سیری در تاریخ علم پزشكي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

ازقديمترين ادورار تاريخي و در همه نقاط جهان ، جهادي عظيم عليه رنج و بيماري افراد و كوشي پايان ناپذير براي جلوگيري از بلاهايي كه ناگهان گروه بزرگي را مبتلا می ساخته اند ، ادامه داشته و در همه عصرها و در تمام سرزمين هاي كره خاك ، جمعي به نام پزشك يا حكيم پيشقدم راه اين مبارزه بوده اند. در اين ميان تلاشگران گمنامي وجود داشتتند كه فقط به تسكين آلام افراد بشر اكتفا نمي كردند ، بلكه سعي مي نمودند كه از تجارب روزانه خود ، نتايج كلي بدست آورده و اين نتايج را به ميراث و به افراد نسل هاي بعد منتقل سازند. تداوم اين مبارزه و تلاش از جمله شورانگيزترين حماسه هاي تاريخ بشر و از زيباترين و درخشانترين بخش هاي تاريخ علم بويژه در حوزه تاريخ علم پزشكي بحساب مي .آيد. تاريخ پزشكي ايران نيز آنچنان كه عمق و وسعت آن مي طلبد ، مورد كاوش و پژوهش عميق و فراگير قرار نگرفته و هنوز بسياري از متون و نسخ خطي شاخص طبي مانند: آثار زكرياي رازي ، قانون ابن سينا ، ذخيره خوارزمشاهي ، هدايه المتعلمين ، خفي علايي و ... به شيوه انتقادي و علمي ، تصحيح نشده اند و مطالب آنها مورد تحليل و تحقيق متخصصین امر قرار نگرفته است. داشتن قدمت علم پزشكي كه داراي حداقل 6000 سال سابقه بوده و از سويي تعداد فراوان دانشمنداني كه در اين علم پرورش يافته اند ، نشانگر ريشه عميق و تركيبي از سنت هاي بقراطي ، جالينوسي ، پزشكي يوناني با نظريه ها و جنبه هاي عملي طب ايراني و هندي مي باشد كه نيازمند مطالعات فراوان به منظور شناخت توانمنديهاي گذشتگانمان ، معرفي و استفاده از آثار و تجارب علمي و عملي آنان در زمينه علم پزشكي مي باشد.

* * *

بی شك تاريخ پزشكي از تاريخ علم مجزا نيست و تاريخ علم نيز خود از تاريخ عمومي و اجتماعي نشات می گیرد و ضرورت دارد تاثير متقابل مسائل اجتماعي و پيشرفت هاي علمي همواره مورد توجه خاص قرار بگيرد. وقتي به گذشته نظر مي افكنيم ، صف بي انتهايي از پزشكان را مي بينيم كه به پيروي از وظيفه مقدس خويش و حس فداكاري كه دركار روزانه از خود نشان داده و به تعداد بيشماري از دردمندان كه احتياج به مداوا داشته اند ، كمك رايگان كرده اند ، غم و اشك همنوعان خود را به شادي و خنده مبدل ساخته و با گسستن زنجيرهاي درد و رنج به كاميابي ها و موفقيت هاي فراوان صورت عمل بخشيده اند ، با اين حال تاريخ حتي نام آنها را از خاطر برده است. هريك از اين پزشكان پنج روزه عمر خود را دراين جهان گذرانده و آنگاه چشم از آن فرو بسته اند. ولی مدتها يادشان در خاطر كساني كه مورد تفقد و معالجه ايشان قرار گرفته بودند باقي مانده است. شايد گاهگاهي نام و نشاني ، يعني چند اسم و چند تاريخ در سالنامه دانشگاهها و محافل علمي باقي مانده باشد. تاريخ پزشكي بويژه در ايران ، آنگاه صورت تاليف ، تدوين و تحقيق خواهد يافت كه متون و رسائل بي شمار طبي ، شناخته شوند و مورد تصحيح و تحقيق قرار گرفته و غبار قرون از چهره اطباي گمنام اين سرزمين زدوده شده و به عالم علم معرفي گردند.

