گذري اجمالي بر جايگاه علويان در تركيه پتانسيل مغفول در تركيه

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: گذري اجمالي بر جايگاه علويان در تركيه پتانسيل مغفول در تركيه
آنكارا - به تازگي جمعيتي بالغ بر دهها هزار علوي در آنكارا پايتخت تركيه دست به اجتماعي كم سابقه زدند كه به رغم گستردگي آن بازتاب زيادي در رسانه هاي خبري اين كشور نداشت.

اين كه چرا جمعيت علويان تركيه تا بدين حد در انزواي هويتي و ديني بسر مي برند خود مقوله اي جداست، اما براي تبيين جايگاه كنوني اين جمعيت بزرگ ديني در اين كشور، مي توان به اختصار به مواردي اشاره كرد اين گروه بهتر شناخته شود.
پيش از ورود به اصل موضوع، ضرورت دارد كه به پرسشي درباره اين جمعيت پاسخ گفته شود و آن اين است كه، آيا اين گروه از علويان مسلمان هستند ؟ و اگر اين طور است چرا از سوي مسلمانان به سادگي پذيرفته نمي شوند.
هر چند پاسخ مكفي به اين پرسش در اين مقال نمي گنجد اما به همين اندازه مي توان اشاره كرد كه ، علويان در انديشه سياسي اسلام جمعيتي از صوفيان و غلاة به شمار مي روند و نحله اي از مسلمانان هستند كه به دليل عقايد خاص و آرمانگرايانه تاكنون نتوانسته اند به هويتي مستقل در تقسيم بندي ديني در جامعه تركيه و حتي ديگر جوامع مسلمان دست يابند.
برداشت ناقص از يك دين موجب زايش انديشه اي مي گردد كه همواره در تقابل اصل و جوهره خود قرار مي گيرد و چه بسا مذاهب، نحله ها و جريانات مذهبي خاص در يك دين كه امروزه نيز در رويارويي و تقابل با يكديگر قرار گرفته اند، ناشي از دور ماندن آنها از اصل و جوهره خود بوده باشند.
** عدم پذيرش يك گروه از مسلمانان از سوي جامعه اي ديگر از اين دين آسماني، به اين علت است كه انديشه اسلام ناب مبتني بر آموزه هايي است كه با رفتار و منش نحله هاي فكري كه برداشت ناقصي از مباني دين اسلام دارند، در تضاد و تقابل بوده است .
به هر صورت تظاهرات علويان در آنكارا و اجتماع آنان در اين شهر تركيه و درخواست به رسميت شناختن آنها توسط يك نظام سياسي مبتني بر انديشه لائيك و قوانين سكولار سبب و بهانه اي شد تا به اختصار به جايگاه اين گروه از جمعيتي ديني تركيه بپردازيم .
امروزه كمتر كسي در تركيه است كه نداند، علويان در اين كشور از يك هويت واحد ملي برخوردار نيستند و به رغم اين كه در ميان اين جمعيت مذهبي از همه اقوام اعم از اكراد، تركان و عرب ها وجود دارد اما عده اي اعتقاد دارند كه تعيين خاستگاه علويان به عنوان يك هويت ملي ـ قومي در تركيه ناممكن است.
اين عده كه سعي مي كنند چهره اي غيرملي از جمعيت علويان در تركيه نشان دهند، هرگز نتوانسته اند رابطه اي منطقي ميان ادعاي خود و واقعيت دارد ترسيم كنند.
به رغم اين ادعا و وجود ديدگاه هاي متفاوت به اختصار مي توان پيرامون سير تكامل انديشه علويان تركيه به شرح ذيل سخن گفت .
*** تاريخچه علويان
علويان بر حقانيت حضرت علي (ع) به عنوان نخستين ياور و جانشين راستين حضرت محمد (ص) اعتقاد دارند و اعمال ظلم و بي عدالتي در حق او و خاندانش به خصوص اهل بيت آن حضرت كه واقعه كربلا نقطه اوج آن را تشكيل مي‌دهد، به سرچشمه كينه و نفرت آنان در برابر برخي از خلفا و به خصوص خلفاي اموي تبديل شده است.
از اين لحاظ، ديدگاه آنان درباره رويدادهاي صدر اسلام تا حد زيادي به ديدگاه شيعيان نزديك است.
بنا به منابع ديني علويان تركيه ، امام جعفر صادق (ع) ششمين امام شيعيان، براي نخستين بار مباني اعتقادي، عبادي و اخلاقي علويت را در كتاب "فرموده‌ها" ي خويش موسوم به
"بويوروك" به شيوه اي نظام مند مدون و پايه ‌ريزي نموده است.
