نويسنده: محمدرضا ضميري رسانه‏ها و انحرافات اجتماعي

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: محمدرضا ضميري رسانه‏ها و انحرافات اجتماعي
خبرگزاري فارس:وسائل ارتباط جمعي قادرند با كاركردهاي منفي و تخطي از اخلاق رسانه‏اي، سلامت فكري و اخلاقي آحاد جامعه را تهديد كنند و الگوهاي نابهنجار رفتاري را در جامعه تثبيت نمايند و از سوي ديگر مي‏توانند با توجه به كارايي و توان رسانه‏ها، نرخ وقوع انحرافات اجتماعي را كاهش دهند.

چكيده:
امروزه صاحبنظران علوم ارتباطات با اذعان به توانايي شگرف رسانه‏هاي جمعي در شكل دهي افكار، نگرش‏ها و رفتار افراد، مطالعات مختلفي را در مورد سنجش ميزان و نوع تأثيرات رسانه‏ها انجام مي‏دهند. آنان بيان مي‏دارند كه وسائل ارتباط جمعي قادرند با كاركردهاي منفي و تخطي از اخلاق رسانه‏اي، سلامت فكري و اخلاقي آحاد جامعه را تهديد كنند و الگوهاي نابهنجار رفتاري را در جامعه تثبيت نمايند و از سوي ديگر مي‏توانند با توجه به كارايي و توان رسانه‏ها، نرخ وقوع انحرافات اجتماعي را كاهش دهند.

در اين نوشتار برخي از كاركردهاي فوق تبيين گرديده و در پايان در جهت تقويت كاركردهاي مثبت رسانه‏هاي جمعي در پيشگيري از انحرافات اجتماعي پيشنهاداتي ارائه شده است.

واژگان كليدي:
انحرافات اجتماعي، رسانه‏هاي جمعي، كاركردهاي مثبت، كاركردهاي منفي.

در طول تاريخ، هرجامعه اي براي قاعده مندي رفتار اعضايش، هنجارهايي را تعـريف و نهـادينه كرده و آنها را به رعايت آن قواعد و هنجارها ملزم نموده و در برابـر تخلـف و سرپيچـي از آنهـا نيـز واكنش نشان داده و مجازاتهايي را تعيين كرده است.

متفكران اجتماعي و جامعه شناسان نيز جهت كاهش هنجارشكني افراد جامعه، به بررسي علل و عوامل مؤثر در انحرافات و بروز كجروي‏هاي اجتماعي پرداخته اند و در عصر ارتباطات به تأثير رسانه ها و ‏وسائل ارتباط جمعي در كنترل و يا گسترش انحرافات اجتماعي اشاره كرده اند. بر اين اساس، تبيين كاركردهاي مثبت و منفي رسانه ها در اين زمينه ضروري مينمايد. لذا محور بحث در اين نوشتار توضيح و تبيين كاركرد هاي مختلف رسانه هاي جمعي درخصوص انحرافات اجتماعي مي باشد. پيش از ورود در بحث، لازم است مفاهيم كليدي به طور مختصر توضيح داده شود.

1- مفاهيم كليدي
1-1) انحرافات اجتماعي

انحراف هر گونه رفتاري است كه با انتظارات جامعه يا يكي از گروه هاي مشخص درون جامعه منطبق نباشد. به عبارت ديگر« انحراف»، دوري جستن و فرار از هنجارها تعريف مي‏شود.

انحرافات اجتماعي داراي اقسامي از قبيل انحرافات نخستين (يعني انحراف فرد به طور گذرا وتصادفي) و انحرافات ثانوي(يعني منحرف شدن فرد از نظر عموم افراد جامعه) است و همچنين براي تبيين علل انحرافات اجتماعي نيز سه مكتب عمده پديد آمده است:

اول: مكتب زيست شناسي كه عوامل انحراف را در تركيب ناموزون كرموزوم هاي بدن شخص منحرف جستجو مي كند.

دوم: مكتب روانشناسي كه انحراف فرد را بر اساس نقص شخصيت وي توجيه مي نمايد.

سوم :مكتب جامعه شناسي كه بيان مي‏دارد رفتار انحرافي افراد متأثر از عوامل اجتماعي است، زيرا عوامل رواني بازتاب ساختارهاي اجتماعي مي‏باشد.

2-1 ) رسانه‏هاي جمعي

رسانه هاي جمعي به تمام ابزارهاي غير شخصي ارتباط گفتـه ميشود كه به وسيله آن، پيامهاي ديداري و يا شنيداري به طور مستقيم به مخاطبان انتقال مي يابند، تلويزيون، راديو، سينما، اينترنت، ماهواره و مجلات، كتب و... در زمرة رسانه هاي جمعي محسوب ميشوند.

«ژوديت لازار» در مورد اهميت و نقش رسانه ها مي گويد :رسانه ها نقش‏هاي متعـددي را در حيـات اجتمـاعي به عهـده دارند، از جملـه اين كه صحنه اي را ايجاد مي‏ كنند كه حيات سياسي در آن به نمايش گذاشته مي شود، فرهنگ بال مي گستراند، مدها جولان مي دهند، سبك‏هاي تازه و هنجارهاي زندگي رخ مي نمايند.

