مراتب هفت‌گانه كمال انسان‌

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: مراتب هفت‌گانه كمال انسان‌

اشاره:‌ انسان، معجون سرشته شده در فراز آسمان 1 است كه پيكره راست قامتش از خاك مطهر سطح زمين به ظهور رسيده و كوثر حيات بر بستر وجودش روان گشته، آنگاه به قعر 2 هبوط نموده و در محنت‌سراي ملك مأوا گرفته است تا با قدم سلوك در صراط جمال، مراتب تعالي معنوي را از اسفل جمادي به سوي اعلا عليين طي نمايد و به وجه جميل رحيميت نايل گردد. او كه از عالم نوراني برظلمت‌كده دنيا تنزل كرده، تنها در پرتو تسليم عاشقانه به دستان رحماني انسان كامل مي‌تواند مراحل رشد و كمال را پيموده، به منزلگاه اصلي خويش كه بهشت ديدار رحيمي است، بازگردد.

آري، وجود روحاني انسان كامل بزرگترين حجت الهي است كه به تبيين علوي 3 باطن و لايي‌اش نسخه‌ كبيري از مجموعه عالميان و جامع مراتب هفت‌گانه كمال و جمال ربوبي است. در اين نوشتار مي‌كوشيم تا به اجمال، مراتب هفت‌گانه كمال انسان يا منازل هفت‌گانه سير و سلوك آدمي را از نظرگاه عرفان اسلامي بررسي نماييم.

1‌. عالم جمادي‌

رهرو طريق جمال، در نخستين مرتبه از مراتب هفت‌گانه كمال، يعني عالم جمادي، با خصلت استكبار منشي و قدرت‌جويي براي تصاحب زر و زيور دنيايي روبه‌رو است؛ زيرا آدمي در ظاهر از آب و خاك روي زمين خلق شده و ميل و گرايش به عالم ارض و مظاهر فريبنده جمادي دارد؛ به جهت چنين گرايشي است كه مردمان به مال و منال دنيايي عشق مي‌‌ورزند؛

غفلت از رهنمودهاي انسان كامل و اكسير عشق و تسليم به دستان مبارك او و دل سپردن به محبت جاه و منال دنيا، باعث مي‌گردد كه سالك برطريق ماديات سير نمايد و اسير مشتهيات ملكي شود و به اشارت‌روايي ، از جهت سنخيت، سيرت انساني‌اش صورت جمادي يافته، نشيب ضلالت را در پيش خواهد گرفت و به دلالت 7 همچون سنگي سخت در قعر دوزخ ماديت هبوط مي‌نمايد و كوثر حيات‌بخش رحيمي و بذر معارف رحماني در سنگ خاراي وجودش ثمره‌اي جز تاسف جانكاه 8 به بار نمي‌نشاند.

اما چنانچه آدمي به موجب عشق و تسليم ربوبي، از جاذبه قدرت‌طلبي و ثروت‌جويي رها گشته و سنگ سراچه دل را به خاك حاصلخيز مبدل سازد و در برابر رهنمودهاي انسان كامل خاشع گردد، به موت از عالم جمادي رسيده و به دلالت 9 برخوردار از باران روح‌فزاي رباني و بهره‌مند از نسيم طربناك حيات گشته، به اشارت 10 به تولد در عالم نباتي مفتخر مي‌شود.‌

2‌ .عالم نباتي‌

در اين عالم، غفلت و سستي پوينده صراط كمال به صراحت 11 همتش را مصروف زينت‌هاي لذت‌بخش طبيعت و تعلق به رنگ‌هاي دلفريب گوناگون ساخته، موجبات انحطاط و تباهي نفس را فراهم مي‌آورد؛ زيرا گستره عالم نباتي جايگاه ظهور رنگ‌ها و رياحين لذت‌بخش ظاهري در سراي ملك است و جلوه‌هاي رنگين كثرات، جامه ارض را به زيور دنيايي آراسته است.

