پیکان فاتح قلب سه نسل / به بهانه ششمين سالگرد خروج پيكان از خط توليد + گزارش تصویری

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: شش سال پيش در چنين روزي پيكان، نماد صنعت خودروسازي ايران از چرخه.ي توليد خارج شد و به اين ترتيب ايراني.ها با خودرويي كه صنعت خودروسازي ايران را از ورشكستگي نجات داد و در عين حال براي بسياري نيز ايجاد اشتغال كرد، خداحافظي كردند.
25 ارديبهشت سال 1384 بالاخره بعد از كش و قوس.هاي فراوان و پس از توليد دو ميليون و 295 هزار دستگاه آخرين پيكان از خط توليد گذشت و راهي موزه شد.
اسحاق جهانگيري - وزير صنايع و معادن وقت، در مراسم نمادين بر لوح يادبود پيكان نوشت: "پيكان ارابه.اي بود كه صنعت توليد ايران بر دوش آن شكل گرفت و امروز به موزه برود تا نشانه اعتلاي صنعت خودرو ايران باشد."

پیکان، فاتح قلوب سه نسل

«مجله ماشین» - اتومبیل موفق به چه معناست؟ شاید در جواب این پرسش اتومبیل‏هایی همچون فولکس واگن بیتل در ذهن بیایند. البته این درست است امّا برخی موارد خاص نیز قابل ذکرند که در آن یک اتومبیل نیمه موفق توسط کشوری غیر از کشور سازنده به یک خودرو موفق بدل گردیده است. نمونه جالب آن فیات 1100 بود که سومین نسل آن در 1962 به بازار آمد. این اتومبیل 4 سیلندر 50 اسب‏بخاری 1089 سی‏سی، کم کم به خودرویی محبوب بدل شد و این در حالی بود که بدنه آن برخلاف پژو 404 آن‏چنان مدرن نبود. همین پدیده توسط شرکت premier هندوستان برای تولید در آن کشور برگزیده شد و تولید آن از 1967 آغاز گردید و جاده‏ها را به تسخیر خود درآورد. در بیشتر فیلم‏هایی که در مورد آن سرزمین ساخته شده می‏توانید تاکسی‏های مشکی با سقف زردرنگ را ببینید که تقریباً در همه جا هستند و کشور را در تصرف خود دارند. در این شماره برآنیم سناریوی ایرانی این‏گونه خودورها یعنی پیکان را بررسی کنیم.

نوشته: مهندس برزو سپاسی ـ عکس: علیرضا بهپور

وب سایت «مجله ماشین» : داستان افسانه ایرانی از 23 اردیبهشت 1346 آغاز شد. مدتی پیش از آن تبلیغات وسیعی در تلویزیون ملی ایران برای آن شب به راه افتاده بود و همه منتظر بودند ببینند این جشن بزرگ ملی چگونه برگزار خواهد شد. ساعت 8:30 همه پای تلویزیون بودند. رأس ساعت برنامه گروهی از نوجوانان را نشان داد که وارد صحنه شدند و دور یک کیک بسیار بزرگ تولد به گردش درآمدند. ناگهان کیک باز شد و از درون آن یک دستگاه پیکان بیرون آمد. امّا چه کسی این برگ پُر اهمیت تاریخ صنعت ایران را پدید آورد؟ «احمد خیامی» یک نوجوان مشهدی بود که در یک خانواده ساده زندگی می‏کرد. او بسیاری از اوقات، از راه شستشوی اتومبیل‏ها در خیابان درآمد مختصری برای خود فراهم می‏کرد. علاقه او به خودرو وی را بر آن داشت که به‏صورت شاگرد مکانیک در یک تعمیرگاه مشغول به کار شود. این تجربه، او را به یک فرد مسلط در این زمینه تبدیل کرد. وی سپس اقدام به تأسیس تعمیرگاه شخصی خود کرد. در این مرحله او با اصول مدیریت یک واحد تجاری آشنا شد و خود را برای جهش بزرگ‏تر آماده کرد. ناگهان تصمیم گرفت همه آنچه را که بنیان نهاده بود به برادرش واگذار کند و به تهران برود. وی آرزوهای بزرگی در سر می‏پروراند ولی به‏دلیل عدم وجود سرمایه اولیه ناچار شد که از بسیاری از آنها چشم بپوشد و با سرمایه اندک خود یک مغازه اجاره و شرکت تضامنی برادران خیامی را تأسیس کرد و در زمینه قطعات یدکی خودرو به فعالیت پرداخت. او در قالب این شرکت به فروش کامیون‏های مرسدس‏بنز که طرفداران زیادی نیز در بازار داشت روی آورد.