3-1) كاركرد

كاركرد عبارت است از حاصل يا نتيجه نوعي وجود يا عمل(حركت) اشخاص يا اشياء و از جمله پديده هاي لمس ناپذيري چون الگوهاي فرهنگي، ساختارهاي گروهي و نگرش ها.

به ديگر سخن، «كاركرد» به معناي نقش يا اثري است كه هر پديده در زنجيره‏اي از پديده‏هايي كه با آنها مرتبط مي‏باشد، باقي مي‏گذارد. دوركيم در كتاب تقسيم كار اجتماعي، كاركرد را در همين معنا بكار برده است.

«ويليام اسكيدمور» معتقد است بهترين راه براي فهميدن اين واژه، در نظر گرفتن آن به عنوان يك اثر است و فونكسيون هر عملي، اثر آن است.

«مرتن» نيز كاركردهاي اجتماعي را به كاركردهاي آشكار و پنهان و كاركردهاي مثبت و منفي تقسيم كرده است، تا اين تلقي بوجود نيايد كه آثار اجتماعي يك رفتار يا نهاد اجتماعي، الزاما از آثار آشكار و مثبت جامعه حكايت ميكند.

2- كاركردهاي مثبت
بيان انحرافات اجتماعي از رسانه ها اثرات و كاركردهاي اجتماعي مثبتي دارد كه به برخي ازآنها اشاره ميشود:

1-2) اطلاع رساني و هشدار

يكي از كاركردهاي اساسي رسانه ها اطلاع رساني از وقايعي است كه در محيط اجتمـاعي واقع ميشود. پيشرفت بهت انگيز ‏وسائل ارتباط جمعـي در قـرن حاضـر جهان را به دهكده كوچكي تبديل كرده است كه انسانها امكان اطـلاع يـابي از همه وقـايع و حـوادث جهـان را به طـور سـريع و جـامع دارند. در عصر ارتباطات هيچ حادثهاي هر چند در دورترين مناطق جهاني باشد ـ منحصربه يك منطقه جغرافيايي نيست و از اين رو سـه ويـژگـي، فـرا زمـاني، فـرا مـكاني و سـرعت فـوق العـاده ازخصيصه هاي وسائل ارتباط جمعي است. امروزه تمامي ابعاد زندگي فردي واجتماعي انسان‏ها در رسانه‏ها رسوخ كرده و از خصوصي ترين رفتار انسان‏ها تا بزرگترين تغييـرات نهـادهاي اجتمـاعي وساختـارهاي فرهنگـي و سياسـي از طريق رسانه‏ها ارائه مي‏شود.

رسانه هاي جمعي اعم از روزنامه ها، مجلات، راديو و تلويزيون، گاه از انحرافات اجتماعي، نظير تجاوز، خشونت، قتل و… پرده برميدارند و زواياي پنهان داستانهاي عشقي و جنايي را براي مخاطبان خود آشكار مي سازند و انواع دام هايي را كه بر سر راه جوانان قرار دارد ، به آنان گوشزد مي‏نمايند و راههاي لغزش ديگران را براي مخاطبان ترسيم مي كنند و با اطلاع رساني به موقع و مناسب براي اعضاي جامعه، در پيشگيري ازانحرافات اجتماعي نقش مؤثري ايفا مي‏ كنند.

رسانه‏هاي جمعي با شناخت آسيبهاي مختلف اجتماعي و گزارش آن به كنشگران اجتماعي، نسبت به گسترش نابهنجاري ‏هاي اجتماعي هشدار مي دهند و بدين ترتيب كنشگران اجتماعي را از نوع رفتارها و خرده فرهنگ هاي كجرو آگاه مي‏ كنند تا بر اساس ارزشها و هنجارهاي مورد پذيرشجامعه حركت كنند و در دام اين گونه خردهفرهنگها قرار نگيرند. لذا رسالت رسانه‏ها ايجاب مي كند كه ابعاد، نوع و كيفيت شكسته شدن هنجارها و ارزشهاي اجتماعي را منعكس نمايند تا اعضاي جامعه بتوانند، با درك همه جانبة آنها ضمن حفظ خود از ارتكاب انحرافات اجتماعي، از شكسته شدن هنجارهاي مقبول جامعه جلوگيري نمايند.

‏وسائل ارتباط جمعي مي‏توانند با بهره گيري از شگردهاي تبليغي و آفرينشهاي هنري، نفـرت و زشتـي تـزلـزل باورها و ارزشهاي ملي و ديني را به مخاطبان خود القا كنند. بر اين اساس، يكي از وظايف و كاركردهاي مهم رسانه ها آگاه سازي و اطلاع رساني عمومي است. يعني اطلاع رساني در مورد وقوع جرائم و انحرافات اجتماعي و كيفيت وقوع و ابعاد و راههاي لغزش افراد به سوي كجروي و هنجارشكني و در بعـد ديگـر ايجاد نفرت از وقوع انحرافات و جرائم اجتماعي.

كارگزاران رسانه هاي جمعي مي بايست با حساسيت ويژهاي، از ارزشهاي عام و هنجارهاي نهادينه شده اجتماعي پاسداري نمايند و براي تحقق عيني آن با ساير نهادهاي فرهنگي هماهنگي كرده و تمام امكانات را براي حفظ كرامت انساني بكار گيرند.

