باز نمايي تاريخي مشروطه ايراني :ورق.هایی از یک کتاب خاکستری

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

6 سال قبل از اینکه آغامحمد.خان قاجار خود را در سال1161 هجری خورشیدی پادشاه رسمی ایران بداند در آن سوی دنیا جورج واشنگتن در 4جولای 1776 میلادی بعد از پیروزی بر استعمار بریتانیا توانست نخستین رئیس.جمهور ایالات تازه استقلال یافته آمریکا شود
و تنها 13سال بعد است که انقلاب فرانسه در سال 1789 به بار می.نشیند و چند سال بعد از آن است که دانتون، وزیر دادگستری انقلابیون فرانسه، لویی شانزدهم شاه مخلوع فرانسوی و همسرش ماری آنتوانت و حدود 3هزار نفر از سلطنت.طلبان را در جلوی چشم انقلابیون به تیغ گیوتین می.سپرد.در این احوال جهانی اما آغا.محمد.خان قاجار در ایران سلطنت سلسله.ای را بنا نهاد که فرجامی دیگرگون را در تاریخ ایران زمین رقم زد؛ فرجامی که به ایجاد مجلس شورای ملی و قانون اساسی انجامید و اینگونه شد که از پس استبداد سلطنتی، جامعه ایرانی نیز صاحب مجلسی شد تا در آن همه مردم بتوانند به واسطه نمایندگانشان تصمیم بگیرند و متنی لازم.الاجرا به.عنوان قانون اساسی جایگزین خودکامگی.های اشراف و وزرای انتصابی داشته باشند. در تاریخ ایران اما مشروطه را بدون شک می.توان مهم.ترین جنبش و موقف در میان پدیدار.های تاریخی جامعه معاصر ایرانی در ورود به جهان جدید قلمداد کرد که اگر چه خود متأثر از مشروطه.خواهی.های دولت.های اروپایی بود اما وقوعش در ایران آن روزگار به زعم برخی، پیش.راننده بعضی از حرکت.های مهم انقلابی در این گوشه از دنیا بود؛ حرکت.هایی چون انقلاب. ترک.های جوان در سرزمین عثمانی(1909) و جنبش ملی مصر پس از جنگ اول جهانی.
اینکه مشروطه.خواهی در بطن جامعه ایرانی چگونه نطفه بست، در کجا به بلوغ رسید و فرجامش چه شد را می.توان از منظر.های گوناگونی نگریست؛ جنبشی که در میانه راه موافقان پروپا قرصش به مخالفانش تبدیل شدند و دست.های پنهانی که روزی تشویق به تحصن مخالفان استبداد داشت و روزی دیگر در محاصره مجاهدین و به دار کشیدن ایشان تماشاگری عامل بود، تنها بخشی از پیچیدگی.های فهم و تحلیل مشروطه.خواهی ایرانی است. پرونده حاضر اما105 سال پس از آن منتشر می.شودکه زیر درختان کهنسال صاحبقرانیه در کاخ نیاوران شاهی که 40سال ولیعهدی را تجربه کرده بود و عاشق سینماتوگراف، این پدیده عجیب دوران جدید شده بود تن به شیوه حکومت دوران جدید نیز سپرد و اینگونه فرمان مشروطیت در 14جمادی.الثانی سال۱۳۲۴، مصادف با 13مرداد 1285هجری خورشیدی و 4آگوست 1907 میلادی به امضای مظفرالدین.شاه رسید.
طرفه اینکه شاه بیمار قاجار خودش کمتر از چند ماه بیشتر زنده نماند و فرزندش محمد.علی.شاه که روی خوش و باطن مشوشی نسبت به مشروطه داشت، آخرین نفس.های استبداد سلطنتی را با به وجود آوردن دورانی چون استبداد صغیر و استبداد کبیر رقم زد اما مشروطه نهایتا با فتح تهران توسط مشروطه.خواهان تبریز و اصفهان و گیلان و دیگر ولایات ایران و فرار و خلع محمد.علی.شاه به فرجام رسید؛ فرجامی که البته شهادت کسانی را که زنگ خطر به ناکجا.آباد رفتن جنبش را گوشزد می.کردند نیز به همراه داشت. بزرگمردی چون شیخ فضل.الله نوری که به تعبیر جلال.آل.احمد در کتاب «غرب.زدگی» نعشش « بر سر دار همچون پرچمی بود که به علامت استیلای غرب.زدگی پس از 200سال بر بام مملکت ما افراشته شد و اکنون در لوای این پرچم ما شبیه به قومی از خود بیگانه.ایم».