اگرچه اسلام بهره‌مندي از مظاهر رنگارنگ اين عالم را تجويز نموده است، اما همين مظاهر به تصريح 12جز كمين‌گاه ابتلا و آزمايش به بوستان پرجاذبه سراچه ملك نيست و دلبستگي به اين لذات و تمنيات زودگذر، سالك را از حركت به سوي مدارج والاي كمال و جمال‌ باز مي‌دارد. اما نواي قرآني 13 در گوش جان جويندگان گوهر جمال طنين بيداري افكنده و آنها را متوجه رنگ مصفاي الهي، يعني تسليم كه حقيقت اسلام راستين است، مي‌نمايد؛ ‌.14

و اين سان، در پرتو تسليم عاشقانه به دستان ربوبي باغبان ولايت، نهال نورسته رهروان صراط كمال به سر سبزي ايمان و يقين آراسته مي‌گردد تا به مصداق 15 قلب او در حريم محافظت و تربيت معنوي چنين خضر كاملي، از اسارت الوان لذت‌بخش ملكي رهيده، به سبب موت از تعلقات رنگارنگ سراي نباتي، به عالم حيواني حياتي خجسته يابد.

3.‌ عالم حيواني‌

اين عالم، مشكل‌ترين مرحله كمالي و سخت‌ترين مرتبه صعودي انسان به شمار مي‌رود. در اين عالم است كه سالك به صراحت روايي: 16 نفس خويش را گرفتار دو قوه نيرومند غضب و شهوت مي‌بيند و به سبب پيروي بي‌حدوحصر از خواسته‌هاي اين دو قوه، صحيفه وجودش به سيرت پست بهيمي منقش مي‌گردد؛ ‌

در اين ميان، مهم‌ترين عاملي كه نفس آدمي را به ظلمت و تباهي مبتلا مي‌سازد، به تصريح 18غلبه هواهاي نفساني و شهوات حيواني بر وجود آدمي است و تمايلات بهيمي و وساوس شهواني بيشترين جاذبه را براي آدمي دارد و به دلالت 19 بزرگترين عرصه جهاد با نفس اماره، در عالم حيواني عيان مي‌گردد؛ .20

گفتني است كه از ميان شهوات گوناگون حيواني، تمايل نفساني نسبت به زنان بارزترين و نيرومندترين مصداق است كه دل و جان آدمي را مدهوش خود مي‌سازد كه .21 و به واقع بايد اذعان داشت كه جاذبه شديد و مغناطيس عظيم وجود زن كه بزرگترين امتحان الهي در مسير تكامل مرد است، موجب گرديده تا انسان خوش‌سيرتي چون يوسف صديق(ع)، به بيان 22 به دشواري و عظمت اين ابتلاي ربوبي اقرار نموده و با ترنم 23 يگانه صراط رهيدن از چنين دام فريبنده‌اي را الطاف رباني و تاييدات رحماني كاملان و لايي معرفي مي‌كند.

بدين ترتيب، عالم حيواني را بايد عظيم‌ترين كمين‌گاه جاذبه عشق مجازي و جولانگاه و ساوس زنان دوزخي، خاصه براي جوانان دانست و صد البته رهايي از غل و زنجير اسارت‌بخش شرك و آزادي از زندان عشق طغيانگر نفس، جز در توان مسيحادمان اهل ولايت و معرفت نمي‌باشد و سالكان طريق كمال، تنها در سايه سار اذكار شفابخش ولايت و در پرتو عشق و تسليم به دستان انسان ساز اولياي الهي - كه در طي اين مسير پرفرازونشيب، دوست صديق و خليل شفيق رهروان طريقت مي‌باشند - توان صبر و بردباري در برابر حب الشهوات حيواني را مي‌يابند كه و اين گونه، به بركت انفاس مقربان صاحبدل و كلمات ربوبي مشفقان مسيحادم، از شراره‌هاي سوزنده شهوات نفساني و تمايل به زنان دوزخي رهايي يافته، به عالم والاي انساني نايل مي‌گردند.‌