طبيعي است، هر گاه كه ارزشها و باورهاي جامعه مصون بماند، وفاق و همبستگي اجتماعي بيشتر تضمين خواهد شد، زيرا ارزشها و باورها از مهمترين عوامل همبستگي اجتماعي كنشگران اجتماعي محسوب مي شوند و چنانچه هر روز، به بهانه اي خاص يكي از ارزشهاي عام به طور بيرحمانه از سوي خرده فرهنگ هاي كجرو مورد هجوم قرار گيرد، بنيانهاي وفاق و همبستگي اجتماعي تضعيف شده و جامعه تا هنگامة شكل گيري هنجارها و ارزشهاي نوين، آسيبهاي فراواني خواهد ديد.

بنابراين رسانه ها با تبيين ابعاد انحرافات، وفاق و همبستگي اجتماعي را بيشتر خواهند كرد.

صفحه حوادث روزنامه ها هشداري به مردم است تا بدون توجه و آگاهي به هر كسي و هر چيزي اعتماد مطلق نداشته باشند، نقل اين حادثه كه: دختـر جـواني به علت تأخير مجبور مي‏شود از ‏وسائل نقليه شخصي استفاده كند و راننده كه آدمرباي حرفهايي بوده است به بهانه اين كه راه اصلي ترافيك است، از راه هاي فرعي دختر را ميربايد. مي‏تواند دختران جوان جامعه را نسبت به اين خطرات هشيار نمايد و نوعي زيركي و دقت را در روابط اجتماعي افراد آموزش دهد.

2-2) قانونشناسي و كيفرشناسي

قوانين در هر جامعه اي مبناي اصلي نظم اجتماعي محسوب ميشوند، به طوري كه بدون وجود قوانين، نظم و انتظام اجتماعي ميان افراد، سازمانها و نهادهاي مـدني غيـر ممكن خـواهد بود، قانون، جايگاه هر فرد را در نظام قشـربندي، معيـن ساخته و توقعات و انتظارات را در جهت منطقي هدايت مي كند، قانون نه تنها رابطه ميان كنشگران را تعريف ميكند، بلكه روابط ميان نهادها و گروه هاي اجتماعي را نيز در سطح كلان مشخص و نموده براي كساني كه از آن تخطي مي ‏كنند، كيفر و مجازاتي را معلوم كرده است.

كاركـرد مهم رسـانـههـا در اين زمينه، شناساندن قانون و كيفـر آن به كنشگـران اجتماعي جهت كاهش ميزان ارتكاب جرائم مي باشد. وجود قانون در كتب قانون، نظم اجتماعي را به ارمغان نميآورد، تبيين و انتقال فرهنگ قانونگرايي به عاملين اجتماعي، آنان را هنگام مواجهه با جرم و زمينه هاي آن واكسينه مي كند.

وسائل ارتباط جمعي مي بايست با ارائه فوائد و منافع قانون، روحيه قانونگرايي را ترويج نمايند و نشان دهند كه به عنوان ايدئولوژي توجيه گرا براي عملكرد قدرتمندان و حاكمان عمل نمي كنند، بلكه تذكرات قانوني را به عنوان مبناي نظم اجتماعي مطرح مي‏نمايند.

ارائة گزارشي ازضوابطي كه قانون عرضه مي كنـد و كيفـري كه قانون براي متخلفان معين ساخته است، كاركرد ارزشمندي است كه رسانه ها در عصر ارتباطات بر عهده دارند.

رسانه هاي جمعي از طريق تبيين قانون و مقررات مي كوشند تا رفتارهاي افراد را در مسير هنجارهاي تعريف شده جامعه رهبري نمايند و به افراد بياموزند كه هر گاه فرد رفتارهاي خود را بر اساس هنجارها و قواعد اجتماعـي تنظيـم نمايـد، از طرف جامعه پاداش داده ميشود؛ بالطبع كنشگران اجتماعي نيز درمي يابند براي رسيدن به خواسته هاي خود مي بايست به رفتارها و هنجارهايي روي بياورند كه قانون معين كرده است. روية آموزش غير مستقيم قانون، همچنين مي‏تواند احترام دروني به قانون و احساس تقدس نسبت به قانون را در بين اعضاي جامعه ايجاد كند، به طوري كه قانون را به عنوان امري مقدس و غير قابل تخلف تصور نمايند. به عبارت ديگر رسانه‏ها، از طريق اقناع و رسوخ به ذهن انسانها، به درونيسازي، جذب و پذيرش قلبي هنجارها مي‏پردازند.

رسانه ها با نمايش كيفرهايي كه براي مجرمان در برابر تخلف و تخطي از قانون در نظر گرفته شده است، ميتوانند در كاهش جرم تأثيـرگـذار باشـند. تا هنگامي كـه مجرم، از مجازاتهاي قانوني هنجارشكني تصور روشني در ذهن خود نداشته باشد و تنها به منافع و مزاياي تخطي از مقررات بينديشد، انگيزه ارتكاب جرم در او تشديد ميشود، بدين لحاظ رسانه ها موظفند كه شناخت همه جانبه‏اي از مضرات و زيانها وعواقب جرم را در اختيار اعضاي جامعه بگذارند و به اين وسيله، انگيزه ارتكاب جرم را كاهش دهند.