هم اكنون در تركيه نسخه‌هايي از اين كتاب با تفاسير مختلف روحانيون علوي وجود دارد.
اما اين موضوع كه علوي گري چرا و چگونه به صورتي كه هم اكنون ديده مي شود، شكل گرفت، خود نيز نيازمند بررسي بيشتر است، اما به اختصار مي توان گفت كه پيروان علي (ع) در طول تاريخ، به دليل كينه ورزي مروانيان و خلفاي اموي و برخي از عباسيان نسبت به اهل بيت رسول الله (ص)، همواره مجبور بودند به شكل پنهاني و در قالب گروه هاي مجزا ومنزوي ادامه حيات بدهند.
اين موضوع كه پيروان علي (ع) همواره از سوي حاكمان ناحق مورد اذيت، آزار و فشار قرار مي‌گرفتند امري است كه تمام مورخان بر آن اتفاق نظر دارند و شايد به همين علت بوده است كه امكان پرداختن به عبادات و اجراي مراسم ديني براي آنان دستكم به صورت آشكار فراهم نبود.
با اعمال و تشديد فشارهاي سياسي و به تبع آن فشارهاي اجتماعي، كم كم گروه هايي از علويان در قالب "تصوف" به تاريك خانه هايي به نام "خانقاه" و يا "جم خانه" پناه بردند و چون اين گروه از واقعيات و اصل و منشا دين و به خصوص علماي آگاه، خود را دور نگه داشتند كم كم عقايد خرافي در انديشه ديني آنان رسوخ كرد و به همين جهت بسياري از آنان راه اصلي را گم كرده و به بي راهه رفتند.
اين روند با انتظار معجزه از امامان شيعه و به خصوص حضرت علي (ع) كه در پي شناخت ناقصي از جايگاه آن امام همام در ميان برخي پيروان به وجود آمد، موجب شد انديشه هايي متفاوت از انديشه هاي اسلام ناب بروز كند.
نهضت هاي فاطميه، اسماعيليه، باطنيه،‌ واقفيه و ... دهها جنبش ريز و درشت تصوف‌گرايي همگي به نحوي در رشد علويت تاثير‌گذار بوده‌اند.
هر چند كه حمله مغولان و تاتارها به ايران و سرزمين هاي شرقي را نمي توان بي تاثير در رشد و تعالي انديشه تصوف در اين منطقه دانست،‌ اما تاثير انزواطلبي برخي از جماعات مسلمانان در گسترش خانقاه ها را نيز نمي توان انكار كرد .
تاسيس امپراتوري صفوي هم، در دوام و بقاي علويان نقش بسزايي ايفا كرد، به طوري كه شاه اسماعيل به عنوان حامي و پشتيبان علويان در انديشه اعتقادي آنان شناخته شد.
هم اينك نيز در مراسم ديني، اشعار متعلق به شاه اسماعيل به صورت " گلبانگ " كه دعاي علويان به شمار مي رود از سوي ذاكران و مداحان اين نحله مذهبي خوانده مي‌شود.
گفته مي شود كه در درگيري هاي بين دو امپراتوري عثماني و صفوي و حتي بعد ازآن، علويان همانند وزنه ‌اي در معادلات سياسي ميان دو كشور ايران و تركيه مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. ** در حالي كه علويان از سوي عثمانيان بشدت مورد آزار و سركوب واقع مي‌شدند، ايرانيان، برخوردي نوازشگرانه و ياري ‌رسان با آنان داشتند و نجات‌ دهنده آنان بشمار مي رفتند.
همين وضعيت سبب شد كه شخصي به نام "پيرسلطان" كه به "قهرمان خلقي" مشهور است، در جريان جنگ چالدران، علويان را به قيام عليه خلفاي عثماني وا دارد.
اما گفته شده كه "سلطان سليم ياوز" با سركوب قيام علويان 600 هزار نفر از از شورشيان را از دم تيغ گذراند و پير سلطان را هم به دار آويخت.
تاريخ آمدن تركان عثماني به آناتولي به قرن يازدهم ميلادي بر مي‌گردد. گفته شده آن دسته از تركاني كه به زندگي شهرنشيني روي آوردند، در فرهنگ اسلامي ساكنان بومي ذوب شدند.
اما ترك هايي كه به مناطق كوهستاني پناه برده و در آنجا سكني گزيدند، بر حفظ فرهنگ و ساختار اجتماعي خود اصرار ورزيدند.
