كتاب سال دانشجويي؛ ضعف‌هاي دوسويه

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: كتاب سال دانشجويي؛ ضعف‌هاي دوسويه
اقتصاد‌كتاب- همشهري آنلاين - سيد ابوالحسن مختاباد:
پس از يك و نيم دهه از گذشت كتاب سال دانشجويي و انتشار بسياري از اين كتاب‌ها،مي‌توان اين پرسش را مطرح كرد:

اين كتاب‌ها و مولفانشان تا چه اندازه با ناشران بخش خصوصي مرتبط شده‌اند

اول: مهمترين هدف براي نويسنده هر كتابي خوانده شدن آن توسط خوانندگان است، و البته كشاندن موضوع و محور مورد بحث در كتاب به حوزه‌هاي عمومي‌تري چون روزنامه ويا رسانه‌هاي گروهي. در چنين وضعيتي است كه موضوع مورد بحث كتاب به قول هابرماس از حوزه هاي خصوصي و شخصي به حوزه و گستره‌اي عمومي‌تر راه يافته و نويسنده اين اقبال را مي‌يابد كه با طيف وسيعتري از افراد روبرو شود كه مطالب و ديدگاههاي وي را خوانده‌اند.

اگر چه اين بازار تقاضاي معنوي در صورت روبه تزايد گذاشتن، مي تواند بازار تقاضاي مادي را هم براي نويسنده كتاب به ارمغان آورد، اما به دليل آنكه دربازار نشر و كتاب ايران تاكنون كمتر نويسنده اي با تكيه صرف بر نوشتن، به شكلي حرفه اي، امورات خود را گذرانده است، بنابر اين مي توان گفت اين هدف حد اقل در كوتاه مدت، كمتر در ذهن و ضمير نويسنده اي نقش مي بندد.

هر نويسنده اي براي رسيدن به چنين مقصودي دو راه در پيش رو دارد ، يا خود دست به انتشار كتاب زند و يا اين كه از طريق بنگاهي واسطه، خصوصي يا دولتي، كتاب خود را به دست مخاطبان برساند.

تجربه نشر كتاب در ايران نشان داده است كه توليد كتاب از سوي نهادهاي دولتي به گونه‌اي است كه مقصود بالا كمتر حاصل مي‌شود كه توضيح در اين باره خود مقاله‌اي جدا را مي طلبد. اما در عوض بخش خصوصي نشر، به خصوص ناشراني كه از تجربه و سابقه افزونتري برخوردارند و در حوزه هايي خاص كتابهاي آنها با اقبال خوانندگان روبرو مي شود، به دليل شناختي كه از بازار و ظرفيت هاي آن دارند، ونيز استفاده از تمامي ظرفيتهاي تبليغي و توزيعي،سعي مي كنند كتاب را در سريعترين زمان ممكن به دست خواننده برسانند.

اين كار دو حسن دارد ، اول اين كه ناشردر آمد حاصل از فروش كتاب خود را سريعتر به دست مي آورد و اگر كتاب با اقبال خوانندگان روبرو شود، به سرعت به فكر چاپهاي بعدي كتاب مي افتد ، وديگر اين كه كتاب سريعتر به دست خواننده مي رسد و مورد بررسي قرار گرفته و اگر جاي بحث ونقد هم داشته باشد ، محافل نقد و بررسي كتاب هم آن را در دستور كار خودقرار مي دهند و البته در رسانه هاي گروهي هم درباره آن مطلب ونوشته و نقد نگاشته مي شود.

دوم: اگر به كتاب هاي برگزيده دوره هاي مختلف كتاب سال دانشجويي از اين زاويه بنگريم( اين كه ناشري دولتي يا از بخش خصوصي اين كتاب ها را منتشركرده باشند) و آن را به عنوان بازاري با كتاب هاي كيفي و مطلوب از نظر علمي در نظر بگيريم، مي توان به نتايجي رسيد و اقبال ناشران خصوصي به اين بازار را مورد ارزيابي قرار داد.

اطلاعات ما درباره چگونگي نشر كتابهايي كه درسه سال ابتدايي جشنواره كتاب سال دانشجويي(1373،1374 و1375) منتشر شده اند بسيار اندك است. باتوجه به اين كه اين اطلاعات ازپايگاه اينترنتي جهاد دانشگاهي اخذ شده است، اين پايگاه درباره كتابهايي كه در سه سال اول برگزيده شده اند، تقريبا اطلاعاتي ندارد و ما نمي دانيم كه كتابهاي سه دوره اول اين جشنواره در كجا و توسط چه ناشراني منتشر شده اند.(1)

از دوره چهارم كتاب سال ،اين اطلاعات موجود است و مي توان به تحليل اين داده ها پرداخت. برابر اين اطلاعات و در 11 دوره گذشته (1376 تا 1386) عمده ناشراني كه كتابهاي برگزيده را انتشار داده‌اند، ناشران بخش دولتي، يا شبه دولتي بوده‌اند. البته در بخشهاي فني و پزشكي اين وضعيت اندكي به نفع ناشران خصوصي است ، به خصوص كه دو ناشر در بخش كتاب هاي پزشكي به نام هاي حيان و تيمور زاده ، به نوعي در تمامي دوره ها حضوري پررنگ داشته اند.