بدین وسیله توانست مبلغ لازم برای خرید یک زمین بزرگ در جاده کرج را فراهم کند و با نصب یک سوله شرکت ساخت اتاق اتوبوس خود را تأسیس نماید. در آن زمان اتوبوس‏های مرسدس‏بنز به‏صورت شاسی از آلمان وارد می‏شد و اتاق‏سازان داخلی با مهارت تمام اقدام به ساخت اتاق برای آنها می‏کردند. او با نبوغ خود توانست در مدّت زمان کوتاهی از رقبا پیش افتد. وی که خود سال‏ها مشتری اتوبوس‏های مسیر تهران-مشهد بود با مشکلات این اتوبوس‏ها آشنا بود و توانست آنها را در ساخته‏های خود در نظر بگیرد. به‏دلیل عدم وجود سیستم تهویه در اتوبوس‏ها، نوشیدنی‏های خنک می‏توانست برای مسافران فرح‏بخش باشد. به همین دلیل یک یخچال در اتوبوس‏های ساخت خود نصب کرد، همچنین یک اتاقک کوچک در اتوبوس را به عنوان دستشویی در نظر گرفت و با همین دو اقدام مشتریان خود را که شرکت‏های مسافرتی بودند چند برابر کرد. گام بعدی نیز تأسیس اتاق رنگ بود. او در آن زمان آماده شد تا پله آخر موفقیت را طی کند. به این منظور برای یک سفر بزرگ آماده شد. او به آلمان، ایتالیا، فرانسه، بریتانیا، اسپانیا و ایالات متحده رفت و از کارخانجات مختلف بازدید به عمل آورد. از شرکت‏هایی چون مرسدس‏بنز، فولکس واگن، د.کا.و، پژو، سیتروئن، رنو و کارخانه rootes نماینده اتومبیل‏های هیلمن و avenger بازدید کرد. امروزه می‏توان تصور کرد که اگر او مرسدس بنز، فولکس واگن و یا یک اتومبیل دیگر را به جای پیکان بر می‏گزید، چه تفاوت عمده‏ای در تاریخ صنعت حمل‏ونقل ایران به وقوع می‏پیوست ولی سرانجام وی محصول انگلیسی را انتخاب کرد چرا که کارخانه rootes در شرایط مالی نامناسبی به سر می‏برد و با شرایط بهتری امتیاز خودرو را واگذار می‏کرد. «احمد» پس از بازگشت یک شرکت به ثبت رساند و نشان یک ارابه باستانی که به وسیله اسب کشیده می‏شد را برای آن در نظر گرفت.
در پله بعدی او سعی می‏کرد نامی شایسته برای مدل انتخابی خود بیابد. arrow به فارسی به معنی تیر، خدنگ و پیکان است که زیباترین کلمه یعنی پیکان توسط او انتخاب شد. امّا این اتومبیل غیرمحبوب چه بود که توسط وی برای بازار ایران در نظر گرفته شد؟ گروه roots یک مجموعه از اتومبیل‏سازان را تشکیل می‏داد و مقر اصلی آن در کشور انگلستان بود. اگر بخواهیم آن را به کارخانه‏ای دیگر تشبیه کنیم می‏توانیم آن مجموعه را یک جنرال موتورز بسیار کوچک فرض کنیم که به جای شورولت، کادیلاک و بیوک نشانه‏های تجاری کم‏اهمیت‏تری همچون hillman، sunbeam، singer و humber در آن دیده می‏شدند. در 1962 هیئت مدیره roots تصمیم به ساخت یک خودرو موفق گرفت که هزینه‏های طراحی و ساخت آن تا حدّ امکان کم باشد. در آن زمان شرکت با مشکلات مالی دست به گریبان بود و مدل‏های پیشین آن با وجود سرمایه‏گذاری زیادی که برای آنها شده بود مورد استقبال قرار نگرفته بود.