علم طب پس از افول ستاره يونان و اسكندريه در طول قرون وسطي ، آنگاه كه همگان مي پنداشتند ديگر علمي فراموش شده خواهد بود ، يكبار ديگر در حوزه تمدن اسلامي سر برافراشت . آنهم با چنان نيروي شگرفي كه هنوز پس از هزار و اندي سال ، پاره اي از ويژگيها و كشفيات مسلمانان مورد استفاده علماي فعلي قرار مي گيرد.

. * - دانشجوي دكتراي تخصصي (Ph.D ) رشته تاريخ پزشكي

مسلمانان پيرو تعاليم پيامبر عظيم الشان خود كه فرموده بود علم " ابدان " بياموزيد كه ثوابي بزرگ دارد ، به تحقيقات مبسوطي در اين شاخه از علم پرداختند (1).

مكتب علم پزشكي نه تنها از لحاظ ارزش ذاتي خود اهميت دارد، بلكه از آن جهت نيز مهم است كه پيوسته ارتباط نزديك با ساير علوم و بالاخص فلسفه داشته است. مرد حكيم كه در سراسر تاريخ چهره مركزي و اصلي در انتشار و انتقال علوم بوده ، عموما" پزشك نيز بوده است. ارتباط ميان حكيم و طبيب چندان زياد است كه فيلسوف و پزشكي هر دو را به نام حكيم مي خوانده اند و هنوز هم در بسياري از جاها مي خوانند ، بسياري از معروفترين فيلسوفان و دانشمندان اسلامي همچون ابن سينا و ابن رشد ، طبيب نيز بوده و از طريق طبابت زندگي مي كرده اند (2).

اصلي ترين و قديمی ترين ماخذ براي آگاهي از ديرینگي پزشكي در ايران ، آثار زرتشتي مانند : اوستا ، دينكرت (Din kart ( و بندهشن ( Bundahishn ) است كه سنت هاي پزشكي ايران باستان در آنها ذكر شده است (3) .

در كتاب اوستا ، پزشكان را به سه دسته تقسيم نموده اند :

گروه اول كساني كه به كمك دعاهاي ويژه به درمان رواني افراد مي پردازند و روان آنان را آسايش مي بخشند . دوم كساني كه بيماريها را به كمك گياهان دارويي درمان مي كنند و سوم آنان كه با آلات و ابزار پزشكي و جراحي مثل چاقوي جراحي بيماران را شفا مي بخشند (4) .

مهمترين نكته در پزشكي باستان و در آئين زرتشت ، تنها مهارت در جراحي يا درمان بيماران نبوده است ، بلكه شخصيت اخلاقي و داشتن وجدان و طبع انساني و همدردي يك پزشك با بيماران نيز از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است. همچنين توجه به بهداشت عمومي و محيط و پيشگيري از بروز بيماري يكي از مهمترين جنبه هاي پزشكي در ايران باستان است (5) . بقراط ظاهرا" اولين كسي بود كه درتاريخ ، طب را به صورت منظم و مدون ارائه كرد و آن را از سحر و جادو جدا ساخته بود ( 460-355 قبل از ميلاد مسيح ). پس از وي ، جالينوس ( 199 – 129 ميلادي ) مدرسه جديدي را براي تشريح بنا كرد و آثارش براي مدت بيش از هزار سال اساس عقايد طبيعي دانان قرار گرفت . طب مزاجي در واقع اساس روش درماني بقراط و جالينوس بود. دكتر نجم آبادي در كتاب تاريخ طب ايران ضمن اشاره به اين مطلب ، اذعان مي كند كه " مكتب طبي زرتشت خيلي پيش تر از مكتب طبي يونان ، در عالم وجود داشته است " (6). آقاي سريل الگود نويسنده كتاب تاريخ پزشكي ايران در صفحه 36 اين كتاب عنوان كرده است : " تا آنجا كه از اطلاعات بدست آمده معلوم مي شود ، در ايران قديم و ضعيت طب پيشرفته تر از آشور بود. حتي به جرآت مي توان پا فراتر نهاده و گفت كه ايرانيان اصول آن چيزي را كه طب يوناني ناميده شده ، به يونانيان تعليم داده اند . حتي خود يوناني ها هم فرضيه طبايع چهارگانه خود را يك فرضيه بيگانه مي شناختند و به رسم آن زمان ، آن را ايراني مي ناميدند " (7) .