4‌. عالم انساني‌

چهارمين مرتبه كمال آدمي حدفاصل و مرز ميان عالم حيواني و عالم روحاني است و آدمي اين صورت آفريده شده از نطفه مخلوط، به جهت برخورداري از عقل ملكوتي و نفس ملكي در معرض امتحان ربوبي قرار گرفته و در اين ميان، به موجب فروغ عقل الهي، راه شكر و هدايت را از بيراهه كفر و ضلالت بازشناخته است؛ 25

مولاي موحدان، علي(ع)، تاثير عقل نوراني و نفس ظلماني را در ضمير آدمي چنين ترسيم نموده است: ...26

آري، عالم انساني را بايد گذرگاهي صعب‌العبور دانست كه به بيان روايي 27 پلي باريكتر از مو و برنده‌تر از شمشير است كه بر روي دوزخ شهوات حيواني28 قرار گرفته و گذر از آن و نيل به ملكوت روحاني جز با قدم عشق و معرفت ممكن نبوده و در اين صراط دقيق و ظريف، غفلت سالك و يا انكار او نسبت به اذكار و معارف رحماني، موجب سقوط او از مقام رفيع انساني به ورطه پست حيواني مي‌گردد. از اين‌رو، در عالم انساني يگانه طريق رهايي گرفتاران دوزخ حيواني و تنها راه نجات اصحاب شمال، لبيك‌گويي به ابرار منادي ايمان و تدبر در آيات ربوبي است تا بدين‌سبب، چراغ عقل الهي‌شان روشن شده و مصداق گردند. آن گاه چنين انساني با تمناي خالصانه 29از ذات بي‌نياز ربوبي، راه وصول به مقام ابرار يا اصحاب يمين را طلب نموده، به موت از خواهشهاي نفساني نايل مي‌شود.‌

اما يكتاطريق تعالي اصحاب يمين از مرتبه انساني به عالم روحاني، سرمست شدن از عشق و حب صادقانه به وجه منور انسان كامل است كه به مصداق 31به موت از نفس شيطاني مفتخر گشته، شايسته انفاس روحاني انسان كامل مي‌گردد و به نفحه حيات‌بخش روحاني، تولدي دوباره يافته، به ملكوت آسمانها راه مي‌يابد؛ ‌32

بدين‌ترتيب، نسيم حيات‌آفرين ربوبي بر وجود خالص شده رهرو صراط كمال و جمال وزيدن مي‌گيرد تا اسماعيل‌وار به دستان ابراهيمي صاحبدل ولايي تسليم شده و سرمست از باده عشق رحيمي به موت از عالم انساني نايل آمده، به عالم روحاني و بارگاه رفيع ملكوتي حياتي طيبه يابد.‌

5 .‌ عالم روحاني‌

آدمي با نيل به اين مرتبه كمالي، به سبب عقل عارفانه و عبوديت خالصانه در زمره قرار گرفته، فرشته سيرت، در پيشگاه رحماني قيام به حق نموده و در محراب بندگي به ركوع و تعظيم ربوبي مي‌پردازد و بر سجاده عشق، پيشاني سجود بر آستان رب رحيم مي‌سايد؛ زيرا به بيان 33 مومنان ابرار اهل ولايت، ملائكه حريم قدسي‌اند كه در آسمان ملكوت پر كشيده‌اند و چراغ عقل در قلب مطهرشان پرتو معرفت افشانده و پيوسته باديه‌پيماي وادي ملكوت و روشنگر لطايف روحاني مي‌باشد؛ عقل روشني‌افروزي كه نخستين جلوه قدس روحاني بوده و از عرش رفيع رحماني نشات گرفته است و نيكوترين خلق مبارك الهي در عالم روحاني به شمار مي‌رود: 34`‌