پروژه arrow به گروه آقای «رکس فلمینگ» واگذار گردید و چهارچوب کار نیز به این صورت دیکته شد: آنها باید براساس موتورها و سیستم تعلیق موجود اتومبیلی جدید طراحی کنند. کار بسیار مشکلی بود به‏خصوص که هیئت مدیره نیز (که خود تحت فشار بودند) بر روند کار نظارت می‏کردند. در 1964 کرایسلر که به دنبال خرید roots بود توانست درصدی از سهام آن را به‏دست آورد. نتیجه این اقدام تزریق مقدار زیادی پول نقد به roots بود. البته پروژه arrow تغییری پیدا نکرد و مسیر طبیعی خود را طی کرد. هنگامی که خودرو نهایی آماده شد، شاسی مونوکوک آن 70 کیلوگرم از مدل پیشین سبک‏تر و به 262 کیلوگرم رسیده بود. برای ساخت بدنه با شرکت پرس فولاد fisher قرارداد بسته شد. سرانجام در اکتبر 1966 اتومبیل arrow تحت نام هیلمن هانتر به بازار عرضه شد. دو موتور 1725 و 1496 سی‏سی برای آن قابل سفارش بودند. پیشرانه اول 61 و دومی 54 اسب‏بخار قدرت داشتند. نشان تجاری دوم که اتومبیل آرو را عرضه می‏کرد humber بود که آن را با نام sceptre mkiii در میان محصولات خود داشت. موتور آن 1725 سی‏سی با قدرت بالاتر نسبت به هیلمن (79 اسب‏بخار) و چهره‏ای متفاوت با چهار چراغ گرد در جلو بود. شرکت بعدی sunbeam بود که آرو را با نام rapier به معرض فروش گذاشت. این مدل یک نمونه کوپه و با بدنه فست‏بک بود. چون این خودرو تقریباً اسپرت و مخصوص جوانان ساخته شده بود فقط با قدرت‏های بالا 76 و 93 اسب‏بخار در دسترس بود. امّا کارخانه آخر سینگر بود که آن را با نام vogue در میان محصولات خود داشت. در همین زمان بود که آرو با نام پیکان به جاده‏های کشورمان وارد شد، که واردات آزاد آن را کاملاً متنوع کرده بود. ابتکار خیامی این بود که با تبلیغات بسیار گسترده که واردکننده های خودرو از پس هزینه‏های آن بر نمی‏آمدند پیکان را در میان مردم جا اندازد. او حتّی طبق قراردادی با تلویزیون، تعدادی پیکان را به‏عنوان جایزه در مسابقات تلویزیونی در نظر گرفت. در یکی از مسابقات یک دستگاه از این خودرو با 7 سال بنزین مجانی به برنده داده شد. در همین دوران هویدا نخست وزیر نیز با به بازار آمدن پیکان یک دستگاه سرمه‏ای رنگ آن را خریداری کرد.
