نويسنده: علي معروفي تحليلي بر نهضت هاي ترجمه در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: علي معروفي تحليلي بر نهضت هاي ترجمه در ايران
خبرگزاري فارس: اين مقاله با نگاهي كنكاشي به پيشينه درخشان تمدن اسلامي وجايگاه علم و پژوهش ، برخي دلايل خاموشي نهضت ترجمه را مورد مطالعه قرارداده و نقش انقلاب اسلامي در احياء مجدد اين نهضت مورد بررسي قرار مي دهد.

سخني كوتاه
اهميت روزافزون نهضت ترجمه وتوليد و گسترش مباني علم و جنبش نرم افزاري در تمامي زمينه ها كه علم در آن حرف اول را مي زند بويژه در حوزه هاي علميه و دانشگاه ها و تاكيدات مقام معظم رهبري بر بسيج تمامي نيروهاي علمي جهت گسترش علم ورزي و خرد ورزي براي اهداف و عملياتي نمودن راهكارها برآنيم تا در اين راه با نگاهي كنكاشي به پيشينه درخشان تمدن اسلامي ، جايگاه علم و پژوهش ، برخي دلايل خاموشي اين نهضت را مورد مطالعه قرارداده و نقش انقلاب اسلامي در احياء مجدد اين نهضت وتمدن فراموش شده با بهره گيري از نهضت توليد علم و جنبش نرم افزاري مورد بررسي و براي خوانندگان و مخاطبين خاص تبيين شود.

مقدمه اي بر حركت علمي مسلمانان براي نهضت هاي ترجمه
فرايند عصر فتوحات اسلامى، رويارويى فرهنگ ها و تمدن هاى مختلف و كهنى بود كه در سايه آميختگى آن ها، فرهنگ و تمدن اسلامى با همه ويژگى هاى بارز خود شكل گرفت. هرچند در مراحل نخستين خلافت اسلامى و تا اواسط حكومت امويان، هنوز اعتقاد به عدم پذيرش هر چيز غير از قرآن و تاكيد برقوه حافظه و اجتناب از نگارش، بى اقبالى بسيارى از علوم را فراهم آورده بود، اما با گذشت زمان و در پى رشد معرفتى مسلمانان و نياز مبرم تمدن نوخاسته اسلامى به آموختن و رسيدن به سرچشمه هاى اصلى معرفت و علم، مسلمانان ناگزير به روى آوردن به ترجمه و نقل متون گرديدند.

با استقرار خلافت امويان در شام و نزديكى آنان به روميان و تسلط بر مدارس علمى رها (ادسا)، نصيبين، حران و انطاكيه، رفته رفته زمينه هاى آغاز حركت علمى مهيا گرديد. خلفاى نخستين اموى با خواندن و شنيدن سرگذشت پر عظمت پيشينيان، به تاريخ علاقمند شدند. دوران عباسيان يكي از طلائي ترين دوره ها از لحاظ جنبش نهضت ترجمه و گستردگي آن در مناطق عربي ، آسيايي ، اروپايي و آفريقايي بود.

جهان اسلام و نهضت توليد علم
جهان اسلام با گسترش مراكز علمي و برقراري روابط فرهنگي و علمي با ساير ملل در اندك زماني چنان انقلابي بوجود آورد كه دانشمندان و محققين تاريخ علم از آن بعنوان "معجزه مسلمانان" تعبير مي كنند و اذعان دارند كه قدرت خلاقه اين نهضت از تمامي جنبش هاي علمي ديگر تا قرن سيزدهم ميلادي بيشتر بوده است .

نبوت با خواندن آغاز گرديد. معجزه پيامبر امي كتابي بود كه "هيچ كس مثل آن را نمي تواند بياورد." دعوت به دين با تشكيل جمع مشورتي از نزديكان وبا انجام سخنراني و خطابه ديني و جدلهاي مذهبي صورت گرفت. راه آزادي اسراء، سواد آموزي و آموزش مسلمانان بود. ياد دادن و يادگرفتن از برترين فريضه ها شد. گردش در جهان و توجه به تاريخ گذشتگان ، ترجمه آثار، يادگيري زبان هايي بجز زبان عربي از وظايف اصحاب خاصه قرار گرفت . مساجد هم محل عبادت بودند وهم محل تحصيل و فراگيري و دانش اندوزي .كنگره علمي حج برپا شد تا تمامي مسلمانان از تمام نقاط جهان دور هم جمع آيند و علاوه بر عبادت به كسب فيض و تحصيل علوم و تبادل نظر بپردازند.از شرايط اصلي صلح مسلمين با كفار در اختيار گرفتن نسخه اي از كتب علمي آن زمان بود. نهضت ترجمه، نقل و حديث ، قرآن آموزي و حفظ قرآن ، نهضت تحقيق و تاليف احيا شد و در اين راستا بيت الحكمه يا آكادمي علمي بغداد تاسيس گرديد.

انجمن ها و مراكز دانشگاهي پر افتخاري همانند نظاميه بغداد شكل گرفتند. مجالس برخي از خلفا و پادشاهان ممالك اسلامي به محفل ادب ، هنر، مباحث و مناظرات علمي تبديل گرديد. از محضر و مكتب ائمه اطهار(ع) دانشمندان و مفاخري تقديم جامعه بشري شدند كه خود سردمدار و پدر بعضي ازعلوم امروزي هستند . افرادي همچون جابربن حيان ، فارابي ، ابن سينا ، ابن رشد ، زكرياي رازي، حسن بن هيثم ، خوارزمي، ابوالوفا، زهراوي، ابن يونس و صدها نفر نظير آنها كه از بين مسلمين طلوع و در قلمرو حكومت اسلام رشد و تمدن مترقي اسلامي را بوجود آوردند و علم ، هنر و ادبيات اسلامي را ازفراسوي هندوستان تا آنسوي اروپا (اسپانيا و جزاير سيسيل) رواج و گسترش دادند. درحاليكه در برابر خود جمعي مردمان نيمه وحشي و متعصب كه از افتخارات آنها بي سوادي بود، مي ديدند . اما چه پيش آمد كه اين چنين مردماني پس از دوره رنسانس سريعا از ما پيشي گرفته و علاوه بر كسب علوم حاصل از تلاش بزرگ مردان علمي جهان اسلام قرنها با ما فاصله و در تقابل فرهنگي و تمدني با مايي كه بزرگترين تمدن را بوجود آورده بوديم قرارگرفتند.
گرچه بعضي از صاحب نظران دلايلي همچون حمله مغول، از بين رفتن روح عدالت خواهي و رعايت حقوق مردم ، اشرافي گرايي، سود جويي و جمع آوري ثروتها و عياشي و اسراف گري حكام و برخي ديگر تغيير قيافه بعضي از اصول و مباني اخلاق اسلامي همچون صبر ، توكل،زهد را به تحمل ظلم ، ركود و بي تدبيري ، گوشه گيري و انزوا طلبي را دليل عقب افتادگي مي دانند، اما بايد با تدبير و تحقيق بيشتر ريشه هاي اصلي و واقعي را در درون خود جوامع و انسانهاي آن جستجو كرد.