آنگاه كه پوينده صراط حميد، در پرتو عبوديت خالصانه به انوار معرفت‌بخش عقل رحماني روشني يافت، هادي طريق معنا كه كلمات كمال‌ پرورش القاگر روح پاك حق و حقيقت است، رهرو كوي جمال را به فردوس برين لقا فرامي‌خواند و به مصداق 35 نفحه عشق رحيمي از عرش رحماني بر وجود چنين سالك فرشته‌سيرتي دميده مي‌شود تا به سبب تعلق به عز قدس مقربين، از ساحل عقل به بحر بيكران عشق نايل آ‌يد و به سبب عبوديت عاشقانه در محراب جمال دوست، اوج پرستش و بندگي را پروانه‌وار در شوق و اشتياق به وجه مطهر و منور ربوبي بجويد. از اين‌رو، عالم روحاني را بايد وادي عبوديت توام با اخلاص دانست كه در صورت سرپيچي از فرامين تعالي‌بخش انسان كامل و سستي در امر اطاعت و بندگي، بسان ابليس به عتاب 36 مخاطب گرديده، از حريم كروبيان رانده شده، به سراچه ناسوتي تنزل مي‌يابد. اما تسليم‌شدگان و مومنان صديق ملكوتي به جهت برخورداري از روح پاك ايمان، از هر گونه شركي مبرا شده، عاشقانه به بندگي قيام نموده‌اند؛ بهره‌مندي از روح معرفت‌بخش قدسي، زيبنده‌ترين رهاورد عالم روحاني است كه رهرو عاشق را به نور شناخت مزين مي‌نمايد و بدين‌ترتيب، سالك طريق كمال به تصريح 38 در شمار خالصان كوي دوست درآمده، آيينه تمام‌نماي رحماني و خليفه بر حق الهي مي‌گردد و از رهگذر محرميت، دستان ولايي پرده از رخساره جميل رحيمي كنار مي‌زند تا به اشارت 39 شايسته نيل به منقبت بهشتي مقربين و وصول به منزلت رحماني سابقين گردد و به مرتبه بقا در عالم وجه نوراني باريابد.‌

6 .‌ عالم نوراني‌

تنها راه رسيدن به اين عالم كه عالم نوراني يا وجه جميل رحيمي مي‌باشد، آن است كه سالك پيش‌تر در عالم روحاني از رهگذر فنا و موت نفساني و تولد ملكوتي، برات رهايي از وساوس شيطاني را از دستان رباني انسان كامل برگرفته و شايسته جنت لقاي ربوبي و لايق ديدار مه‌رويان عالم قدس در فردوس برين شده باشد.‌

شهود سيماي حق و حقيقت، سيرت دروني چنين رهروي را به اشارت قرآني 40، به نور مسرت‌بخش ربوبي منور ساخته و قلب سليم او را سرشار از شعله‌هاي عشق و نياز نموده و او را از آلايش هرگونه شرك خفي و تعلق لطيفي كه تاكنون در طي مراحل و مراتب كمال دامنگير او بوده، مطهر مي‌گرداند تا آزاد و رها از همه قيود، در بهشت ديدار، مسندنشين سرير احرار گردد كه: ‌

بنابراين، سالك طريق معنا در اين عالم از رهگذر 42به حقيقت ربوبيت در باطن خويش آگاهي يافته، با نفس مطمئنه روحاني و با دو بال و به منزلت نايل شده، در پرتو ا كسير مقدس عشق، به فناي از خويش و بقاي به حضرت رب واصل شده و مرآت قلبش تجليگاه مقام رفيع گشته، خود نيز روح و ريحان بهشتي و جنت نعيم قدسي مي‌گردد؛ 43

و اين گونه، عاشق دلباخته جمال مطلق در ضمير مصفاي خويش به رفع حجاب نوراني نايل آمده، نظاره‌گر وجه جميل رحيمي در مرآت وجود خويشتن مي‌شود؛ چنان كه در حديث قدسي آمده است: ‌44