در جنگ هاي ايران و يونان ، آثار طبي بقراط و ديگر اطباي يوناني بدست ايرانيان افتاد و ايراني ها نیز از آنها بهره جستند. حلقه ارتباط ميان پزشكي ايران قبل و بعد از اسلام و مكاتب پزشكي ديگر را مي توان در دانشگاه جندي شاپور جستجو كرد. جندي شاپور محلي است در شمال غربي خوزستان ميان شهر شوشتر و خرابه هاي شوش كه در سال 271 ميلادي به دست شاپور اول ساساني در محل قديمي آن به نام جنتاشپير ( Gentanshapirta ) كه به معناي باغ زيبا است ، بنا گرديد. آثار طبي كه در جنگ هاي ايران و يونان به دست ايرانيان افتاده بود ، به كمك ترجمه دانشمندان ايراني ، طب يونان را دوباره شكوفا كرده و بعد از اسلام نيز با شكوفايي و ترجمه كتب طبي يونان ، دانشمندان مسلمان بزرگي از جمله محمد بن زكرياي رازي و ابن سينا ظهور كردند. پيشرفت هاي علمي سريع مسلمانان موجب شگفتي جهانيان شده بود ، بطوري كه هر كس به دنبال علم بود ، پا به اين سرزمين مي گذاشت . اما در اروپا شرايط متفاوت بود. درآن زمان در اروپا بيمارستان كمي وجود داشت و شيوه درماني علمي چندان مرسوم نبود. در حالي كه در قلمرو اسلام بيمارستانهاي مجهز به بخش هاي مختلف وجود داشت. با فتح شهرهاي مسلمانان توسط مسيحيان ، آثار علم و فناوري و تمدن مسلمين در اين شهرها موجب تعجب اروپائيان شد كه از جمله اين شهرها ، بيت المقدس بود. اين مسائل موجب زمينه سازي " انقلاب رنسانس " در اروپا شد. در طي دوران رنسانس ، كتابهاي دانشمندان مسلمان به زبانهاي اروپايي ترجمه شدند و اين روند باعث پيشرفت اروپائيها شد. گفته مي شود در زمينه طب ، پس از انجيل ، كتاب " قانون در طب " ابن سينا متداولترين كتاب در اروپا شد و طب ابن سينا براي مدتها در اروپا تدريس مي شد (8) .

در آغاز اسلام ، مدرسه جندي شاپور به اوج شهرت خود رسيد و تا دوره عباسيان كه پزشكاني را از آنجا به بغداد بردند ، ادامه يافت. همچنين مدرسه اسكندريه نيز در آغاز دوره اسلامي موجب ترويج سنت طب يوناني بود و زماني به عنوان بزرگترين مركز علم يوناني مآبي محسوب مي گرديد. در اين مدرسه كه در آن طب نظري و عملي يوناني در هم آميخته بود ، مسلمانان علاوه بر تجارب علمي خود ، با استفاده از طب يوناني به فعاليت هاي پزشكي خود ادامه می دادند.

قدمت علم پزشكي در اسلام و بعد از آن بيشتر به زمان پيامبر اكرم (ص) و خصوصا" در عهد دولت الهي ايشان در مدينه باز مي گردد. دستورات موكد كلام الله مجيد و توصيه هاي فراوان پيامبر (ص) در خصوص رعايت بهداشت ، نظافت كه آن را جزئي از ايمان معرفي كرده است ، موجب رشد و گسترش طب در آن زمان گرديد. در اين باب خصوصا" توصيه هاي بهداشتي و درماني نبي اكرم (ص) و امامان (ع) به صورت مجموعه هاي پزشكي ويژه اي مدون شده كه از آن ميان " طب النبي" ، " طب الصادق " و " طب الرضا " مشهور هستند.