و این سرگذشت مشروطه است که روش.مندی مطالعات تاریخی امروز ما را برآن می.دارد تا هرازچندی به بازخوانی آنچه در طول و عرض این جنبش اتفاق افتاده و آنچه بر ایران معاصر رفته است بپردازیم.
1229 خورشیدی تأسیس دارالفنون اگرچه اندکی بعد از عزل امیرکبیر از صدراعظمی و در سال 5ربیع.الاول 1268 قمری/ 1229 خورشیدی بود که دار.الفنون شروع به کار کرد اما می.توان ریشه.های آشنایی ایرانیان با تجددی که به مشروطه.خواهی انجامید را از اقدامات اصلاحی امیرکبیر و از جمله تأسیس دارالفنون پیگیری کرد.فعالیت.هایی چون تشویق صنعت.گران و فرستادن گروهی از آنان برای آموختن صنعت روز جهان به اروپا و آوردن معلمان خارجی و نشر روزنامه و ترجمه کتاب.های خارجی از جمله این اقدامات بود.
(1 اسفند 1268خورشیدی) انتشار روزنامه قانون توسط میرزا.ملکم.خان در لندن
8مارس 1891 (18 اسفند1270) اعطای امتیاز توتون و تنباکو به ماژور تالبوت انگلیسی
قرارداد تالبوت در تاریخ قاجاریه یکی از قراردادهای استعماری است که به نخستین مبارزات مردمی با رهبری روحانیت انجامید. طبق این قرارداد خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت 50سال به انحصار ماژور تالبوت و شرکایش درمی.آمد و در برابر این امتیاز مقرر شده بود دولت ایران سالانه 15هزار لیره و یک.چهارم از سود ویژه از فروش این کالا را دریافت کند. سرگرد جرالد. اف تالبوت را نخست.وزیر وقت انگلیس در سفر ناصرالدین.شاه به اروپا به او معرفی کرده بودند.جورج کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران رمز چگونگی انعقاد این قرارداد را در رشوه.بگیری سران و مسئولان سلطنتی معرفی می.کند.
1892 میلادی(1271خورشیدی) لغو قرارداد بر اساس مبارزات و فتوای تحریم میرزای شیرازی
بدون شک این گام موفق ضداستبدادی مردم به رهبری مرجع تقلید زمان، میرزای.شیرازی که به لغو قرارداد تالبوت و البته جریمه دادن قاجار انجامید را می.توان به.عنوان جرقه.های نهضت بیداری و - بیشتر البته- مبارزه دینی برای منافع ملی قلمداد کرد.
اول ماه می 1896 (11اردیبهشت 1275) قتل ناصرالدین شاه در حرم شاه.عبدالعظیم
قتل مظهر استبداد مقتدر قاجاری به ضرب گلوله میرزارضای.کرمانی، از مریدان سیدجمال.الدین اسد.آبادی که دولت.های غربی و استبدادهای شرقی را نیز به ستوه آورده بود، در جشن پنجاهمین سالگرد پادشاهی..اش گویی سرآغاز مقابله قهرآمیز با استبدادی بود که جز خشونت منطقی نمی.توانست داشته باشد. تکانه.های اجتماعی این ترور را می.توان بعد.تر در تاریخ مشروطه و ترور شاهان دیگر قاجار و همین طور چند صدراعظم مستبد پی گرفت.
(18خرداد 1275) به سلطنت رسیدن مظفر.الدین شاه بعد از چهل.و اندی سال ولیعهدی
(تیر 1277) انتشار روزنامه فارسی زبان ثریا در قاهره
29ژانویه 1900(دی1278) قرارداد نخستین قرضه از دولت روسیه
در زمان صدراعظمی امین.السلطان، مظفرالدین.شاه برای سفر به اروپا نیاز به پول پیدا کرد. امین.السلطان پس از ناکامی در تقاضای پول از بلژیکی.ها و انگلیسی.ها به روس.ها روی آورد. روس.ها با پیش.شرط.های سنگینی اعلام آمادگی کردند که مبلغی معادل 22/5 میلیون منات در ازای پرداخت 5درصد بهره و برای مدت 75سال و همچنین در اختیار گرفتن گمرکات شمال به ایران وام دهند. قرار بود تاوان لغو قرارداد تنباکو به مبلغ 500هزار لیره به بانک شاهنشاهی نیز از این قرضه پرداخت شود. این قرارداد نیز نارضایتی عمومی را برانگیخت.