نگاه منصفانه نويسندگان بزرگ جهان به مسلمانان و آموزه هاي قرآني علم ورزي
در زماني كه استعمارگران و ابرقدرتها اصول فكري و مباني ديني ، اجتماعي و اخلاقي مردم مسلمان را تاآنجائيكه به آنان روح استقلال و تحرك مي داد از آنها گرفته بودند و براي القائات خود ارزشهاي اسلامي را سست كردند . انقلاب اسلامي با شعار عدالتخواهي ، استقلال طلبي ، آزادي خواهي و مردم سالاري بعنوان عصاره تمدن مترقي اسلامي پس از قرنها بعنوان يك فرهنگ بوجود آمد. مسلمانان و مستضعفين عالم كه عزت و افتخار را در طول دوران پر فراز و نشيب 29 ساله با چشم خود ديدند، چشم اميد به پيشرفت هاي جمهوري اسلامي دوخته اند و اميددارند وبا كوشش و جوشش انقلابي نهضت غني علمي را نيز بنا نهد تا بتوان در سايه آن استقلال خود را در تمامي ابعاد فرهنگي ، اقتصادي ، سياسي ، اجتماعي و صنعتي بازيافت و همان شكوه و عظمت از دست رفته را دوباره احيا نمود. ولي اين راه بس دشوار و مرد و همراه مي خواهد.

علم و عالم در اسلام از جايگاه رفيعي برخوردار است و اين واقعيتي است كه بر هيچ طالب حقيقي پوشيده نيست چرا كه با كمترين تتبع در متون اسلامي مي توانيم به فضيلت و جايگاه علم از نظر اسلام پي ببريم.
كتاب و سنت مملو از آيات و روايات در اين زمينه است، به عنوان نمونه؛ ماده علم با اشكال مختلف بيش از 850 بار در قرآن تكرار شده است.
اولين سوره اي كه بر پيامبر(ص) نازل شده نيز بيانگر فضيلت علم نزد پروردگار است. چرا كه خداوند مطلع ،سخن خود را بيان عظمت علم قرار داده است و اين بيانگر شرافت علم خصوصاً علم توحيد كه مدار هر علمي است- مي باشد.
شهيد ثاني(ره) با تعبير زيبايي در اين باره مي فرمايد: "خداوند كتابش را با بيان نعمت ايجاد انسان آغاز نموده و بلافاصله نعمت علم و بينش را تذكر داد يعني به اولين مرحله شكل گيري انسان و سپس به كمال او كه عالم شدن است، اشاره مي كند.
به تعبير شهيد ثاني(ره) خداوند در اين سوره به اين نكته اشاره مي كند كه: ارتقاي انسان از پايين ترين مراتب وجودي به عالي ترين مراتب تعالي، بواسطه علم و دانش است.
چرا كه اگر غير از علم چيز ديگري ملاك برتري به شمار مي رفت بايد بلافاصله پس از خلقت انسان به آن اشاره مي كرد لذا اين آيه موقعيت علم را از ديدگاه اسلام شفاف مي كند.
در برخي آيات ديگر خداوند در راستاي ترغيب بندگان به تحصيل علم، طرق تحصيل آن را به بنده نشان مي دهد. "ا... اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شيئاً و جعل لكم اسمع و الابصار والا فئده لعكم تشكرون".
خداوند در اين آيه به وسايل طريق كسب علم و معرفت و به علاقه انسان به تحصيل علم جهت خروج از جهل و ناداني اشاره مي كند.
روايات بسياري در باب تمجيدعلم آمده است كه معروفترين آنها روايت "طلب العلم فريضه علي كل مسلم و المسلمه" مي باشد، از حضرت علي(ع) نقل شده است كه: مردم بدانيد كمال دينداري و نقطه اوج آن دانش آموختن و عمل به آن است.
توجه قرآن و اهل بيت(ع) به علم آموزي، توجه بسياري از متفكران غير اسلامي را به خودش جلب كرده است.
"جان ديون پورس" در اين باره مي گويد: شايد هيچ ملتي قبل از مسلمانان وجود نداشته اند كه براي كسب دانش از آغاز تا انجام آن به اين اندازه ارزش قائل شده باشد.هم قوانين مكتوب و هم آداب و سنن مسلمانان به اين فكر پسنديده كمك كرد.
وي با استناد به يكسري احاديث نبوي به اين نكته اشاره مي كند كه در خصوص توجه به علم كسي به پاي مسلمانان نمي رسد.
"گوستاولوبون فرانسوي" نيز درباره جايگاه علم در اسلام معتقد است:اسلام از هر ديني براي اكتشافات و اختراعات ارزش بيشتري قايل شده است.
"پروفسور گرام بان" نيز مي گويد: تمدن اسلامي در عين اينكه بسيار انتخابگر است و مشاركتهاي خارجي را پذيرفته و حتي در جستجوي آن بوده است اما هويت خود را حفظ كرده است.
رهبران اسلام، علماي بيگانه را براي تعليم به مسلمانان دعوت كردند و از علم آنان علماء و فضلاي بزرگي تربيت نمودند. موفقيت و شكوفايي تمدن اسلامي به شريعت اسلام وابسته است.
نقش حضرت امام رضا(ع) درايجاد نهضت هاي علمي و ترجمه
آثار و تأليفات امام رضا (ع) در امور مختلف مثل توحيد، پيدايش زمين، پزشكي، فقه، حديث، فلسفه احكام و مباحث اخلاقي، حاكي از گستردگي معلومات ايشان بوده است.
مسلماً شخصي با اين گستردگي در علم و بينش، تأثير شگرفي بر توسعه علمي جامعه خود خواهد گذاشت، به خصوص اينكه امام (ع) به لحاظ اجتماعي بسيار فعال عمل كردند و خود شخصاً به ارايه راهكار و نظرات خود پرداختند. احاطه ايشان به علوم پزشكي، بهداشت عمومي و ميكروبيولوژي نمونه بارز اين مسأله است كه تأثير بسزايي در علم پزشكي و بهداشت عمومي آن عصر گذاشت. چرا كه تا آن زمان دانش پزشكي صورت علمي نداشت و اين حركت عظيم علمي امام(ع) در 1200 سال پيش نقطه جهشي براي توجه انديشمندان به علم در حوزه هاي مختلف شد. خصوصاً وقتي اين قواعد با كشفيات علمي منطبق شد.
استفاده بهينه از فرصتهاي موجود در تبيين معارف و تبليغ دين و ترويج مسايل علمي از عمده فعاليتهاي امام رضا(ع) در توليد علم به شمار مي رود.
حضرت رضا(ع) نيز با توجه به تصريحات و تأكيدات كتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلاني بودن لزوم تحصيل علم به اين مهم پرداختند.
استفاده ايشان از اين پيش زمينه ها در هدايت فكري و توسعه علمي و توليد علم كمك بسزايي كرد. يكي ديگر از اين پيش زمينه ها توجه به اصول علمي و معارف كليدي در جريان توليد علم است. امام رضا(ع) با تكيه بر همين اصول، نهضت علمي را به اوج خود رسانيد اعتقاد آن حضرت به لزوم ارتقاي علمي مسلمانان در سطح بين المللي و يافتن جايگاه مناسب علمي ديگر مؤلفه اي بود كه حضرت رضا(ع) از آن در توليد علم بهره جست. {2}