برخي اعتقاد دارند و يا اين گونه نوشته اند كه اين گروه بودند كه به علويت روي آوردند كه بيشترشان نيز از تراكمه (تركمن ها )‌ كوچ‌ نشين بودند.
عده زيادي از تراكمه هنوز هم در مناطق كوهستاني فلات آناتولي زندگي مي كنند.
اما اين ادعا با توجه به گستردگي و اصالت علويان در تركيه تا حدودي بي اساس مي تواند باشد، چرا كه موضوع اعتقادات نحله هاي فكري و ديني كمتر به هويت قومي پيراون باز مي گردد و به نظر مي رسد نحله هاي فكري بيشتر تحت تاثير محيط جغرافيايي و گستره محل زندگي خود تابع يك جريان و انديشه مذهبي مي شدند.
*** گروه هاي علوي
علوي ها به دو گروه تقسيم مي‌شوند؛ قزلباش‌ها و بكتاش‌ها. كردهاي علوي همگي قزلباش و ترك هاي علوي، بكتاشي هستند.
خصوصيت عمده‌ قزلباش‌ها مخالفت پيوسته با نظام حاكم بوده به طوري كه آنان همواره در شورش و عصيان به سر برده اند، اما بكتاشي‌ها تمايل بيشتري به خدمت براي دستگاه حاكم از خود نشان داده‌اند.
گفته مي شود "حاج ولي بكتاش" در قرن 15 ميلادي با همكاري دستگاه خلافت عثماني در مناطق بالكان دست به تبليغات و سازماندهي وسيعي زد. او به ويژه در تشكيل سپاه " يني چريها" (غير ترك و رومي) نقش مهمي ايفا نمود.
اين امر، كمك فوق‌العاده‌اي به فتح مناطق بالكان از سوي پادشاهان عثماني نمود. از اين رو، مي‌توان گفت كه شاخه بكتاشي در مقايسه با شاخه قزلباش، بيشتر در خدمت نظام حاكم درآمده و به نحوي با دربار از در سازش وارد شده است.
طبق برخي از منابع تاريخي علويان، آنان پس از مرگ ابومسلم، از خراسان به طرف غرب مهاجرت كردند و در مناطق مختلف تركيه از جمله شهرهاي سيواس، مالاتيا، درسيم ( تونجلي )، الازيغ، ارزنجان، ماراش ، چوروم، توكات، آماسيا و آنتپ زندگي خود را آغاز كردند.
برخي از اسناد نيز نشان مي دهند كه علويان هر چند كه آموخته هاي خود را از متصوفان ايراني كسب كردند، اما آنان هرگز غير از سرزمين تركيه به جايي ديگر تعلق نداشتند و اين موضوع كه آنان از سرزمين هاي ديگر از جمله ايران به تركيه آمده اند امري تحريف شده و غيرواقعي براي بي هويت نشان دادن اين گروه از جمعيت اين كشور بوده است .
به همين علت است كه گروههاي زيادي از علويان هم اينك نيز طرفداران نظام لائيك در تركيه بشمار مي روند.
*** تعداد و پراكندگي علويان در تركيه
برخي از منابع آماري و سرشماري هاي موجود جمعيت علويان تركيه را در حدود 18 الي 20 ميليون نفر ذكر كرده است .
درباره علت مهاجرت علويان از زادگاهشان نيز گفته شده كه پديده مهاجرت در ميان علويان به علت وجود فشارهاي ديني، فرهنگي و سياسي بسيار رايج بوده است. همانند سده‌هاي گذشته در قرن 20 نيز، علويان مجبور به ترك زادگاه خود شده و به ساير مناطق مهاجرت كردند.
علويان تركيه، بيشتر به شهرهاي بزرگ اين كشور همانند ازمير، استانبول، آنكارا و يا كشورهاي اروپايي نقل مكان نموده‌اند و آنان كه در زادگاه خويش مانده‌اند بيشتر در محوريت اقتصاد خود‌اتكايي زراعت و گله داري به حيات خود ادامه مي‌دهند.
*** مباني اعتقادي و فلسفي علوي گري
براي شناخت بهتر و جامع تر در اين مقال اندك انديشه علويت را از لحاظ مباني فلسفي، اعتقادي و عبادي بايد به صورتي جداگانه مورد بررسي قرار داد.
*‌ مباني فلسفي:
گفته مي شود كه برخي از اعتقادات موجود ميان علويان به باورهاي فلسفي زرتشت با همان اصالت بازمي گردد، چرا كه در اين دو انديشه ديني نكات مشترك قابل تاملي وجود دارد.