نوامبر 1901(پاییز 1279) قرارداد بازرگانی و تعرفه گمرکی با روسیه
طبق این تعرفه کالاهای وارداتی از روسیه از تعرفه.های بسیار نازل.تری نسبت به کالاهای وارداتی از سایر کشورها برخوردار شد. این قرارداد در کنار تعرفه گمرکی بازرگانان ایرانی در صدور کالاهای صادراتی خود به روسیه بسیار غیرعادلانه بود. از طرفی در پی ناراحتی دولت انگلستان در عقب.ماندن از روس.ها در امتیازگیری، دولت وقت ایران تنها چند ماه بعد پیمان گمرکی جدیدی با بریتانیا منعقد کرد.
21ماه می 1901 (31 اردیبهشت 1280) اعطای امتیاز نفت جنوب به دارسی
طی امتیازنامه رسمی دولت شاهنشاهی ایران، اجازه تفتیش، تفحص، پیداکردن، استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات گاز طبیعی و نفت و قیر و موم، در تمام وسعت ممالک ایران در مدت 60سال به انگلستان اعطا شد. این قرارداد که بار دیگر در سال 1933، در دوره رضاشاهی با تغییراتی به مدت 10سال تمدید شد، زمینه مبارزات وسیع ضداستعماری در ایران را فراهم کرد.
22 ژانویه 1905(2 بهمن 1283) انقلاب روسیه
پس از شکست روسیه از ژاپن در جنگ 1905- 1904 و گسترش هرج و مرج داخلی در این کشور، نیکلای دوم، امپراتور روس ناگزیر از صدور بیانیه.ای مبنی بر پذیرش برخی از آزادی.های اساسی شد. این تحولات با عنوان انقلاب بورژوا دمکراتیک از انقلابات مشروطه آغاز قرن بیستم بود و تأثیرات فراوانی روی شرایط ایران و تندتر شدن حرکت انقلاب مشروطیت در کشور محسوب می.شود.
1283 تشکیل فرقه ایرانی اجتماعیون- عامیون در باکو
حضور گسترده کارگران ایرانی مقیم قفقاز و رفت و آمد در ناحیه آذربایجان و گیلان موجب آشنایی ایرانیان با اندیشه.های سوسیال دمکراسی و آشوب.های تفلیس و بادکوبه شد. این آشنایی زمینه تشکیل حزب همت شد که مدتی بعد شاخه.ای از آن کمیته سوسیال دمکرات ایران یا فرقه اجتماعیون و عامیون نام گرفت که در سال1905 شاخه.های خود را در تبریز و سایر شهرهای دیگر پایه.گذاری کرد.
مارس تا آوریل سال1905 (اسفند 1283 تا فروردین 1284) دوران ناآرامی و اعتراض و اعتصابات ضدیت با مسیو نوز و اتحاد آیات عظام طباطبایی و بهبهانی
به.دنبال گماردن موسیو نوز بلژیکی که پیش.تر به خاطر چاپ عکسی اهانت.آمیز از او (نسبت به روحانیت) و همینطور دیگر مشکلات سیاسی، بسیار منفور بود به وزارت پست و تلگراف نارضایتی مردم از وی گسترش یافت. در این میان برخی روحانیون مانند آیت.الله سیدعبدالله.بهبهانی علیه وی و علیه عین.الدوله، صدراعظم وقت که به نارضایی مردم اهمیتی نمی.داد، فعال شده بودند.
11 دسامبر سال1905 (20آذر 1284 شمسی)علاءالدوله، حاکم تهران برخی از بازرگانان معترض را به چوب بست در این تاریخ واردات قند از روسیه به خاطر جنگ با ژاپن کم شده بود در نتیجه قیمت قند در تهران و مناطق دیگر ایران گران شد. تا قبل از این زمان قند یک من، یک قران بود اما در این زمان یک من، 8 - 7 قران شد. علاءالدوله، حاکم تهران اقدام به سختگیری با بازرگانان کرد و 17نفر از ایشان را از جمله بازرگان معتبری به نام حاجی سیدهاشم را به فلک بست. همین امر به ناآرامی.ها دامن زد و موجب اعتراض شدید مردم، تجار و روحانیون شد.
(بهار 1284) بست.نشینی بازرگانان و برخی روحانیون نامی در مسجد شاه
13دسامبر1905 (22آذر 1284) تحصن حدود 2هزار نفر در حرم شاه.عبدالعظیم و درخواست عدالتخانه- مهاجرت صغری
ناآرامی.های به وجود آمده باعث هم.صدایی و اتحاد بازرگانان و روحانیت در اعتراضات گسترده و تعطیل بازار تهران و تحصن گروه بزرگی از تجار همراه با روحانیون مشهور شهر نظیر طباطبایی، بهبهانی، صدرالعلما و شیخ محمدصادق کاشانی در حرم حضرت عبدالعظیم شد. در این تحصن برای نخستین.بار خواست تشکیل عدالتخانه در سراسر ایران به همراه خواست.های دیگر مطرح شد.