در مقابل در بخش كتابهاي علوم انساني ، يعني همان بخشي كه عمده تاكيد نويسنده مقاله روي آن است، اين بخش دولتي است كه بيشترين حضور و بروزرا دارد و روي كتاب هاي اين بخش سرمايه گذاري كرده وآنها را منتشر ساخته است. البته در سالهاي بعد دور چهارم به تدريج برخي ناشران شاخص بخش خصوصي در حوزه كتاب هاي علوم انساني هم به تناوب كتاب هاي برگزيده را منتشر كرده اند، اما اين حضور در حد يك يا دو كتاب در سال بوده است. براي نمونه نشر ني ، كه ناشري صاحب نام در حوزه كتابهاي علوم انساني است و برخي از كتابهاي اين ناشر در زمره كتابهاي معروف درسي در دانشگاهها تدريس مي شود ، تقريبا سالي يك يا دو كتاب برگزيده را انتشار داده است. در مقابل برخي ديگر از ناشران مثل نشرمركز، طرح نو،هرمس،گام نو، خجسته،قدياني،قصه و... تنها يك يا دو كتاب از اين بخش را براي انتشار انتخاب كرده اند. برخي ناشران دولتي و يا شبه دولتي شناخته شده ، مثل انتشارات سروش ويا اميركبير هم در حد يك يا دو عنوان كتاب از اين بخش را براي نشر انتخاب و منتشر كرده اند.

سوم: اگرچه آماري از ميزان حضورناشران بخش خصوصي در چرخه نشر كشور وجود ندارد ،اما مطالعات موردي و پراكنده نشان مي دهد كه عمده كتاب هاي حوزه علوم انساني( ادبيات، تاريخ، دين و...) را ناشران بخش خصوصي توليد مي كنند و بازار مخاطبان اين نوع از كتاب ها عموما در دست ناشران بخش خصوصي است. با چنين پيش فرضي اين پرسش مطرح مي شود كه چرا ناشران بخش خصوصي به كتاب سال دانشجويي كمتر اقبال نشان مي دهند؟

براي پاسخ به اين پرسش دو دليل زير پررنگ تر از بقيه است:
- به دليل اين كه نشر كتاب كاري اقتصادي است،‌و ناشران بخش خصوصي براي انتخاب هر كتابي و سرما‌يه گذاري روي آن ، ابتدا به هزينه – فايده كردن كار مي پردازند كه باسرمايه گذاري روي هر كتاب چه ميزان در آمد و سود در چه مدت زماني بازگشت مي كند.بعد از تاييد اين گزينه است كه ناشر به سمت رايزني با نويسنده يا مولف مي رود و به انتخاب كتاب دست مي يازد. البته يكي از گزينه هايي كه ناشر مد نظر دارد همانا كتاب هايي است كه به نوعي درمحافل علمي همانند جشنواره هاي مرتبط با كتاب مورد توجه قرار مي گيرند ، اما اين كه اين عامل چقدر در توجه و در نهايت انتخاب ناشرسهم دارد ، مشخص نيست.

- به دليل‌آنكه بخش هاي دولتي روي برخي از اين پروژه ها يا پايان نامه هاي علمي و تحقيقي از قبل سرمايه گذاري كرده اند، لذا گمان مي كنند كه انتشار اين كتاب ها را هم خود بايد صورت دهند. اين درحالي است كه اين كتاب ها مي تواند از سوي ناشران بخش دولتي تهيه شود،‌اما مراحل بعد از تهيه آن همانند انتشار و توزيع از سوي ناشر بخش خصوصي صورت بگيرد. از اين طريق هم ناشر بخش خصوصي كتابي خوب را به دست مي آورد و هم اين كه ناشر بخش دولتي به دليل تجربه كم و نيز عدم شناخت بازار كتاب ، خود را در گير مسائل بعد از نشر نمي كند.(3)

در چنين وضعيتي بازي برد- برد حاصل مي شود، چون هم كتاب بهتر شناخته مي شود و در حوزه عمومي قرار مي گيردو هم اين كه موسسات دولتي كه سفارش تهيه اين گونه كتاب هاو طر ح ها را مي دهند، از پرداخت هزينه هاي چاپ و كاغذ و فيلم و زينگ معاف مي شوند و در نهايت اين هزينه ها را صرف اموري ديگر همانند حق التاليف و تهيه طرح هاي ديگري مي كنند.