نخستين اثر طبي بزرگ اسلام بنام " فردوس الحكمه " توسط علي بن ربن طبري در سال 236 هجري مي باشد. ايشان استاد محمد ابن زكرياي رازي بوده كه او را جالينوس آن زمان لقب داده بودند . وي بزرگترين پزشك باليني و مشاهده اي عالم اسلام است و آثار او و ابن سينا بيشترين تاثير را در تاريخ پزشكي شرق و غرب جهان داشته است. علم پزشكي در ميان مسلمانان تا آنجا كه مي دانيم وقتي به قرن سوم و چهارم و به محمد زكرياي رازي مي رسد ، منحني صعودي خويش را برجسته مي نمايد. بنا به ذكر ابوريحان بيروني ، تاليفات مهم طبي محمد زكرياي رازي به بيش از پنجاه و شش كتاب بزرگ و كوچك مي رسد. مهمترين آنها كتاب " الحاوي " كه دائره المعارف مفصل پزشكي محسوب مي گردد كه پانزده سال شب و روز وقت خود را صرف اين كتاب نمود ، بطوري كه اين امر موجب ضعف بينايي و سستي عضلات او گرديد. پس از رازي ، ابوالحسن احمد ابن محمد الطبري پزشك ركن الدوله ديلمي كه در قرن چهارم مي زیسته و داراي كتاب مشهور " المعالجه البقراطيه " از آن اوست. ابو منصور حسن ابن نوح القمري كه از وي كتاب " غني و مني " در دست است ، به عنوان مشهورترين پزشكان پس از رازي محسوب مي گردند. همچنين علي بن عباس مجوسي اهوازي ، پزشك عضدالدوله بوده و داراي كتاب " كامل الصناعه في الطب " معروف به " طب الملكي " است. ابو سهل عيسی بن يحیي المسيحي الجرجاني پزشكي معرف ابن سينا كه به قولي يكي از استادان او در پزشكي بوده است كه كتاب " الماه في الصناعه الطبيه " اثر برجسته اوست. از مهمترين بزرگان طب ، ابو علي سينا پزشك عاليقدر پايان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم و كسي كه پزشكي اسلامي را كمال بخشيد و به آن نظم منطقي و علمي داد و كتاب ارزشمند " قانون " وي اعتبار عظيمي به پزشكي بخشيد (9) . از ديگر پزشكان نامي ، اسمعيل بن حسن الحسيني الجرجاني خالق اثر ارزشمند " ذخيره خوارزمشاهي " ، " خفي علائي " و " يادگار " كه در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم كه پزشك نامدار دربار سلطاني علاء الدين تكش خوارزمشاه بود كه اين آثار را به زبان پارسي تاليف نموده است. انتشار كتاب ذخيره خوارزمشاهي كمك بسيار بزرگي به جامعه پزشكان و اهل لغت و ادبيات زبان فارسي و نيز گوياي آن است كه در زبان فارسي آثار مهم علمي به زبان روشن و سليس تاليف و تحرير مي شده است و اكنون هم به مدد اين نوع كتب مي توان بجاي واژه هاي خارجي ، از كلمات فارسي استفاده نمود (10) . پس از جرجاني پزشكان مسلمان علاوه بر فعاليت هاي ارزشمند طبي ، كتابهاي گوناگون ديگري در اين علم " بصورت نسخ خطي " ارائه نموده اند كه بسياري از آنها شروح و حواشي است بر كتابهاي سابق. به هر حال ، بررسي خدمات و توانمنديهاي پزشكان ، به ويژه پزشكان ايران زمين به دانش پزشكي ، مجالي بسيار فراتر را مي طلبد كه در اين مقال كوتاه نمي گنجد. باشد كه اين قبيل مطالعات ، ما و آيندگان را از مواريث گرانبهاي اجدادمان در زمينه هاي مختلف علمي ، به ويژه علم پزشكي مطلع نمايند

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 544]