نتايج و پيامدهاي نهضت ترجمه - چرا نهضت هاي ترجمه بايد تشكيل و احياء شود و هدف آن چيست؟
اصولا ارتباط مجامع فرهنگي و علمي در سرتاسر دنيا و گسترش علم و خرد ورزي تنها از طريق ارتباط دو جانبه صورت مي گيرد. هرچه ارتباطا ت بيشتر ، مداوم ، به روز و در نهايت گسترده باشد كنكاش در طلب و جستجوي علمي براي علم ورزي بيشتر و ميدان عمل و كارايي بيشتري خواهد داشت. تاسيس و گسترش نهضت هاي ترجمه در ارتباط و تعامل باكشورهاي ديگر موجب شناخت و آگاهي بهتر و بيشتر علم پژوهان از دستاوردهاي علمي و تحقيقي ديگر كشورها و بلعكس است.ترجمه آثار دانشمندان ، عالمان و محققان بزرگ ايراني توسط كشورهاي ديگر به زبان آن كشور موجبات شناخت و آگاهي را براي دولت و مردم آن كشور به همراه دارد.

در سايه اين تعاملات و ترجمه ها ،علم و دانش در حوزه وسيعي گسترش مي يابد و شناخت مردمان از يكديگر در حوزه هاي گوناگون فكري بيشتر و تفاهمات جديدي بوجود مي آيد . در نتيجه دسترسي به عقايد و انديشه ها و چگونگي برخورد و تبادل عقلاني بهتر و مفاهيم كاربردي تر مي شود.

در قرون گذشته(1420سال پيش) كه منابع علمي و اعتقادي در تمام امور خيلي كمياب بود محققان و دانشجويان جهت كسب علم به مراكز علمي دنيا مسافرت مي كردندو براي حكومت و جامعه خود كسب فيض مي كردند.نمونه بارز و عيني آن ، مي توان به كلاس هاي علمي و ديني امام محمد باقر(ع) اشاره داشت. دانشجوياني كه از محضر مبارك اين امام همام كسب دانش مي كردند بيش از 4000نفر بود. از جمله از شاگردان امام محمد باقر(ع) مي توان به جابربن حيان از دانشمندان بزرگ ايراني اشاره كرد كه در مكتب اين امام بزرگوار كسب فيض مي كرده و علم خود را در اختيار مردم جامعه خود مي گذاشت.

اين دانشجويان كه اغلب از كشورها و نژادهاي گوناگون بودند مجبور بودند زبان عربي را بياموزند و سپس علوم تخصصي خود را كه از محضر امام محمد باقر(ع) مي آموختند به زبان مادري خود ترجمه مي كردند.و بدين منوال از حفظ علم و گسترش آن در جامعه خود نهايت بهره برداري را مي نمودند.
گستردگي در علم و بينش، تأثير شگرفي بر توسعه علمي جامعه بهمراه دارد. پس نهضت هاي ترجمه در ايجاد و گسترش مباني علمي نقش مهمي در هر جامعه دارد . جامعه اي كه مشاركتهاي خارجي و تعاملات و مراودات علمي و پژوهشي را در امر ترجمه حفظ وگسترش دهد، نقطه جهشي براي توجه انديشمندان كشورهاي گوناگون به علم خواهد يافت.
اكنون در سرتاسر دنيا مردماني هستند كه براي دستيابي و حصول به علم مورد نظر مهاجرت كردند . و براي موفق بودن در هرجا زبان آن مملكت را فراگرفتند واين زبان موجب ترقي و درنهايت انتشار و توليد علم شده است. اين افراد دانش هاي گوناگون را با علم ترجمه به هم مي آميختند و در تسريع آن علم به جامعه خور كوشا بودند .در نتيجه علوم از جامعه اي به جامعه ديگر و از كشوري به كشور ديگر منتقل و مورد استفاده قرار مي گرفت. پس نهضت ترجمه براي هر جامعه اي مثل نقش آب است براي كوير . اگر نهضت هاي ترجمه موفق باشند و مسولين فرهنگي بيشتر به اين مسئله بسيار مهم توجه نمايند ، موجبات شكوفايي و علم ورزي و خرد ورزي را بيشتر شاهد خواهيم بود. نهضت ترجمه يعني تكيه بر دانش امروز و ديروز و جستجوي دانش فردا براي فرمانروايي كردن بر دنياي آينده . اين شعاري است كه مسؤلين فرهنگي و علمي ما درحال فراموش كردن آن هستند.