به اين پرسش، يعني عدم اقبال ناشران شاخص بخش خصوصي در حوزه علوم انساني به كتاب سال دانشجويي، مي توان پاسخي قانع كننده داد و آن توجه برخي از ناشران بخش خصوصي در حوزه كتاب هاي پزشكي است كه حضوري پررنگ دارند. به تعبير دقيق تر با توجه به اين كه كتاب هايي كه در اين بخش توليد مي شود ، عمدتا از سوي چهره هاي نخبه نوشته مي شود، لذا ناشران بخش خصوصي بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه نويسندگان و برگزيدگان اين بخش ،شايد در وضعيت كنوني چندان اعتباري در بازار كتاب نداشته باشند، اما به دليل آنكه از نظر علمي ظرفيت هاي فراواني دارند، لذا بازار بالقوه مناسبي براي سرمايه گذاري اند.

اين نكته را از اين جهت عنوان مي‌كنيم كه برخي از كتاب‌هاي اين گروه از نويسندگان اين بخت را دارند كه در زمره كتاب‌هاي درسي قرار بگيرند، چنانكه برخي از اين كتاب‌ها هم اينك به عنوان كتاب‌هاي درسي در دانشگاهها تدريس مي‌شود.در چنين وضعيتي است كه انتشار كتاب سود آور مي شود، چرا كه بازار خريد آن از قبل تضمين شده است.

با اين توضيح مختصر مي توان گفت كه عدم اقبال ناشران بخش خصوصي حوزه هاي علوم انساني وضعيتي دوگانه دارد، اول اين كه ناشران اين بخش هنوز چنين بازاري را جدي نگرفته اند و ديگر اين كه ناشران دولتي درا ين زمينه دستي چيره دارند و بر بازار كتاب هاي دانشجويي اين بخش چتري بزرگ افكنده اند كه رهايي از سايه آن نيازمند عزمي جدي و عميق است اما تجربه ناشران خصوصي بخش پزشكي مي تواند ، مسيري باشد براي آموختن و طي كردن اين راه از سوي ناشران بخش خصوصي حوزه علوم انساني دراين رخداد مهم و تاثير گذار كه هم اين كه به نهالي برومندو با‌آور بدل شده است.

------------

1- نگارنده برخي از كتاب‌هاي منتشره در حوزه علوم انساني را روي ويترين كتابفروشي ها ديده است، اما با توجه به اين كه تعداد اين كتاب‌ها از انگشتان يك دست هم تجاوز نمي‌كند، لذا نمي توان برآمار آن تكيه كرد. اگرچه به عنوان يك پيشنهاد مي توان به دست اندركاران كتاب سال دانشجويي گفت كه پي گير تكميل اين فهرست باشند و با تماس با مولفان اين آثار از آنها درباره انتشار عمومي اين كتاب ها پرسش كنند. با توجه به اين توضيح كوتاه آنچه در اين نوشته مورد اعتنا است همانا اطلاعات كتابشناختي است كه در بخش كتاب هاي برگزيده سال پايگاه اينترنتي جهاد دانشگاهي قرار داده است.

2- درباره ميزان مشاركت ناشران بخش خصوصي در حوزه كتاب هاي پزشكي يا فني و مهندسي نكته خاصي نمي توان گفت چرا كه عمده تاكيد نگارنده در اين نوشته بر عمومي شدن كتابها ، و كشانيدن مباحث و نكته هاي آن به حوزه هاي عمومي تر ونه تخصصي تر است. از اين منظر كتاب هاي حوزه پزشكي يا فني و مهندسي مخاطبان خاصي دارند كه عمده آنها بايد حتما اطلاعات اوليه اي درباره اين كتاب ها داشته باشند و از آن مهمتر اين كتاب ها اصولا براي رفع يك نيازغير مطالعاتي عمومي ( يا كاري، يا درسي) خريداري مي شوند ، در حالي كه كتابهاي حوزه هاي علوم انساني مخاطبان عام تري دارند و تنها متخصصان نيستند كه از اين كتاب ها استفاده مي كنند.در واقع آنچه كه در آمارهاي مربوط به كتاب و كتابخواني مورد تاكيد قرار مي گيرد،‌همانا كيفيت و كميت مطالعه در بخش علوم انساني است و نه حوزه هاي فني و مهندسي و پزشگي.

3- اين تجربه در دوره اي از سوي يكي از زير مجموعه هاي معاونت فرهنگي اتقاق افتاده بود. درسال هاي پاياني دهه هفتاد بخش پژوهشي معاونت فرهنگي برخي موضوعات را به گروهي از نويسندگان شناخته شده حوزه علوم انساني سفارش داد و با آنها بابت تهيه كتاب قرار داد بست، اما وقتي كتاب تهيه شد، به جاي آنكه خودشان اقدام به انتشار كتاب كنند، با چند ناشر شناخته شده وارد رايزني شدند و از آنها خواستند كه اين كار را برعهده بگيرند.
يکشنبه 26 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 69]