براي عينيت بخشيدن به دو كاركرد فوق، بهترين راه، ارائه الگوهاي جذاب، امروزي و متناسب با نيازهاي انسان معاصر است. رسانه مي تواند از طريق نشان دادن عواقب انسان هاي مجرمي كه دچار كجروي شدند، زشتي و قبح گناه و جرم را در ذهن مخاطبان ترسيم نمايد و مايه عبرت آموزي انسان ها باشد، بررسي شواهد تجربي ذيل اين كاركرد اجتماعي رسانه ها را بهتر تبيين مي كند:

ـ 6 تن از اراذل و اوباش محله يافت آباد كه پس از كشاندن يك دختر 13 ساله به منزل مسكونيشان وي را مورد آزار و اذيت جنسي قرار داده بودند، با رأي قاضي مجتمع قضايي شهيد مطهري به 45 ضربه شلاق در ملا عام محكوم شدند.

ـ زن جواني كه به خاطر انتقام جويي از همسرش وي را با ضربات متعدد چاقو به قتل رسانده بود، پس از برگزاري چندين جلسه محاكمه به قصاص نفس محكوم شد.

ـ متهمان اختلاس 20 ميليارد ريالي از بانك مسكن روز گذشته محاكمه شدند.

انعكاس و بازتاب اين گونه انحرافات اجتماعي، موجب مي شود تا جامعه با كيفر مجرمان در قانون آشنا شده و نيز عواقب انحرافات اجتماعي را با دقت بيشتري نظاره كنند.

3-2) كنترل اجتماعي

هر نظام اجتماعي براي حفظ ارزشها و هنجارهايش مكانيسم هايي را تعبيه مي كند، تا كنشگران اجتماعي بدون هيچ احساس فشاري نسبت به هنجارهاي اجتماعي پايبند شده و از معيارهاي پذيرفته شدة جامعه عدول نكنند.

در تعريف كنترل اجتماعي گفته اند: كنترل اجتماعي به مجموعه شيوه ها، تدابير و وسايلي اطلاق مي شود كه يك جامعه يا يك گروه در راه تحقق اهداف خود و هدايت افـرادش به رعـايت آداب، شعائر، منــاسك و هنجـارهـاي پذيرفته بكار مي گيرد. كنترل اجتماعي به دو شيوه انجام مي شود: يكي از طريق فشارهاي اجتماعي كه ابزار آن همان «قوانين و ضمانت اجراي» آن است و ديگري از طريق «اقناع»مي‏باشد كه افراد را به رعايت هنجارها ملزم مي كند.

امر به معروف و نهي از منكر در اسلام يكي از مهمترين ابزارهاي كنترل اجتماعي مي باشد. با اين نگاه جامعه شناختي، رسانه هاي همگاني نيز، داراي كاركرد كنترل اجتماعي هستند. رسانه ها با درج و انعكاس نابهنجارهاي اجتماعي و عواقب شومي كه در انتظار افراد كجرو قرار دارد، به طور غير محسوس، اقدام به كنترل و پيشگيري از نابهنجاري‏ ها در جامعه ميكنند. رسانه‏ها عمدتاً از طريق اقناع پذيري بهتر مي توانند در كنترل اجتماعي مؤثر باشند.

وقتي كه چنين خبري در مطبوعات درج ميشود كه: مدير عامل يك شركت تجاري بين المللي به اتهام قاچاق تجهيزات پزشكي به جزاي نقدي (20 ميليون و 500 هزار ريال) محكوم شد، ساير مديران اقتصادي كه در معرض فسادهاي مالي قرار گرفته اند، حداقل در موارد ياد شده احتياط بيشتري خواهند كرد.

4-2) پيشگيري از جرم

عملكرد رسانه‏ها در شكل دادن به تعريف جرم و كجروي، نقش آنها را در ايجاد تغييرات قانوني و تقويت انواع خاص از راهكارهاي عملياتي پليس، به نقش بسيار مؤثري بدل مي‏كند، به طور مثال مي‏توان به وضع قوانين مربوط به منع عبور و مرور جوانان و اتخاذ شيوه‏هايي جهت كنترل اماكن خاص اشاره نمود.

3-كاركردهاي منفي
‏وسائل ارتباط جمعي مي‏توانند در ارائه و عرضه انحرافات اجتماعي، كاركردهاي منفي و اثرات مخربي را براي جامعه داشته باشند كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود:

1-3) تحديد مفهوم جرم

رسانه‏ها تأثير بسزايي بر تصوير كلي از جرم در جامعه دارند تا آنجا كه تصـورات و پنـداره‏هاي موجود درباره جرم عمدتاً محصول رسانه‏هاست. رسانه‏ها معمولاً جرم را در قالب نوعي جرم خياباني معرفي مي ‏كنند، مفهومي كه با ايجاد رعب و وحشت در ميان افراد جامعه گره خورده است و خشونت ركن عمده آن مي‏باشد. بدين ترتيب جرائم ديگري نظير تخريب محيط زيست، حيف و ميل اموال عمومي، جرائم مربوط به بهداشت و امنيت غذايي و … كمتر مطرح مي‏شود.

2-3) ايجاد امواج جرم

رسانه‏ها اغلب جرم را در قالب موج‏هايي برجسته و متمايز و به تعبير نويسندگان، امواج جرم به تصوير مي ‏كشند، بدين شكل كه با ارائه گزارش‏هاي مكرر از ارتكاب برخي اشكال خاص جرم شامل جرم خياباني مانند ضرب و شتم، تجاوز به عنف و قتل، موجب مي‏شوند كه توجه افكار عمومي با شدت بيشتري، به اين دسته از جرائم جلب شود. نكته جالب توجه آن است كه براي تحقق مفهوم امواج جرم، ضرورتي وجود ندارد كه موارد وقوع يك رفتار مجرمانه در عمل نيز افزايش داشته باشد، بلكه كافي است كه در افكار عمومي اين تلقي ايجاد شود كه اين موارد با شدتي توجه برانگيز رو به فزوني است.