در سال‏های پایانی دهه 1340 بسیاری از مردم او را در خیابان دیده بودند در حالی که خود شخصاً پشت فرمان نشسته و بدون محافظ در حال عبور بود. همه این عوامل باعث شد که پیکان به آهستگی جای خود را در میان مردم باز کند و مردم به خرید آن متمایل شوند. امّا در همین حین چند دستگاه پیکان اختصاصی هم ساخته شد تا به‏عنوان هدیه حکومت به سران سایر کشورها داده شود. این خودروها همگی دارای مشخصات یکسانی بودند از جمله اینکه رنگ آنها زرشکی و دارای جلوپنجره با چراغ‏های مربع بود. (سال‏های 1347 و 48). در عقب دو صندلی جدا از هم در نظر گرفته شده بود که فضای آن را از پیکان‏های معمولی با صندلی عقب یک تکه عقب کاملاً متفاوت می‏کرد. این چند دستگاه دارای سیستم تهویه مطبوع در زیر داشبورد نصب شده بود. البته این پیکان‏ها در زمانی ساخته شد که داشبوردها هنوز چوبی بود و همین عامل نیز خود به زیبایی و القای حالت کلاسیک در آنها کمک شایانی کرده بود. اینجانب چندی پیش یک دستگاه از آنها را در تهران مورد آزمایش قرار دادم که در وضعیت بسیار مطلوبی به سر می‏برد. از میان این چند دستگاه اتومبیل سفارشی یک دستگاه از همه معروف‏تر شد. در بازدید «نیکلای چائوچسکو» و همسرش از ایران که در آن زمان رئیس جمهوری رومانی بود یک پیکان به وی اهدا شد و او آن را به همراه خود به آن کشور برد و پس از نصب پلاک، مورد استفاده قرار داد. این خودرو در گاراژ وی حفظ شد تا آنکه سال‏ها بعد در جریان یک کودتا، به حراج گذاشته شد. پس از آن از سرنوشت این خودرو خبری در دست نیست. امّا در ایران داستان پیکان با جذب این خودرو به ناوگان تاکسیرانی در شهرهای مختلف ادامه پیدا کرد. تاکسی‏های نارنجی تهران معروف‏ترین آنها بودند که تقریباً در همه جا دیده می‏شدند و به جابه‏جایی مسافر اقدام می‏کردند.
در آذر ماه 1348 ایران ناسیونال، وانت پیکان را عرضه کرد و به بهای 13 هزار و 950 تومان در اختیار قرار داد. این وسیله به‏دلیل جابه‏جایی بار در محدوده شهرهای پرترافیک و جهت صنایع کوچک طراحی شده بود. مدل دیگر استیشن بود که دقیقاً براساس مدل انگلیسی تولید می‏گردید. استیشن با فضایی کافی در عقب برای مسافرت‏های خانوادگی در اختیار مصرف‏کنندگان قرار داشت. صندلی‏های عقب تاشو بود و افزایش حجم صندوق نیز از قابلیت‏های آن بود. ایران ناسیونال در سال 1352 مدل دو لوکس را با تغییرات ظاهری و داخلی و تغییر در طراحی صندلی‏ها به بازار فرستاد. امّا مدل محبوب‏تر پیکان، مدل اتوماتیک بود که اگر آن را در خیابان ببینید می‏توانید از روی یک نوشته کوچک در گوشه صندوق عقب که کلمه automatique را در بردارد، تشخیص دهید. در ابتدا پیکان با گیربکس سه دنده تولید شده که با توانایی موتور همخوانی کامل نداشت لذا از سال 1354 این خودرو به گیربکس چهار سرعته bw-45 مجهز گردید. پیکان کار نیز که در سال 1350 به قیمت 18 هزار و 690 تومان عرضه شد مدل پایه‏ای بود که جهت مصارف کاری در نظر گرفته شده بود. از سال 1356 مدل دولوکس مورد بهینه‏سازی قرار گرفت و جلو پنجره کاملاً جدیدی روی آن نصب گردید. امّا بی‏شک هیجان‏انگیزترین مدل پیکان مدل جوانان بود که با جلو پنجره‏ای کاملاً متفاوت و رینگ‏های اسپرت و نیز نشان gt روی بدنه از سایرین متمایز می‏گردید. موتور سری عادی پیکان یک نمونه 4 سیلندر خطی 1725 سی‏سی با قطر و کورس پیستون 5/82×5×81 میلی‏متر و حداکثر توان 5/68 اسب‏بخار در دور 4500 بوده که در نمونه جوانان (یا هیلمن gt) با استفاده از دو کاربراتور همه معادلات آرامش را به هم ریخت و با شتاب صفر تا 96 کیلومتر 5/13 ثانیه‏ای کاملاً نیازهای جوانان را برآورده می‏ساخت.