توصيه مقام معظم رهبري به دانشجويان و طلبه هاي حوزه در مورد نوآورى علمي وتكيه كردن به گذشته براى بناى آينده
"حضرت آيت الله خامنه اي درديدار با دانشجويان و طلبه هاي حوزه در شهر قزوين باابراز خرسندي فراوان از توجه دانشجويان و استادان به مسائلي همچون توليد علم و نهضت نرم افزاري افزودند: مسائلي كه دراين گونه اجتماعات مطرح مي شود آرزوها وآرمانهاي ماست و هرجا جوانان مومن و پرشور اجتماع كنند به يقين خداوندرحمت و هدايت خود را ارزاني آنان مي سازد.
ايشان با اشاره به تأكيد فراوان دين اسلام ، پيامبر خاتم و ائمه هدي (عليهم السلام ) بر خردورزي و دانش افزودند: اتكاء به علم و فكر و اقتصادو سياست ترجمه اي براي هر ملتي ننگ است و براساس مباني اسلام ، ملتها بايدضمن تعامل فرهنگي و استفاده از نكات مثبت فرهنگ ديگر ملتها، براي اداره زندگي اجتماعي - سياسي و اقتصادي خود بر فكر و تحليل و انديشه و خرد خويش تكيه كنند و از تسليم در مقابل تهاجم فرهنگي و افكار و ايده هاي دشمنان بپرهيزند. }1{
همچنين در اين ارتباط ،حضرت آيت الله خامنه اي در ديداري ديگر با نخبگان و فرهيختگان استان فارس با تاكيد بر علم محوري و خرد ورزي وتكيه كردن به گذشته براى بناى آينده و آنچه ميتواند براى آينده‏ى ما اميدبخش باشد گفت، همين است كه بحمداللَّه شعار نوآورى كه لازمه‏ى نوآورى هم همين شكوفائى استعدادها و ثمربخشى سرمايه‏گذارى‏هاى قبلى است - يك شعار حقيقى است - شعار زمان و نياز روز ماست. همه‏ى قرائن هم اين را نشان ميدهد. نوآورى يك نياز كنونىِ حركت كشور است. نوآورى به معناى خط بطلان كشيدن بر گذشته نيست؛ بلكه به معناى تكيه كردن به گذشته براى بناى آينده است. و اين احتياج دارد به اينكه همه‏ى همت ما، همه‏ى تلاش ما متوجه به اين باشد كه ما بايد اين كشور و اين تاريخ را بسازيم.
عقب‏ماندگىِ يك ملت، درد بزرگى است، بيمارى سختى است. اين بيمارى را با همت بلند و با تلاش پيگير بايد علاج كرد و درمان بخشيد. مهم اين بود كه ما به خود بيائيم و اين بيمارى را تصديق كنيم، و پس از آن براى علاج اين بيمارى همت بگماريم؛ اينها حاصل شده است. ملت ايران به خود آمده، احساس كرده است كه بايستى جايگاه خودش را پيدا كند و احساس كرده كه در گذشته - سالهاى طولانى - ده‏ها سال دچار عقب‏ماندگى و غفلت بوده؛ ملت ايران اين را احساس كرده. در خواب خوش - آن‏جورى كه سعى ميشد در دوران طاغوت، براى ما تدارك ببينند - باقى نماند. آن روز چشمهاى ما را مثل انسانهاى مست، تخدير شده بسته بودند؛ با تكرار دروازه‏ى تمدن بزرگ و از اين حرفها، بدون اينكه يك قدم بر داريم، ما را در عالم توهّم نگه داشته بودند و متوقف بوديم. توقف هم به معناى عقب‏ماندن است؛ چون دنيا كه منتظرِ ما نميماند؛ دنيا به سرعت پيش ميرفت، ما متوقف بوديم.
اين حالت تخديرزدگى و مستى، بحمداللَّه تمام شد؛ ملت ما به خود آمد؛ حركت عظيم انقلاب، ما را به هوش آورد. جوانان ما، امروز احساس ميكنند كه بايستى در اين راه شتابان پيش بروند؛ بايد بدوند. هم نيروى دويدن در آنها هست، هم همت هست، هم راه روشن است؛ بنابراين بايستى پيش برويم. دانشگاه‏ها، حوزه‏هاى علميه، مراكز تحقيقاتى، مسئولان ذى ربط، همه‏ى اينها، هر كدام مسئوليتهاى سنگينى بر دوش دارند؛ اين مسئوليتها مشخص هم هست. و بحمداللَّه مى‏بينيم كه حركت آغاز شده و روزبه‏روز ان‏شاءاللَّه پيش خواهيم رفت.
آن روزى كه ملتهاى دنيا، دانشمندان و انديشمندان عالم احساس كنند به ايران، به زبان ايران، به فرهنگ ايران نياز دارند براى اينكه گامهاى نوئى را در مسائل علمى بردارند، اين روز شدنى است؛ امكان‏پذير است. همچنانى كه امروز براى فرا گرفتن بسيارى از فنون مورد نياز بشرى، انسان احتياج دارد زبان فلان كشور و فلان ملت را فرا بگيرد؛ آن روز مردم دنيا احساس كنند كه نياز دارند زبان شما را بياموزند؛ فرهنگ شما را بياموزند. آن روز خواهد آمد و شدنى است. اگر ما همت كنيم و همين تلاشى كه امروز مشاهده ميشود، و همين انگيزه‏اى كه امروز بحمداللَّه دلهاى جوانان ما، انديشمندان ما، مردم ما مالامال از آن هست، ان‏شاءاللَّه ادامه پيدا كند - كه پيدا هم خواهد كرد - آن روز خيلى دور نخواهد بود.}2{
از اين رو لزوم همت بلند در باب توليد علم ، و احياء نهضت هاي ترجمه در داخل و خارج از كشور مي تواند دسترسي به علم گرايي را پر شتاب نمايد . ترجمه و نشر آثار دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران بزرگ ايراني و خارجي و چگونگي تبادل نظر و گفتگو بين آنها براي اين امر مهم به عهده كيست؟ مجري و متوليان اين امر فرهنگي در دست كيست ؟ آيا آماري از نهضت هاي ترجمه و تعداد آن دردست هست ؟ آيا تعداد كتابهاي دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران ايراني به زبانهاي بيگانه ترجمه و منتشر شده است؟ به هر حال مشخص شدن و پيگيري در اين موضوع شايد مشكلات خاص خودش را داشته باشد. در جامعه اسلامي ما كه مدعي توليد علم است، بايد علاوه در زمينه آزادي بيان و انديشه به سيره امامان معصوم و فرمايشات بزرگان دين التزام عملي پيدا كرد تا زمينه ارايه نظرات مخالف ما هم نقد و بررسي آن در جامعه فراهم شود در اين صورت است كه شاهد حركتي ثمربخش در باب توليد علم خواهيم بود.