3ـ 3 ( عادي سازي هنجارشكني

تا زماني كه ناهنجاري در نظر كنشگران اجتماعي، امري زشت و غير منطقي جلوه كند، ميزان ارتكاب انحراف اجتماعي و خروج از هنجارهاي اجتماعي كاهش خواهد يافت. انعكاس كجرويهاي اجتماعي در رسانه ها در كاهش نفرت از انحرافات و عادي شدن نابهنجاري در جامعه تأثير بسزايي دارد، زيرا فرد ضمن اطلاع از نقض هنجارها توسط رسانه‏ها، درمي‏يابد كه هنجارهاي اجتماعي كه به نظر وي غيرقابل تخطي بودند، قابل شكستن و تخلف هستند، لذا انگيزه ارتكاب جرم در فرد تقويت ميشود و اين يكي از كاركردهاي منفي بيان كجرويها و انحرافات اجتماعي در رسانه ها است. به طور نمونه دختر شهرستاني كه از پديده فرار دختران از خانه اطلاع چنداني ندارد، با شنيدن يا ديدن خبرمربوط به فرار دختـران متـوجه مي شـود كه اين كـار مي‏تـواند يكي از راه هاي رهايي او از برخي مشكلات و تضادهاي خانوادگي باشد و هنگامي كه در كانون خانواده، احساس نااميدي و سرخوردگي و خلأ عاطفي به او دست مي‏دهد، ممكن است همان راهي را برگزيند كه برخي دختران براي رهايي از رنج هاي خانوادگي انتخاب كرده بودند.

4-3 ) گسترش خشونت و پرخاشگري

ژان كازنو، صاحبنظر در علوم ارتباطات در خصوص برداشت از مفهوم خشونت ميگويد: از ديدگاه ما عمل خشونت آميز، عملي خواهد بود كه با رفتار تهاجمي به خصوص از نظر «جسماني» و يا حداقل «بياني» همراه گردد.

امروزه خشونت و پرخاشگري در ميان جوانان شايع شده است كه معلول علل و عوامل متعددي است. مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه رسانه هاي جمعي در اين زمينه تأثير بسياري داشتهاند، زيرا رسانه ها با تبليغات كالاهاي رنگارنگ، زندگي مرفه را آرمان و هدف مخاطبان ترسيم مي كنند، در حالي كه اين هدف با شغل و درآمد مخاطبان قابل دسترسي نيست، در نتيجه ميان اهداف و ابزار مشروع دستيـابـي به اين اهـداف فاصلـه ايجـاد ميشـود، (يعني فرد احساس محروميت مي‏نمايد) اين وضعيت منجر به خشونت و پرخاشگري در ميان افراد مي ‏گردد. به عبارت ديگر رسانه‏ها موجب مي‏شوند كه ميل به مصرف كالاهاي لوكس در بين مردم افزايش يابد، اما وقتي اين ميل و تقاضا امكان ارضاء ندارد، در نتيجه به خشونت تبديل مي شود و يا فرد را به انجام عملي غير قانوني نظير سرقت جهت دستيابي به كالاهاي تبليغي ترغيب مي‏نمايد.

نمايش فيلم هاي جنايي نيز از سوي ديگر روحيه خشونت، تندخويي و ارتكاب جرم را به مخاطبان خود القاء مي‏نمايد و موجب بروز رفتارهاي خشونت آميز مي گردد. انتشار اخبار مربوط به قتل و بيان راهها و شيوه هاي ارتكاب اينجنايات موجب بدآموزي، گسترش و نهادينه شدن اين روشها در جامعه ميشود.

محتواي خشونت بار رسانه‏ها به بروز رفتارهاي خشن در افراد جامعه دامن مي‏زند و ممنوعيت‏هاي اخلاقي و اجتماعي بكارگيري خشونت را كمرنگ مي‏كند. صاحبنظران ارتباطات سازوكارهاي تحريك كنندة خشونت را شامل بازداري زدايي (كاهش خودداري بينندگان از انجام اعمال پرخاشگرانه)، حساسيت زدايي(افزايش تحمل بينندگان و قبول خشونت) و برانگيختگي زايي مي‏دانند. آنها معتقدند كه رسانه‏ها قادرند فنون ارتكاب جرائم را آموزش دهند، جرائم را مهيج و لذت بخش جلوه دهند، ارضا شدن آني را ترويج دهند و فرد را به همانند سازي با مجرم ترغيب كنند، البته جرم زايي رسانه‏ها به تعامل محصولات رسانه اي (خصوصيات جرائم و مجرمان آن)، بافت رسانه‏ها (مقدار پوشش رسانه‏اي، سبك‏ هاي ارائه، حمايت از ارتكاب جرائم) و بافت اجتماعي (هنجارهاي فرهنگي موجود، گرايش‏هاي مصرف كنندگان، فرصت‏هاي ارتكاب جرم و تعداد خلافكاران موجود) بستگي تام دارد.