(دی.ماه 1284)متحصنین استعفای امین.الدوله را از مظفرالدین شاه درخواست می.کنند
یک ژانویه 1905 (22.دی ماه 1284) صدور فرمان شاه برای تأسیس عدالتخانه و بازگشت متحصنین به.دنبال اعتراض شدید مردم به رفتن علما از شهر و اطلاع شاه از این اعتراضات به صدراعظم خود عین.الدوله امر کرد:« البته مقاصد آقایان را اجرا دارید و آنها را تا فردا بیاورید به شهر...». عین.الدوله با تلگراف به متحصنین قول داد که شاه با خواست.های آنان موافقت خود را اعلام داشته است و از آنان درخواست کرد که به تحصن خود پایان داده به شهر بازگردند. پس از حدود یک.ماه از تحصن، روز جمعه، 16ذیقعده، مهاجرین متحصن با استقبال رسمی و مردمی برگشتند.
(2بهمن 1284) شاه طی دستخطی امین.السلطان را از صدراعظمی بر کنار می.کند
جولای1906 (تیر و مرداد 1285) بست.نشینی ملیون در قم و باغ سفارت - مهاجرت کبری
پس از بازگشت متحصنین از حرم عبدالعظیم، عین.الدوله، صدراعظم روز .به. روز فشار و سرکوب را بیشتر می.کرد اما همچنان تهییج مردم ادامه داشت. این برخوردها در نهایت به کشته.شدن طلبه.ای به نام سید عبدالحمید انجامید و به.دنبال آن گردهمایی و شورش مسجد آدینه و تعطیل بازار، شورش در شهر، تحصن روحانیون در مسجد و پافشاری آنان بر در خواست ایجاد عدالتخانه بیشتر شد. پس از اینکه سختگیری علیه متحصنین افزایش یافت رهبران جنبش قصد مهاجرت به قم کردند. آنان در راه، نامه.ای به شاه نوشتند و در آن متذکر شدند که چنانچه شاه به وعده.هایش عمل نکند، ایشان جلای وطن می.کنند. در این مهاجرت شیخ فضل.الله.نوری نیز در اتحاد با دیگر علمای نجف و قم بود. عبارت مشروطه و مشروطه.خواهی نیز در این دوران بود که وارد ادبیات مردم و علما شده و بر سر زبان.ها افتاده بود. در این میان گروهی دیگر از معترضین از جمله تعدادی از بازرگانان که همراه روحانیون بودند، اما شهر را به قصد رفتن به قم ترک نکرده بودند به.خاطر فشارهای حکومتی به بست.نشینی در مساجد و اماکن دیگر و همچنین باغ سفارت انگلیس نیز روی آوردند. برخی اسناد تعداد متحصنین را در این برهه تا 14000نفر می.دانند.
5 اآگوست 1906 (14مرداد 1285)، صدور رسمی فرمان مشروطه
نامه.هایی میان روحانیون، شاه و ولیعهد رد و بدل شد. محمدعلی میرزا، ولیعهد، که در آن هنگامه در رقابت و دشمنی با عین.الدوله قرار داشت، به دفاع از مهاجرین برخاسته بود. شاه که در این میان در جریان کامل ماوقع و ابعاد بحران قرار گرفته بود، در پاسخ به مطالبات مردم و رهبران آنها، در روز 13مرداد 1285 فرمانی صادر کرد که از آن در تاریخ ایران تحت عنوان فرمان مشروطیت نام می.برند. این فرمان روز بعد یعنی در 14مرداد روز مشروطیت انتشار بیرونی داده شد.
9سپتامبر 1906 (18 شهریور 1285)، صدور نخستین قانون انتخابات
پس از صدور فرمان مشروطیت روز شنبه 26مرداد در سرای مدرسه نظام، نشست باشکوهی با حضور همه علما، سران تلاشگران، درباریان و وزیران به منظور گشایش مجلسی موقت تشکیل شد. این مجلس تامدتی هر هفته 2بار برپا می.شد و نظام.نامه انتخابات نمایندگان ملت را تدوین می.کرد. به.رغم مخالفت.های خودکامگان به رهبری عین.الدوله و ایجاد موانع بسیار، این نظام.نامه در 18شهریور به امضای شاه رسید و بر اساس آن نخستین انتخابات نمایندگان 60.گانه تهران آغاز شد.