قدسيت عناصر چهارگانه آتش، خورشيد، خاك و آب، يكساني و برابري زن و مرد، عشق به طبعيت، انسان‌گرايي، جمع‌گرايي و آزادي انديشه، هر يك، از پايه‌هاي فلسفي علويت مي‌باشند.
كه گفته مي شود از آيين زرتشت برگرفته شده است .
* مباني اعتقادي:
علويان خود را مسلمان مي‌دانند. به " الله ـ محمد ـ علي " به همين صورت گفته شده (تثليث) ، اعتقاد دارند. اما شاخه‌اي از آنان به نام رضائي‌ها، علي را خدا و برخي ديگر او را پيامبر دانسته و معتقدند " قرآن بر علي نازل شده نه بر محمد(ص) " !
اعتقادي به سه خليفه اول ندارند و برخي از آنان احترام زايد‌الوصفي براي اهل بيت و امامان دوازدگانه شيعيان قايلند. به مهدويت نيز با آرا و ديدگاه هاي متفاوت معتقدند .
بنا بر باور علويان، رسيدن به خدا، نه با واسطه‌ پيامبر، بلكه به صورت مستقيم از سوي خود انسان امكان پذير است. در واقع، برداشت برخي از عرفاي قرون مياني در رابطه با " انسان محوري" ركن اصلي عقايد علويان را تشكيل مي دهد.
گفته مي شود كه اعتقادات آنان در اين باره كه بين خدا و انسان، كسي نمي‌تواند قرار بگيرد و انسان از طريق دعا و عبادات مي‌تواند به تنهايي به خدا برسد، برگرفته از مكتب تصوف رايج در فلات ايران و آناتولي بوده اما آموزه هاي پروتستانتيسم كه در روم شرقي نيز تبليغ مي شد، در آن بي تاثير نبوده است .
در علويت، جمال انسان، چهره‌ي خداست. همچنين " مادام كه من انسانم، آنگاه فرشتگان بايد سجده‌ام كنند" و يا "كعبه‌ انسان، خود انسان است" به شكلي پايدار به چشم مي خورد.
* مباني عبادي ـ اخلاقي:
شكل عبادت در نزد علويان به صورت " سماء " و خواندن دعاهايي خاص مي‌باشد. سماء در واقع نوعي رقص دايره‌ وار به جا مانده از ادوار بسيار كهن مي‌باشد كه به صورت دسته ‌جمعي از سوي گروهي از زنان و مردان در پيشگاه دَدِه ( پدر مقدس ) و طي مراسم " جم " انجام مي‌گيرد.
دعاهاي علويان شامل ترانه‌ها و اشعار ويژه در مدح علي و طلب مدد از او ، موسوم به گلبانگ است كه همرا با موسيقي از سوي ذاكران خوانده مي‌شود.
در مورد مفهوم اين رقص كه با حركت دست ها صورت مي‌گيرد، علويان چنين نظري دارند كه با دستي از خدا گرفته و با دست ديگر به مردم داده مي‌شود و يا اين كه دستي رو به خدا بلند شده و دست ديگر بر قلب قرار مي‌گيرد، اين هم يعني خدا در قلب و بسيار نزديك من قرار دارد.
امروزه اين رقص در منطقه قونيه در تركيه بسيار رايج است اما به نظر مي رسد ماهيت اعتقادي آن كم كم در حال تغيير به جنبه هاي غيراعتقادي است و بيشتر به صورت نمايش اجرا مي شود.
رهبر ديني علويان، " دَدِه " نام دارد. بنا به اعتقاد علويان، اين فرد از سلاله پيامبر است و جايگاهي قدسي دارد.
مراسم جم كه عمده‌ترين و مهم ترين شكل عبادت و همچنين مكاني براي رسيدگي به تمام مسايل و مشكلات جامعه علويان است، تنها توسط اين فرد مي‌تواند به اجرا درآيد.
دَدِه گي موروثي از پدر به پسر انتقال مي‌يابد. گفته مي شود در تركيه تعداد ددها زياد و هر چند طايفه به دده ايي خاص اقتدا مي‌كنند.
عشاير و اشخاص مريد هر دده به " طالب" موسومند. زنان خانواده دده نيز مقدسند و مي‌توانند در برآوردن نيازها و خواسته‌هاي علويان ايفاي نقش كنند.
قوانين كلي اخلاقي در نزد علويان در اين فرمول خلاصه شده است: "بر دست، زبان و فكر خود حاكم باش". در واقع شكلي از مبادي اخلاقي " پندار نيك، گفتار نيك و كردار نيك" است كه بر گرفته از آيين زرتشت مي‌باشد.
خاورم**2012**230**1275**
دوشنبه 27 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 268]