ناشران بين المللي موفق در زمره احياء نهضت ترجمه در داخل و خارج از كشور
از جمله مهمترين موسسات مختلف انتشاراتي و بين المللي كه در اين زمينه پيشرو مي باشند عبارتند از:

موسسه انتشارات بين المللي الهدي
موسسه انتشارات بين المللي الهدي وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي با دارا بودن بيش از 34مترجم در زمينه ترجمه آثار بزرگان، دانشمندان ،فرهيختگان در ترجمه ، نشر و توزيع كتابهاي علمي و فرهنگي دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران بزرگ ايراني در خارج از كشور و ترجمه آثار دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران خارجي در جمهوري اسلامي ايران با موضوعات سياسي ، فرهنگي ، اجتماعي و... نمونه اي موفق در احياي نهضت ترجمه مي باشد .
طبق آمار معتبر از نهادهاي مهم انتشاراتي ونهادهاي فرهنگي و دولتي ،انتشارات اين موسسه به 34زبان زنده دنيا ترجمه و منتشر مي شود.
حضور در نمايشگاههاي بينالمللي كتاب يكي از اولويتهاي اين موسسه است كه هدف آن معرفي كتاب هاي منتشر شده در اين موسسه يا به عبارتي خارج كردن ايران از كهنگي حوزه كتاب و تبادل ترجمه و كتب در احياي نهضت ترجمه مي باشد.در همين خصوص مي¬توان به آخرين موفقيت اين موسسه در نوزدهمين نمايشگاه بين¬المللي كتاب تهران كه در سال 1385 به عنوان "ناشر برگزيده بخش ناشران بين¬المللي" اشاره كرد. در همين سال نيز يكي از كتاب¬هاي اين انتشاراتي با عنوان "ترجمه ديوان مثنوي معنوي به ازبكي" برنده جايزه جهاني كتاب سال جمهوري اسلامي ايران شد، از نمونه هاي احياء و گسترش نهضت ترجمه در فراسوي مرزهاي جمهوري اسلامي ايران است كه مي توان بشمار آورد.
اين مؤسسه انتشاراتي در ابتداي سال 87با ترجمه و انتشار سه جلد كتاب (خداوند در كتب مقدس، خدمات متقابل اسلام و ايران-فارس ،مويه هاي پامير "شعر فارسي در افغانستان امروز") به زبانهاي فارسي و روسي به ترتيب در تيراژ2000،1000،2000به بازار كتاب در داخل كشور و در كشورهاي قزاقستان ، افغانستان ، روسيه و آسياي ميانه از كارهاي مهم اين موسسه انتشاراتي بوده است.
همچنين اين مؤسسه باگروه مترجمين خود در سال 86 با انتشار 80جلد كتاب به زبانهاي آلبانيائي، عربي ،روسي ، انگليسي ، تركي آذري ، روسي - چيني، سه زبانه، تركي استانبولي،اردو ، فرانسه ، فارسي - ملايو، تركمني، ازبكي، هوسائي، يوناني از شخصيتهاي چون آيت¬ا... خامنه¬اي رهبر معظم انقلاب، ، آيت ا.. شهيد مرتضي مطهري ، آيت ا... اميني ،غلامعلي حداد عادل ، شيخ عباس قمي ، محمد تقي جعفري، اوانگلوس فريتس، محمداول¬بوچي،دكتر غلامعلي¬رجائي، ، نويد رسولي، مرتضي نجفي اسفاد ، كوامي جيكي، ، رشيديه حنيف، سيدهاشم¬رسولي¬محلاتي، محسن پاك آئين(سفير سابق جمهوري اسلامي ايران در تايلند) ، آندري گريشن ، سيد فند الحكيم و... با مجموع تيراژ950000جلد كتاب از جلدهاي گوناگون صاحب بهترين ركورد در مجموع ترجمه و انتشار به زبانهاي غير فارسي مي باشد.