بدين‌ترتيب، محب صادق پس از بقا به جمال دلرباي رحيميت، چشمانش از فروغ محبوب ربوبي به زيور روحاني و زبان حمد و تسبيح‌گويش به زينت رحماني و سيماي مصفايش به منقبت آسماني 45 نايل مي‌گردد و شايستگي آن را خواهد يافت كه به سبب استيلا بر عرش رحماني، به گنجينه كوثر رحيمي و معدن عظمت الهي در عالم لاهوت دست يابد و به خلعت دلاراي آراسته شود.‌

7. عالم رحماني‌

در اين عالم كه آخرين مرتبه از مراتب هفتگانه كمال انسان به شمار مي‌رود، پوينده كمال مطلق، به منزلت نايل مي‌گردد و حقيقت جميل باطني را در آغوش جان گرفته، سرمست از باده وصال به فتح قله رفيع وحدت توفيق يافته و به معدن عظمت الهي و گنجينه ولايت رحماني و كوثر بي‌پايان رحيمي دست مي‌يابد و اين گونه، آسمان و زمين هفت‌گانه ظاهر و باطن را مسخر خويش ساخته، از رهگذر جذبه عاشقانه و سير و سلوك عارفانه، بر جهان ملك و ملكوت مالكيت ولايي پيدا مي‌كند. امير مومنان(ع) در بيان اين حقيقت مي‌فرمايد: ‌46

و اين‌سان قلب مطهر و منور انسان كامل، سرير حقيقت و گنجينه معرفت و عظمت الهي مي‌گردد و فروغ عالمتاب رحمت ظاهري از آ‌فتاب جلال منورش بر گستره آفرينش مي‌تابد و انوار فيض باطني از مهتاب‌

جمال مطهرش، قلوب شبروان طريق كمال را جان مي‌بخشد. قلب فياض او آگاه به اسرار غيب و شهود گرديده و بسان ابر بهاري، گلشن خلقت را از باران حيات‌بخش وجود خود بهره‌مند ساخته، طراوت روح‌فزاي زندگي را بر كالبد هستي دميده، به بسط فيض و رحمت ربوبي مي‌پردازد: ‌

در اين ميان، مهمترين فيض و عالي‌ترين رحمتي كه از وجود انسان كامل و عارف واصل ساطع مي‌گردد، خصيصه هدايت‌گري و كمال و جمال‌بخشي او است و به حق، فروغ دل‌انگيز وجه قدسي و وجود روحاني‌اش، محكم‌ترين عروه وثقاي نجات براي سالكان طريق كمال مطلق از دام تعلقات دنيايي و مطمئن‌ترين ريسمان عروج به سر منزل مقصود در فردوس برين است. امير م-ومنان علي(ع)، در وصف اين حقيقت هميشه جاري مي‌فرمايد: 48

نتيجه سخن‌

سالك طريق كمال در پرتو هدايت انسان كامل و پيروي از رهنمودهاي متكامل او مي‌تواند نخست از عالم جمادي كه جولانگاه مظاهر دلفريب قدرت‌جويي و جاه و منال دنيايي است، عبور كند و عالم نباتي را نيز كه جلوه‌گاه زينتهاي رنگارنگ و تعلقات لذت‌بخش گوناگون است، طي نمايد و نيز در عالم حيواني كه از دشوارترين مراحل سلوك به شمار مي‌رود، با دو قوه نيرومند غضب و شهوت مجاهدت مي كند و در عالم انساني كه برزخ ميان مراحل سه‌گانه سفلا و مراتب سه‌گانه علياي سلوك است، به كمك مهتاب عقل ملكوتي بر ظلمات نفس ملكي غلبه نموده و در زمره اصحاب يمين، شايسته حضور در جنت نعيم مقربين مي‌گردد و آن‌گاه در عالم روحاني كه سراي بندگي و تسليم خالصانه است، به سبب اذكار و معارف برخاسته از جوهره عبوديت، در بارگاه ربوبي به بندگي حق قيام مي‌كند و از اين رهگذر، روح قدسي ازچشمه‌سار عز قدس مقربان بر او دميده، با فناي از خويشتن به مرتبه وجه نوراني تعالي مي‌يابد.