7 اکتبر 1906 (15مهر 1285)، گشایش مجلس اول در تهران
مجلس اول در این تاریخ که مصادف بود با ۱۸شعبان ۱۳۲۴در تهران گشایش یافت. در این مجلس نمایندگان به تدوین قانون اساسی پرداختند. در این تاریخ بر پایه قانون اساسی، مجلس وظایف مالی زیر را بر عهده داشت: تهیه بودجه و نظارت بر اجرای بودجه کشوری تصویب انتقال یا فروش منابع زیرزمینی و تصویب قراردادهای صنعتی و کشاورزی تصویب تغییر مرزهای کشور تصویب قراردادها و عهدنامه.ها با دولت.های خارجی تصویب تشکیل کمپانی.های ملی تصویب هر گونه قراردادهای دولتی تصویب اعتبار و وام.های دولتی، تصویب ساختن راه.ها و راه.آهن.
7 اکتبر 1906 (15.مهرماه 1285) افتتاح مجلس اول در تهران و افتتاح انجمن تبریز
اخبار تهران به تبریز که زیر سرکوب و فشار محمدعلی میرزا و کمبود نان بود، می.رسید. شایع بود که شاه از امضای نظام.نامه انتخابات خودداری می.کند. تبریزیان نیز به شیوه تهران درصدد بست.نشینی در کنسولگری انگلیس برآمدند. بازرگانان و روحانیون در این حرکت همراه شده و اختلافات و درگیری.هایی که تا آن زمان در این منطقه به نام گروه.ها و فرقه.های مذهبی متداول بود کنار گذاشته شد. انقلابیون تبریز راه چاره در برابر فشارهای محمدعلی.میرزا و همچنین پیشرفت امور را از تهران جویا شدند. پاسخ دیرکرد و تحصن آنها به 10روز کشید. در این فاصله شاه ناگزیر از پاسخ مثبت به خواست تبریزیان که به صراحت مشروطه.خواهی بود، شد.در این میان برمبنای نظام.نامه انتخابات، ابتدا نمایندگان تهران برگزیده شدند و مجلس شورای ملی کار خود را آغاز کرد. این نظام.نامه مردم را به 5گروه (طبقه) تقسیم می.کرد: شاهزادگان (4 تن) علما (4تن)، اعیان و بازرگانان (10تن)، زمین.داران و کشاورزان (10تن)، پیشه.وران (32تن). به این ترتیب بیشترین نمایندگان تهران به طبقه بازرگانان و پیشه.وران تعلق داشتند.
14 نوامبر 1906 (23آبان 1285) ایده ممنوعیت قرضه خارجی و ایده تأسیس بانک ملی
پس از تشکیل مجلس، حاج.مخبرالسلطنه از سوی صدراعظم مشیرالدوله لایحه استقراض مجدد از دول خارجی برای پرداخت هزینه.ها و بدهی.های دولت را برای تصویب به مجلس آورد. در مجلس حاج.امین.الضرب ضمن سخنانی در رد این لایحه و نشان دادن ادعاهای بی.پایه دولت مبنی بر احتیاج به پول، برای نخستین.بار ایده تأسیس بانک ایرانی با سرمایه ملت را مطرح کرد. این ایده به شدت مورد حمایت مردم در کشور و در شهرهایی چون تهران و تبریز واقع شد و مردم برای جمع.آوری سرمایه نخستین آن، به.ویژه زنان، از خود فداکاری.های بسیار نشان دادند.
(آبان 1285) تشکیل شورای نظارت بر انتخابات
30دسامبر 1906 (9دی.ماه 1285) توشیح قانون اساسی
قانون اساسی مشروطه پس از تدوین توسط مجلس برای امضای شاه به دربار فرستاده شد اما درباریان و دولت در به امضا رساندن و عودت آن تعلل می.کردند. در این میان محمدعلی.میرزا که به سبب بیماری مظفرالدین شاه با استقبال بزرگان مشروطه.خواه وارد تهران.شده و بلافاصله نیز جانشین وی شده بود، برای حفظ حمایت 2آیت.الله مشروطه.خواه بهبهانی و طباطبایی، از خود همراهی نشان می.داد. وی پسر مشیرالدوله، صدراعظم را فرستاد تا نمایندگان بیایند و در مورد بندهایی از قانون اساسی مذاکره شود. مذاکرات بیشتر بر سر مجلس سنا بود که به توافق رسیدند و قانون اساسی مشروطیت در واپسین روزهای زندگی مظفرالدین.شاه به تأیید وی رسید.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 280]