5-3) اشاعه فحشا و بي بندوباري

يكي از كاركردهاي رسانه‏هاي جمعي، مفهوم سازي و به تبع آن، شكل دادن به هنجارهاي مناسب با آن مفهوم مي‏باشد. براين اساس ارائه تصاوير مستهجن و مبتذل و خلاف عفت عمومي از طريق رسانه‏هاي جمعي و نگارش متون خلاف اخلاق و پورنوگرافي مي‏تواند منجر به گسترش جرائم به ويژه از نوع جرائم جنسي گردد.

قرآن كريم در مورد خطر اشاعه زشتيها در جامعه اسلامي هشدار داده و ميفرمايد: «ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه في الذين امنوا لهم عذاب اليم في الدنيا و الاخره و الله يعلم و انتم لا تعلمون» «كساني كه دوست دارند زشتيها در ميان مردم باايمان شيوع يابد، عذاب دردناكي براي آنها در دنيا وآخرت است و خداوند مي داند و شما نمي دانيد».

گسترش فحشا در اين آيه شريفه مورد مذمت قرار گرفته است، البته در قرآن كريم، واژه فحشا در خصوص انحرافات جنسي استفاده شده است، اما از نظر مفهوم لغوي، «فحشا» به معني هر گونه رفتار و گفتاري است كه زشتي آن بزرگ باشد.

پس از ديدگاه و منطق قرآن، بازگو كردن زشتيها و ترويج و ارائه آنها، مورد نهي قرار گرفته است، زيرا موجب آشكار سازي زشتي ها و برملاكردن آنها مي‏شود.

امام رضا(ع) مي‏فرمايند: «المذيع بالسيئه مخذول و المستتر بالسيئه مغفور له» «آن كس كه گناه را نشر دهد، مطرود است و آن كس كه گناه را پنهان ميدارد، مشمول آمرزش الهي است».

پيامبر اسلام (ص) مي‏فرمايند:«من اذاغ فاحشه كان كمن بتدئها» « كسي كه كار زشتي را نشر دهد، همانند كسي است كه آن را در آغاز انجام داده است».

6-3) تضعيف اعتماد اجتماعي

اعتماد اعضاي جامعه به يكديگر، سرمايه اصلي تعامل اجتماعي است؛ تعاملي كه براي رفع نيازهاي زيستي و اجتماعي اعضاي جامعه صورت مي گيرد، لذا تضعيف اين اعتماد مشكلات عديده اي را در مراودات اجتماعي و تأمين خواسته‏هاي افـراد ايجـاد خواهـد كـرد. امـا در هـر صورت ممكن است اعتماد اجتماعي تضعيف شود كه يكي ازعوامل آن، ترويج انحرافات اجتماعي از طريق رسانه ها است. زيرا ذكر انواع انحرافات از رسانه ها و اعلام رشد سرسام آور آن، منجر به ايجاد روحيه سوء ظن و شك نسبت به ساير افراد جامعه مي‏شود و احتمال وقوع اين انحراف را از سوي تك تك اعضاي جامعه تقويت مي‏نمايد و روحيه اعتماد عمومي را تضعيف مي‏كند، در نتيجه تعامل اجتماعي دچار اختلال ميشود.

انعكاس انحرافات اجتماعي علاوه بر سست كردن اعتماد اجتماعي، موجب عدم احساس تعلق جمعي ميشود و روابط اجتماعي افراد را دچار مشكل مي‏كند.

رسانه اي كردن جرائم بر نهاد خانواده نيز اثرات مخربي دارد، به طور نمونه پدران و مادران را نسبت به رفتار فرزندانشان بدبين مي كند، چرا كه والدين احتمال مي‏ دهند كه انجام اين انحراف اجتماعي كه از طريق رسانه منعكس شده است، در مورد فرزندان جوان خانواده وجود دارد، اين نگرش منجر به تضاد و ناسازگاريهاي خانوادگي خواهد شد.

رسانه‏ها گاه با انعكاس آمار و ارقام اغراق آميز جرائم، مي‏توانند اعتماد اجتماعي را نسبت به نظام سياسي تضعيف نمايند. به طور نمونه انعكاس پرونده هاي كلان اختلاس هاي عمومي و يا پرونده هاي مربوط به رابطه ميان حاكميت و مردم مي‏تواند منجر به سلب اعتماد گردد.

هـر چنـد نمي‏توان ضـرورت برخـورد قوي با متخلفان را در هرسطح و نهادي انكار نمود، اما رسانه اي كردن اين گونه حوادث به بي اعتمادي مردم از حكومت منجر شده و اقتدار و مشروعيت مديران صالح نظام را نيز از بين برده و در نتيجه نظام سياسي كشور، كاركرد كنترلي و پويايي خود را از دست خواهد داد.