امّا در روز گردهمایی پیکان‏ها سه دستگاه از بی‏نقص‏ترین و بکرترین‏های کشور به مکان ملاقات آمدند. اتومبیل اول یک دو لوکس مدل 1350 با کارکرد تنها 104 هزار کیلومتر بود. همانگونه که در تصاویر مشاهده می‏گردد همه چیز همانند روز نخست حفظ شده است. کاربرد چوب در جابه‏جایی فضای داخلی حس فراموش نشدنی را به انسان می‏بخشد مخصوصاً که نشان‏دهنده‏ها با حاشیه کرومی به طرز زیبایی در آن کار شده‏اند. فرمان کلاسیک آن باریک و سه شاخه است.
اتومبیل دوم یک جوانان 1351 به رنگ صورتی است. داشبورد آن شباهتی به آلفارومئو مونترال دارد چرا که دو نشان‏دهنده سرعت و دور موتور (که در این خودرو اسپرت اهمیت حیاتی داشته) در دو برجستگی داشبورد و به‏صورت کاملاً مجزا چیده شده‏اند. روی فرمان نشان gt دیده می‏شود و در بخش میانی داشبورد، چهار آمپر بیرون آمده و کمی خود را به سمت راننده خم کرده‏اند. این درجات وضعیت آب، بنزین، روغن و باتری را نشان می‏دهند، با باز کردن در موتور دو کاربراتور را به خوبی مشاهده خواهید کرد. جوانان گران‏ترین پیکان به شمار می‏رفت و در سال 1356 به رقم 43 هزار و 730 تومان معامله می‏شد و این در حالی بود که حدود 10 هزار تومان با مدل کار تفاوت قیمت داشت. مدل مورد آزمایش به‏دلیل رنگ بسیار کمیاب آن در خاطره‏ها ماندگار خواهد شد.
اتومبیل سوم یک دستگاه دولوکس اتوماتیک به رنگ مشکی بود. این اتومبیل مورد بازسازی کلی و چند تغییر جزئی قرار گرفت از جمله استفاده از قالپاق‏های سری اول پیکان که با لاستیک‏های دور سینه آن در هماهنگی بودند. رکاب فلزی در ترکیب با سپرهای باریک و قطعات کرومی، ظاهر آن را بسیار کلاسیک کرده بود. در پایان این سؤال پیش می‏آید که آیا پیکان کلاسیک است یا خیر؟ با مراجعه به قیمت‏های جهانی همتایان انگلیسی آن شاید در ابتدا کمی دل‏سرد شوید ولی وقتی بدانید این خودرو بخشی از حافظه تاریخی میلیون‏ها ایرانی است و به جرأت می‏توان گفت نزدیک به 100 درصد ایرانی‏ها حداقل یک‏بار سوار چنین وسیله‏ای شده‏اند و از سوی دیگر این خودرو ثمره عمر مردمی است که از هیچ شروع کرد و ملتی را به ساخته‏های خود وابسته کرد، با دید دیگری به آن نگاه خواهید کرد. گرچه تاریخ پیکان در سال‏های بعد با فراز و نشیب‏های زیادی همراه بود و حتّی در دوره‏ای با پیشرانه پژو عرضه گردید و پس از آن مدل 1600 که از سال 1371 عرضه شد، بازار را در اختیار خود داشت ولی در نهایت در 25 اردیبهشت سال 1384 تولید آن پس از 38 سال خاتمه یافت و کتابی عظیم در صنعت اتومبیل کشورمان بسته شد. در پایان لازم است مالکین محترم سه اتومبیل آقایان «پرهیزکار»، «حسین ولی‏زاده» و «مسعود شیری» برای همکاری کاملی که در تهیه این مطلب داشتند تشکر و قدردانی کنیم. همچنین از آقای «تالاری» که اتومبیل خاص خود را در اختیار «مجله ماشین» قرار دادند کمال سپاسگذاری را داریم.