مؤسسه فرهنگي ترجمان وحي(مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان هاي خارجي )
مؤسسه فرهنگي ترجمان وحي يا مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان هاي خارجي در سال 1373 به وسيله سازمان اوقاف وامور خيريه و با همكاري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي تأسيس گرديد. هدف از تأسيس اين مركز ارائه ترجمه هايي گويا و به دور از تحريف قرآن مجيد به زبان هاي زنده دنياست.
مركز ترجمه قرآن مجيد بالغ بر 800 مقاله به زبان هاي : انگليسي ، آلماني ، ايتاليايي ، اردو ، تركي استانبولي ، تركي آذري ، عربي ، چيني و فارسي منتشر كرده است.اين مركز در كنار گنجينه قرآن هاي ترجمه دار ، كتابخانه اي تخصصي تشكيل شده است كه بيش از 3500 جلد اثر را در زمينه فرهنگ هاي زبان شناسي ، دائره المعارف ها ، فهرست هاي كتاب شناسي ، تاريخ و جغرافياي كشورهاي مختلف در 55 زبان در خود جاي داده است. آمار اجمالي قرآن هاي مترجم به زبان هاي خارجي موجود در مركز ترجمه قرآن مجيد تا آبان ماه 1380به 93زبان زنده دنيا مي باشد.
اين زبان ها عبارتند از : آلبانيايي ، آلماني ، اردو، ارمني، ازبكي، اسپانيايي، اسپرانتو، انگليسي ، ايتاليايي، ايرلندي ، بلغارستاني، پالي، پرتغالي، تاميلي، تركي آذري، تركي استانبولي، تلوگو، بنگالي، تيبيتان، چك ، چيني، دانماركي ، دري، روسي، رومانيايي، ژاپني ، سانسكريت، سرياني ، سوئدي، سواحلي، سومالي، عبراني، عبري، عربي، فارسي، فرانسه، فنلاندي، قرقيزي، قزاقي، كردي، كرواتي ، كره اي، كنري، كونكاني، گيلكي ، لاتين، لهستاني، مالايالام ، مجاري، مراتي ، نروژي ، هلندي، هندي و يوناني.
مركز ترجمان وحي وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه در جمهوري اسلامي ايران جايگاه ويژه اي دربين كشورهاي ترجمه كننده قرآن كريم دارد.و اين مركز براي ترجمه كلام وحي به زبانهاي زنده دنيا تلاش مي كند.اما متاسفانه تيراژهاي انتشار قرآن را به زبانهاي گوناگون اعلام نشده است .
همچنين فعاليت هاي مركز ترجمان وحي در ترجمه وانتشار"ترجمه قرآن كريم به زبانهاي اسپانيولي و تركي آذري برگ زرين ديگري بر ادامه حيات نهضت ترجمه در ايران است. مركز ترجمان وحي وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه به زبانهاي انگليسي ، فرانسه ، چيني ، تركي استانبولي و تركي آذري ترجمه هاي را از زبان فارسي به زبانهاي فوق ارايه داده است و ترجمه به زبانهاي زنده ديگر دنيا را نيز در آينده اي نزديك در دستور كار خود دارد.
ترجمه قرآن توسط مترجمان مسلط به زبان اسپانيولي و تركي به عنوان زبان مادري آنان و مقتضاي زمان بودن اين ترجمه‌ها دو ويژگي مهم و منحصربه‌فرد اين آثار قرآني است. با وقوع انقلاب اسلامي ايران در ميان غيرمسلمانان تمايل زيادي براي شناخت قرآن كريم ايجاد‌شد و اين حادثه در واقع تحولي عظيم در راستاي آشنايي با آموزه‌هاي اين كتاب مقدس‌ بودتاكنون 20 ترجمه قرآن به زبان اسپانيولي توسط يهوديان و مسيحيان ارايه‌شده است . قرآن به زبان اسپانيايي 20 بار مورد ترجمه قرار گرفته كه بيشتر مترجمان آن يهوديان و مسيحيان هستند .
مؤسسه فرهنگي ترجمان وحي تا كنون توانسته است بيش از 50000 نسخه از قرآن كريم به يكصد و شش زبان زنده دنيا ترجمه نمايد كه با تشكيل گروه هاي كارشناسي همه آنها بررسي شده است.

مركز فرهنگ و معارف قرآن در قم
"مركز فرهنگ و معارف قرآن" دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم در سال 1366 با هدف گسترش فرهنگ و معارف قرآن و دفاع ازحقانيت آموزه‌هاى آن شكل گرفت و با نگاهى كاملاً نو به عرصه‌هاى تفسير، ترجمه و موضوعات قرآنى، به جهت‌دهى فعاليت‌هاى قرآنى در حوزه علميه قم، بسيارى يارى رساند. اين مركز وظايفى همچون: تأمين منابع و اسناد قرآنى، طبقه‌بندى و سازماندهى معارف قرآنى، تدوين فرهنگ‌نامه‌ها و دائرة المعارف‌هاى متنوع قرآنى، پديدآوردن تفاسير گوناگون، پاسخگويى به سؤالات و شبهات و شناسايى خلأها و نيازها در عرصه فرهنگ قرآنى را به عهده گرفته است.

پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران و گرايش وسيع به مسائل اسلامي، نياز به پژوهش‌هاي جدي و گسترده در همه زمينه‌ها به وجود آمد و در بخش قرآن به سبب كاستيها كه در تحقيقات قرآني در حوزه‌هاي علميه احساس مي‌شد، ضرورت‌هاي جديدي رخ نمود و تلاش‌هاي گسترده‌اي صورت گرفت. از جمله: تحقيقات و نوشته‌هاي انديشمند فرزانه آيت الله هاشمي رفسنجاني تحت عنوان كليد قرآن، بود، اين پژوهش انگيزه بسيار نيرومندي را فراهم نمود تا گروهي گرد هم آيند و دستنوشته‌هاي دوران زندان ستمشاهي ايشان را تكميل و آماده ارائه كنند.

از سال 1366 تهيه تفسير راهنما با استفاده از دست‌نوشته‌هاي آيت‌الله هاشمي رفسنجاني در دستور كار مركز قرار گرفت. دهها نفر از محققان و قرآن‌پژوهان اين مركز طي 15 سال كار مستمر و پژوهش دقيق موفق شدن سبك جديدي از تفسير قرآن را بوجود آورند.

بر پايه اين تحقيقات، در گام بعدي فرهنگ قرآن و دائرة المعارف و ساير پژوهش‌هاي مركز شكل گرفت و هم اكنون مركز با توليد ساليانه بيش از 70 جلد كتاب در زمينه پژوهش‌هاي بنيادي و كاربردي قرآني به عنوان بزرگ‌ترين مركز قرآن‌پژوهي كشور شناخته شده است.
از انتشارات مهم اين مركز ميتوان به كتابهاي فرهنگ قرآن اثر حضرت آيت الله هاشمي رفسنجاني ،دايرة المعارف قرآن كريم نويسنده :مركز فرهنگ و معارف قرآن،الانظار التفسيرية للشيخ الانصارىنويسنده : صاحب على محبى به زبان عربي، تفسير بيان،تفسير سوره هاى حمد و بقره از محمدتقى فلسفى، جرعه اى از زلال قرآن اثر ميرزا ابوالقاسم، محمّدى گلپايگانى وشامل 38 اثر مهم ديگر مي باشد.