سپس در عالم وجه نوراني، به سبب محرميت، به شهود سيماي معطر و دلرباي فرشته جميل عشق مفتخر گشته، سرشار از شعله‌هاي عشق و نياز، به منزلت بقاي رباني مي‌رسد و آنگاه سرمست از باده وصال، به فتح‌ قله رفيع وحدت در عالم رحماني نايل آمده، بر كوثر قدس رحيمي و چشمه جوشان صمداني دست مي‌يابد و اين گونه، قلب شيفته‌اش جايگاه عرش خداي رحمان مي‌گردد كه جز گنجينه معارف رحيمي و جلوه‌گاه قدرت رحماني نيست و به سبب انوار هدايت‌بخش او، طريق عروج و تعالي معنوي فراسوي انسان كمال جو گسترده مي‌گردد و تشنگان كوثر جمال را بهره‌مند از زلال هدايت و معرفت مي‌سازد؛ ‌49

پي‌نوشتها:

پايگاه اطلاع‌رساني نويسندهwww. foroughemahtab. com:‌

1‌. تين /4: ‌

2.‌ تين /5:‌

3.‌ شرح دعاي سحر، امام خميني، ص 78، امام علي(ع):

4. وسائل الشيعه، ج 19، ص 35، ح 94 ،24.

5. فجر / 20.

6. الامالي صدوق، ص 209، ح9.

7. بقره / 74:

8 . نبا /40:

9. فاطر / 9 :

10. نوح/ 17:

‌‌‌‌11.حجر/ 39:

12. كهف/ 7:

‌‌‌‌13. بقره/ 138:

14. الكافي، ج2، ص 14، ح 2، امام صادق(ع):

‌15. المحاسن، ج 2، ص 507، ح 652، امام صادق(ع):

16. غررالحكم، ص 302، ح 6867 :

‌17. همان، ص 304، ح 6949 .

‌18. همان، ح 6947 :

19. همان، ح 6952:

20. نساء/ 27 :

‌‌‌21. يوسف/ 28:

‌‌22. يوسف/ 24:

‌23. يوسف/ 53 :

‌24. الكافي، ج 2، ص 375، ح 3، رسول اكرم(ص).

‌25. انسان/ 3.

‌26. وسائل‌الشيعه، ج 15، ص 209، ح 20298.

‌27. كنزالعمال، ح 36، 39، رسول اكرم(ص):

‌28. امام صادق(ع): (التفسير الكبير، ج 31، ص 85)

29. آل عمران/ 193 :

30 .كلمات مكنونه، ص 125:

‌31. غررالحكم، ص 240، ح 4865، امام علي(ع):

‌32. رسائل محقق داماد، ج 8، ص 92، حضرت عيسي(ع).

‌33 .بحارالانوار، ج 25، ص 97، ح ...69 :

‌34. تحف‌العقول، ص 399، امام كاظم(ع).

‌35. تفسير قمي،‌ج 2، ص 206، امام صادق(ع):

‌36. ص/77 :

‌37. الكافي، ج 2، ص 281، ح 16، امام علي(ع).

‌38. فجر/ 31:

‌39. فجر/ 32:

‌40 .قيامت/ 22-23.

‌41. غررالحكم، ص 434، ح 9921.

42. مصباح الشريعه، ص 7، امام صادق(ع):

43 .واقعه/ 87-88 :

‌44. كنزالعمال، ج 1، ص 433.

‌45. بحارالانوار، ج 24، ص 192، ح .6 ذيل آيه امام صادق(ع) فرموده:

46. مصباح‌الشريعه، ص 523.

47. همان، ص191 .

‌48. نهج‌البلاغه، خ 76، ص 103.

‌49. مصباح‌الشريعه، ص 192، امام صادق(ع).

‌

يکشنبه 19 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1937]