7-3) شكستن حريم خصوصي افراد

هر چند افراد جامعه بر اثر داشتن ارتباطات اجتماعي وسيع با كنشگران، داراي وجوه مشترك رفتاري هستند، اما هر يك از آنها داراي حريم خصوصي مي باشند كه مربوط به امور شخصي و خانوادگي و روابط ميان فردي است. تمام اعضاي جامعه تلاش مي كنند اين حريم (نظير ميزان علاقه به همسر و فرزند، اختلافات خانوادگي، روابط، سلائق، رفت و آمدها، ميزان درآمد و سفرها و …) را از تيررس ديگران دور نگاه دارند. از سوي ديگر مطبوعات به جهت وظيفه خبررساني و اطلاع رساني با ورود به اسرار خصوصي افراد، به ناچار اصل ممنوعيت ورود به اين حريم را نقض مي‏ كنند. امروزه رسانه ها قدرت بي سابقه اي براي در نورديدن حريم خصوصي افراد دارند، مانند انتشار خبر كشتن يك كودك توسط والدينش، كشتن همسر به بهانه عشق با ديگري و …

ورود در حريم خصوصي افراد از نظر بازخوردهاي اجتماعي و كاركردهايي كه در شكستن مرزهاي خصوصي مردم دارد، داراي اهميت فوق العادهاي است. به گونه اي كه تجسس و افشاي زواياي پنهان زندگي مردم براي دستيابي به اطلاعات جزيي از آنان، به شدت در متون ديني نهي و مذمت شده است.

به تعبير ديگر اسلام ميخواهد مردم در زندگي خصوصي خود از هر نظر در امنيت باشند. بديهي است اگر اجازه داده شود كه هر كس به تجسس درباره ديگران برخيزد،حيثيت و آبروي مردم بر باد ميرود و جهنمي به وجود مي آيد كه همه افراد اجتماع در آن عذاب خواهند برد.

اين كاركرد منفي رسانهها (يعني ورود به حريم خصوصي افراد) در كشورهاي جهان نيز ابعاد وسيعي يافته است، به طوري كه در بهارسال1989 ديوان آمريكا اعلام كرد كه سازمان خبري اجازه ندارد به پروندههايF.B.I در زمينه تجاوزهاي جنسي دسترسي پيدا كند. F.B.I براي كوتاه كردن دست مطبوعات از اين نوع پروندهها به ديوان فدرال متوسل شد و اعلام كرد كه اگر چه اين پرونده ها با استناد به اسناد علني وگزارشات دستگيري ها و رسيدگي هاي قضايي تهيه شده است، اما كامپيوتري كردن اين اطلاعات، حريم خصوصي افراد را به خطر خواهد انداخت. بر اساس نتايج نظرخواهي موسسه گالوپ 73 درصد از مردم آمريكا معتقدند كه مطبوعات حريم خصوصي افراد را ناديده مي گيرند.

به هر حال همين مرزبندي حريم خصوصي از حريم عمومي جامعه مي بايست به طور مشخص تعريف شود و به وسيله قانون، ضمانت اجرا داشته باشد و رسانه ها نيزخود را موظف به رعايت آن موازين بدانند.

فرجام سخن
بررسي‏هاي گذشته نشان داد كه رسانه هاي جمعي كاركردهاي مثبت و منفي در ارتباط با تبيين انحرافات اجتماعي دارند. اينك اين پرسش مطرح مي‏شود كه آيا رسانه ها مجازند تحت عنوان طرح حوادث ،انحرافات اجتماعي را به ذهنيت جامعه منتقل نمايند؟ يا آنكه رسانه‏ها فقط مي بايست نمايشگر كنش هاي مثبت مردم باشند و از انحرافات آنان سخن نگويند؟

به نظر مي رسد منابع شناخت مردم از حوادث و مسائل اجتماعي منحصر به رسانه ها نيست و آنان از راه هاي مختلفي از جمله مشاهده عيني و ارتباطات كلامي با ديگران از حوادث تلخ و انحرافات اجتماعي آگاهي مي‏يابند، از اين رو تصور اينكه چشم وگوش مردم تنها از دريچه وسائل ارتباط جمعي به دنياي حوادث و انحرافات باز مي شود، خيالي بيش نيست. لذا گزارش اين گونه انحرافات اجتماعي توسط رسانه‏ها چنانچه با تحليل و تبيين آسيب هاي آنها و به منظور حفظ جامعه از گسترش انحرافات صورت گيرد ، امري مفيد، بلكه ضروري است كه ضمن افزايش آگاهي مخاطبين رسانه‏ها، موجب مي‏شود كه رفتار اجتماعي خود را براين اساس تنظيم نمايند و از پيامدهاي كجروي‏هاي اجتماعي در امان باشند. قرآن كريم بارها با بيان سرگذشت اقوام گذشته از انواع آلودگي‏ها و انحرافات اجتماعي سخن به ميان آورده است و مقصود از بيان آنها را عبرتآموزي و پيشگيري از وقوع و تكرار آنها در بين امت اسلامي برشمرده است. قرآن كريم در سوره يوسف، داستان عشق و شيفتگي زليخا به يوسف را با تمام جزئيات و تفاصيل آن بيان كرده و انحراف اخلاقي زليخا را با انواع مكرها و ترفندهاي آن تشريح نموده است، ولي بيترديد مقصود از ارائه اين گزارش‏ها تقويت جنبة معنوي بشر ميباشد. خداوند ميفرمايد: «و آن زن كه يوسف در خانه او بود، از او تمناي كامجويي كرد، درها را بست و گفت: بيا به سوي آنچه براي تو مهياست. گفت: به خدا پناه ميبرم، اوصاحب نعمت من است، مقام من را گرامي داشته، مسلماً ظالمان رستگار نميشوند. آن زن قصد او كرد و او نيز ـ اگر برهان پروردگار را نمي ديد ـ قصد وي مي نمود، اين چنين كرديم تا بدي و فحشاء را از او دور سازيم، چرا كه او از بندگان مخلص ما بود».