بنياد حكمت اسلامي صدرا
پايه هاي اوليه تشكيل بنياد حكمت اسلامي صدرا در سال 1373 به دستور مقام معظم رهبري با هدف نشر حكمت و فلسفه اسلامي و به ويژه مكتب ملاصدرا و آراء و انديشه هاي او و حفظ و تقويت بنيان هاي فلسفه و انديشه و بالا بردن سطح آن و ارتباط با فلاسفه و مراكز فلسفي غير ايراني و مبادله افكار و اطلاعات و همكاريهايي از اين قبيل در سرتاسر جهان .تأسيس شده است.
درباره اهداف و موضوع انجمن بين المللي ملاصدرا در اساسنامه آن چنين آمده است: بمنظور ارتقاء جايگاه فلسفه و گسترش زمينه پژوهش فلسفي و معرفي مكتب فلسفي ملاصدرا در داخل و خارج از كشور و تسهيل مبادلات فلسفي با مراكز فلسفي داخل و خارج و ... اين انجمن تشكيل مي گردد.
موضوع انجمن عبارتست از: ارتباط آزاد علمي از راه همايشها و گفتگوهاي برنامه ريزي شده، پرورش استعداد جوانان پژوهشگر و اجراي ديگر اهداف انجمن.
به منظور پيگيري چاپ، ترجمه، و نشر كتب ملاصدرا و ديگر اثار مربوط به اين حوزه و نيز حفظ ارتباط با حدود سه هزار دانشگاه و موسسه علمي در سراسر جهان و نيز بيش از ده هزار فيلسوف و استاد فلسفه علوم در پنج قاره جهان و نيز پژوهش و فعاليت علمي -تحقيقي در اين حوزه، سرانجام بنيادي به نام بنياد حكمت اسلامي صدرا تأسيس گرديد. هم اكنون بنياد به همراه ديگر واحدهاي خود از جمله شاخه بين المللي آن (SIPRIn)، حكمت سرا براي ترويج فلسفه در سطح عموم مردم و بويژه جوانان، انجمن ملي و بين المللي، موسسه انتشاراتي، سايت اينترنتي وخردنامه صدرا به عنوان اولين مجله فلسفي در ايران وهمچنين واحدها ي پژوهشي فلسفه و كودكان . مركز تدوين تاريخ جامع حكمت و فلسفه ونيز مركز تحقيقات فلسفه تطبيقي مشغول به فعاليت است.
يكي از بخشهاي فعال بنياد حكمت اسلامي صدرا واحد انتشارات اين بنياد است، كه از آغاز تأسيس تاكنون كتابهاي متعددي به زبانهاي مختلف به زيور طبع آراسته، و نقش مهمي را در توسعه و گسترش حكمت و فرهنگ در سطح داخلي و خارجي داشته است و باعث شده تا دانشمندان و فلاسفه متعددي از سراسر جهان با اين آثار و انديشه ها و بخصوص آراء و افكار حكيم صدرالمتألهين آشنا شوند.
بيشتر كتب منتشر شده بزبان فارسي، عربي و انگليسي است و بقيه بزبانهاي ديگر مي باشد كتب ملاصدرا نيز كه به بهترين روش و بوسيله اساتيد فلسفه، تصحيح انتقادي شده با چاپ زيبا از جمله كتب منتشره بنياد حكمت اسلامي صدرا است.
از مهمترين كتب منتشره بنياد حكمت اسلامي صدرا: مجموعه مقالات همايش جهاني ملاصدرا در چندين جلد، اجوبه المسائل و رساله في القطب و المنطقه ، ملاصدرا، زندگي، شخصيت، مكتب صدرالمتألهين ، مقدمه بر المشاعر صدرالمتألهين شيرازي، حدوث العالم ( رساله الحدوث) ، اسفار الاربعه (عربي - ازجلد 1تاجلد9)، الشواهد الربوبية‌ في‌ المناهج‌ السلوكية‌، سير حكمت در ايران و جهان(انگليسي)، ملاصدرا و فلسفه معاصر جهان، التنقيح في المنطق، رساله 3 اصل، ميرداماد و همچنين كتابهاي كه به زبان انگليسي چاپ و دردانشگاهها و مراكز علمي كشورهاي اروپايي منتشر شده است عبارتند از : مجموعه مقالات همايش جهاني ملاصدرا در سال 78در ده جلد،سير حكمت در ايران و جهان ،فلسفه حقوق زنو حكمت متعاليه ملاصدرا.
كتابهاي منتشر شده يا در حال انتشار بنياد حكمت اسلامي صدرا به غير زبانهاي فارسي ، عربي و انگليسي به زبانهاي بلغاري ، چين و كره اي نيز مي باشد.

