ناخودآگاه.مان طنز هم شكل می.گیرد و لبخندی چاشنی خوانش ما از شعر می.شود:

در المپیك شكست خوردیم
كشتی باخت
فوتبال باخت
استقلال باخت
سرهایمان را بالا گرفته.ایم
كه شكست پلی.ست به سوی پیروزی
ما همچنان
با افتخار مقام اول پل.سازی جهان را
حفظ خواهیم كرد.
پس از خواندن این سطرها قطعا لبخند بر لبان ما می.نشیند؛ لبخندی كه تنها به دلیل بیان و نتیجه گیری غافلگیركننده از یك رخداد ورزشی ـ اجتماعی شكل می.گیرد و براساس تعریفی كه نزار قبانی ارائه می.كند ما با یك شعر كامل روبه.رو هستیم اگرچه این شعر از نظر زبانی، فرمی. و موسیقی چندان قابل تامل نیست، اما توانسته با یك غافلگیری و ایجاد جهانی متفاوت (و نه مخیل!) از جهان واقع و دست بردن در پیش ذهنیت و انتظارات ما حداقل چیزی فراتر از یك حرف معمولی باشد.
اقبالدوست در این مجموعه نمونه.های مشابه فراوانی دارد كه البته گاه جوهره نمونه بالا را هم در خرق عادت و شگفتی.آفرینی ندارند مانند این اثر:
جلوی بچه.ها
توی حیاط مدرسه
حسابی كتك.كاری كردیم
یقه پیراهن تازه او گشاد شد
زانوی شلوار من پاره
دم در خانه نشسته.ایم
تا حرف.هایمان را یك كاسه كنیم
كه به مادر چه بگوییم
براستی این نمونه را اگر در دفترچه خاطرات یك نفر و پشت سر هم و بدون تقطیع می.خواندیم چه فرقی می.كرد، آیا یك درصد می.اندیشیدیم كه با یك شعر روبه.رو هستیم؟

اما اقبالدوست در كتابش نمونه.هایی دارد كه در كنار غافلگیری به ایجاد یك جهان شاعرانه هم راه پیدا می.كند جهانی كه برای بیان آن تنها یك نوع غافلگیری كافی نیست و شاعر باید جور دیگری نگاه كند و در ضمن اندیشه او هم در خدمت شعریت باشد و زبان هم در موجزترین حالت ممكن قرار گیرد مانند این شعر:
همیشه خیال می.كنم
گنجشك.های فلسطینی
با بقیه جاها فرق می.كنند
آنها وقتی كودكی سنگی بر می.دارد
فرار نمی.كنند

شاعر با رندی و به طور غیرمستقیم شعرش را با كلمه «خیال» آغاز می.كند در حالی كه شعر او در برگیرنده حقیقتی تلخ و انتقادی است و ایدئولوژی او را خیلی ظریف و مستتر در كلمات به خرد مخاطب می.دهد.
گنجشك، كودك، سنگ و فلسطین زنجیره.ای از تداعی.ها را شكل می.دهند كه شما را در برابر یك فاجعه و مفاهیمی همچون اشغال، مبارزه، شهادت و... قرار می.دهند بی.آن.كه حرفی از آنها در میان باشد.

پایان شاهنامه
همیشه خوش نیست
بچه.ها كه بزرگ شدند
خودشان می.فهمند
بزبز قندی
شكم هیچ گرگی را پاره نكرده است
تا شنگول و منگول
زنده بیرون بیایند
یا شعری دیگر:
نوبل
از اختراع دینامیت
پشیمان شد
چنانكه اپنهایمر
از بمب هسته.ای
تاز.گی.ها برای كم شدن آلودگی.های صوتی
اره موتوری بی.صدا اختراع شده است
تا آخرین فریاد درخت.ها
به گوش هیچ.كس نرسد
دانشمندان محترم
لطفا اول فكر كنید
بعد بچه.دار شوید

نمونه.هایی شبیه آنچه در بالا خواندید در كتاب 100 صفحه.ای اقبالدوست كم نیستند؛ آثاری كه گاه به .هایكو گاه به كاریكلماتور و گاه به آنچه ما شعر می.شناسیم پهلو می.زنند و در همین صفحه شما می.توانید یادداشت شاعر و منتقد گرامی.اسماعیل امینی را با این موضوع بخوانید.
واقعیت این است كه به نظر می.رسد شعر امروز بشدت در حال خروج از ساحت ادبیات است و ما به قول اقبالدوست شاهد «آخرین فریاد درخت.ها»یی هستیم كه می.خواهند همچنان در ساحت جنگل باقی بمانند، اما انسان امروز دوست دارد درخت.ها را به آپارتمانش بیاورد و دوست دارد با شعری برخورد كند كه نتواند آن را با تئوری.ها و ابزارهای گذشته مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. من نمی.خواهم شعر را از ساحت ادبیات بیرون ببرم یا این خروج راتایید كنم اما حداقل با توجه به آثاری كه این روزها می.خوانیم و می.بینیم به صراحت می.توانم بگویم تعریف ادبیات در آستانه تحول بزرگی است.
اگر این را قبول نداشته باشید عیبی ندارد، اما با آمدن ابزارهایی مثل كامپیوتر و نوشتن در وبلاگ.ها، 2 اتفاق قابل تبیین است كه هر دو برای ادبیات مهم است: یا این دیگر ادبیات نیست، یا این كه یك متن چندرسانه.ای به وجود آمده است كه فرصتی پیدا كرده تا از ابزارهای هنرهای مختلف و علوم گوناگون از روان.شناسی تا متافیزیك و هرمنوتیك بهره گیرد و خودش را اثبات كند، امكاناتی نظیر خط، علائم سجاوندی و هندسه نوشتاری از مولفه.هایی هستند كه مخاطب جدی ادبیات آنها را نمی.تواند نادیده بگیرد و بسیاری از شاعران از جمله حمیدرضا اقبالدوست از این ظرفیت.ها در آثارشان بهره می.برند.
اما در پایان باید بگویم كتاب لطفا برایم اسپند دود كنید، را اثری منسجم می.دانم كه از نظر زبان، فقدان فرم .و نوع نگاه شاعرش به جهان دارای انسجام و یكپارچگی است، اگرچه در همین مجموعه شعری مانند «طاسكوه» وجود دارد كه از نظر زبان و فضا كاملا متفاوت از وجه غالب مجموعه است یا شعر «مولا» با وجود این كه اثری درخشان است و محتوایی قابل احترام دارد به هیچ عنوان نمی.توانست در این مجموعه با این رویكرد و فضا قرار گیرد كه فكر می.كنم همین شعر هم می.تواند به طور مستقل پایان بندی خوبی برای این مقاله آن هم در ماه مبارك رمضان باشد:

عشق را
در ابتذالی یافته بودم
كه نام مقدسش را
لوث كرده بود
عدالت را
در طعم شعاری در دهانم دوخت
و حقیقت را
پشت كامیونی كه می.گفت
گشتم نبود
نگرد نیست
به تو رسیدم
و عاشقت شدم
آنگاه كه فزت و رب الكعبه می.گفتی
و مرگ
عادلانه.ترین حقیقتی كه می.شناختم
در پیشگاهت
زانو زده بود

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 200]