در اين آيات هر چند خداوند از انحرافات اخلاقي زن عزيز مصر ، سخن به ميان آورده و آن را براي همه مردم بيان كرده است، اما اين اطلاع رساني را با تحليل، تذكر و شيوه معنوي رهايي از انحرافات اجتماعي توأم ساخته است.

قرآن كريم در هنگام بيان تاريخ قوم لوط، به اعمال ناشايست آنها (همجنس بازي) اشاره كرده و ميفرمايد: قوم لوط فرستادگان را تكذيب كردند، هنگامي كه برادرشان لوط به آنان گفت: آيا تقوا پيشه نميكنيد؟… يا در ميان جهانيان، شما به سراغ جنس ذكور ميرويد و همجنس بازي مي كنيد و همسراني را كه پروردگارتان براي شما آفريده رها مي كنيد؟

قرآن كريم انحراف اجتماعي آن قوم را ذكر كرده، ولي در ضمن بيان اين انحراف جنسي، به راه درمان آن (يعني ازدواج) اشاره مي كند. همچنين موارد ديگري همانند قتل‏ هابيل توسط قابيل در قرآن ذكر شده است، ولي به جهت اين كه در كنار نقل اين خبر، مضرات و پيامدهاي آن انحراف تحليل و تبيين مي‏شود، از اشاعه فحشاء، شكستن قبح گناه … و ساير كاركردهاي منفي كه در اين رابطه وجود دارد، جلوگيري مي‏شود.

با استشهـاد به آيـات گذشتـه، مـلاك نقـل و گـزارش انحرافات به طورگسترده مشخص مي‏شود. اين ملاك همان طور كه در مورد قرآن وجود دارد، در مورد رسانه‏هاي جمعي هم محقق است و آنها بايد در كنار ذكر حوادث، به جنبه عبرت آموزي حوادث جهت پيشگيري از وقوع انحراف توجه داشته باشند و در اين راستا، به تحليل انحرافات و راه هاي مبارزه با آن و شيوه هاي جايگزيني مثبت آنها اشاره نمايند و اگر به صرف نقل و ذكر انحرافات اكتفا شود، افزايش دامنه و نوع كاركردهاي منفي رسانه‏ها دور از انتظار نخواهد بود.

پاورقيها:
- همان، 19 آبان 81، شماره 1024.

- Crime waves.

- Mass Media.

- همان، 15 آبان، ش 1021.

- مكارم شيرازي، ج 14، ص 403.

- Social deviation.

- اسكيدمور، ص 141.

- Street crime.

- ساروخاني، دائرة المعارف علوم اجتماعي، ص 698.

- لازار، ص 136.

- Function.

- توسلي، ص217.

- همان، ص 184.

- انتخاب، 17 آذر 81، ش 1064.

- همان، ص 356.

- سليمي و داوري، صص159-158.

- يوسف، 24 و 23.

- فيروزبخت، صص237-231.

-Social control.

- گولد، ص 436.

- ساروخاني، جامعه شناسي ارتباطات، ص 72.

- سليمي و داوري، ص160.

- كليني، ج 2، ص 428.

- رسانه، سال هفتم، ش 3، ص 49.

- شعراء، 166 ـ 160.

10- همان، 20 آذر 81، ش 1049.

21-كازنو، ص 117.

20- سليمي و داوري، صص160-159.

9 - روزنامه انتخاب، 38 آذر، ش 1056.

منابع:
ـ ساروخاني، باقر:« جامعه شناسي ارتباطات»، انتشارات اطلاعات، چاپ پنجم، 1373.

فيروزبخت، مهرداد:«ساخت اجتماعي جرم و خشونت رسانه‏ها به مثابة يك علت»، مجله پژوهش و سنجش، سال هشتم، ش 26، 1380.

ـ توسلي، غلامعباس:«نظريه هاي جامعه شناسي»، انتشارات سمت، چاپ ششم، 1376.

ـ مكارم شيرازي، ناصر:« تفسير نمونه»، دارالكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1362.

ـ ساروخاني، باقر:« دائرةالمعارف علوم اجتماعي»، موسسه كيهان، چاپ اول، 1367.

ـ سليمـي، علـي؛ داوري، محمـد:«جامعه شناسي كجروي»، انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1380.

ـ لازار، ژوديت: «افكار عمومي»، ترجمه مرتضي كليني، نشر ني، چاپ اول،1380.

ـ كليني، محمد بن يعقوب: «اصول كافي»، دارالاضواء، (بيروت)،چاپ اول، 1413 ق.

ـ قرآن كريم

ـ كـازنـو، ژان: «جامعـه شنـاسي وسـائل ارتباط جمعي»، ترجمه باقر ساروخاني و منوچهر محسني، انتشارات اطلاعات، چاپ پنجم، 1373.

ـ گـولد، جوليوس:« فرهنگ علوم اجتماعي»، ترجمه باقر پرهام و ديگران، انتشارات مازيار، چاپ اول، 1376.

ـ اسكيـدمور، ويليام:« تفكر نظري در جامعه شناسي»، ترجمه عليمحمد حاضري و ديگران،
..............................................................................................
منبع:www.seraj.ir
انتهاي پيام/
شنبه 25 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 206]