مسائل و مصائب ترجمه وآغاز نهضت هاي ترجمه
در چند دوره تاريخي در جهان نهضت ترجمه را شاهد بوده ايم، يك دوره مربوط به زماني مي شود كه در ايران با تأسيس دانشگاه جندي شاپور همراه بوده است. در زمان ساسانيان، نسطوريان سرياني زبان و هندي ها در مركزي علمي به نام گندي شاپور در خوزستان گردآمدند و با ترجمه متون مختلف و شدت يافتن كار ترجمه توسط اين دانشمندان نهضت ترجمه اي شكل گرفت. بعدها در دوره اسلامي عباسيان تحت تأثير جندي شاپور و با الگوبرداري از آن نهضت ترجمه بغداد را ايجاد كردند. تحت تأثير همين جريان بود كه دانش يونان و هند به ايران انتقال يافت. اما بعد از شكست صليبيون در جنگ هاي صليبي اين جريان انتقال دانش وارونه شده و به اروپا سرازير مي شود. در جريان اين شكست اروپائيان متوجه مي شوند كه به لحاظ علمي از مسلمانان عقب هستند. بنابراين دست به ترجمه آثار مسلمانان مي زنند. بدين ترتيب پس از خاموش شدن نهضت ترجمه بغداد، اسپانيا متولي انتقال دانش از كشورهاي اسلامي به اروپا مي شود. به تدريج اروپا از طريق نهضت ترجمه اسپانيا، نهضت علمي - فرهنگي وسيعي را پيش مي برد كه دو- سه قرن ادامه پيدا مي كند و منجر به رنسانس اروپا مي شود. البته يك نهضت ترجمه هم در چين داشته ايم. در دوره اخير، حركتي را كه در دوره قاجاريه در پي ارتباط با غرب صورت گرفت و با تحول و اوج گيري در ترجمه همراه بود نيز نهضت ترجمه ناميده اند.
گاهي "نياز" فرهنگي - علمي يك جامعه آن را به سمت ترجمه هدايت مي كند. مثلاً در دوره قاجاريه تماس ما با غرب باعث ايجاد نوعي نياز شد و اين نياز ما را به سوي ترجمه سوق داد. اما نكته اينجا است كه گاهي يك نياز واقعي است و گاهي نياز، نيازي كاذب است كه از سوي ديگران اين نياز براي جامعه اي طراحي و ساخته و برنامه ريزي مي شود. به نظر مي رسد در دوره قاجاريه، نيازي كه به ترجمه احساس مي شد صرفاً دروني و بومي نبود بلكه يك احساس نيازي را نيز غرب بر ما تحميل مي كرد.
بين سال هاي يييي تا يييي با حمايت هاي مالي انتشارات فرانكلين در ايران، بيش از يك هزار عنوان كتاب ترجمه و منتشر شد. چندين ناشر از انتشارات فرانكلين پول مي گرفتند تا كتاب هاي موردنظر را ترجمه كنند(!) پيش از آن، انجمن دوستي ايران و روسيه چنين وظيفه اي را براي خود احساس مي كرد(!!) در واقع در اين مقاطع عوامل خارجي به سود خود از اين طريق مي خواستند نبض فرهنگي- علمي جامعه ما را به دست گيرند. اين نمونه اي از اهميت و نقش ترجمه در شكل دهي فضاي فكري- فرهنگي يك جامعه است. در واقع اين "گزينش" در ترجمه است كه چنين قدرت شكل دهي به آن مي دهد.
گاهي ما اين نياز را در خارج از كشور توليد نمي كنيم و قبول داريم كه در اين زمينه كوتاهي مي شود. با يك برنامه ريزي هدفمند "مركز پژوهشهاي ترجمه" در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي مي تواند اين كمبود را جبران كند. البته ناگفته نماند كه در برخي از موضوع ها مثل موضوع هاي ديني- مذهبي اين نياز وجود دارد و ما هم متقابلاً در عرضه كارها كوتاهي نكرده ايم. اكنون ما نوع فكري را به دنيا القا مي كنيم كه همين امر باعث مي شود در ديگران اين حس نياز براي شناخت فكر و فرهنگ ما ايجاد شود. الگوي حكومتي اي را ارائه كرده ايم كه جهان خواهان شناخت آن است. همه اينها در خارج ايجاد اشتياق و نياز مي كند و ما هم بايد از طريق ترجمه پاسخگوي اين اشتياق ها باشيم. هرچند كه كارهايي انجام شده اما متمركز نبوده است. به همين دليل الآن احساس مي شود در عرضه فكر و فرهنگ خودمان چندان قوي عمل نكرده ايم.

نتيجه گيري
همان گونه كه در مطالب فوق بيان شد با توجه به سابقه درخشان تمدن اسلامي و وجود پشتوانه هاي اعتقادي ، اجتماعي، علمي و انساني در خصوص جهاد علمي بعنوان يك فريضه ، عليرغم وجود مشكلات،نهضت توليد علم و جنبش نرم افزاري در شرايطي كه حكومت نيز اسلامي است امري ناممكن نيست و نياز به برنامه ريزي ، سازماندهي و شناخت چالشها داشته و با همتي عالي مي توان با ارائه راهكارهاي عملي و نهضت وجهاد علمي -اسلامي توليد علم تمدن مترقي اسلامي را احيا نمود.
وجود مركز اصلي و محوري در جهت دهي مراكز ترجمه و نشر و با توجه به سياست تبليغ و نشر بسيار ضروري مي باشد.
در پرتو اين نهضت است كه دانش هاي بيكران در گوشه هاي دنيا به ما مي رسد و به راحتي از آن استفاده مي نماييم .دانشي كه قرنها امامان معصوم ما در كلاس هاي درس و منازعات علمي آن را به شاگردان خود مي آموختند و از طريق اين شاگردان در تمام دنيا پراكنده مي شد. حضرت رضا(ع) نيز با توجه به تصريحات و تأكيدات كتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلاني بودن لزوم تحصيل علم به اين مهم پرداختند. رهبر معظم انقلاب اسلامي حضرت آيت الله خامنه اي نيز با اشراف كامل به موقعيت ايران در جهان اسلام و در دنيا ،علم ورزي را نكته برجسته براي دستيابي جوانان ايراني به علم و خرد عنوان مي كنند. كه انصافا فرمايشات رهبري داهيانه و عالمانه است.توجه و ضرورت به پيگيري و رسيدگي به آن از وظايف سنگين مسؤلين فرهنگي و علمي كشور است كه نهضت هاي ترجمه را احياء، رونق ، گسترش و از غبار زمانه در امان نگه دارند. الگوهاي حكومتي اي را ارائه كرده ايم كه جهان خواهان شناخت آن است. همه اينها در خارج ايجاد اشتياق و نياز مي كند و ما هم بايد از طريق ترجمه پاسخگوي اين اشتياق ها باشيم. هرچند كه كارهايي انجام شده اما متمركز نبوده است. به همين دليل الآن احساس مي شود در عرضه فكر و فرهنگ خودمان چندان قوي عمل نكرده ايم.به اميد موفقيت براي همه عزيزان در عرصه فرهنگ ونشر. انشاء الله

پاورقي :
1ديدار مقام معظم رهبري با دانشجويان و طلبه هاي حوزه در شهر قزوين
2بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار صدها تن از نخبگان و فرهيختگان استان فارس
.........................................
انتهاي پيام/
دوشنبه 20 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 261]