هستي، عشق، نيستي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: بحث از وجود را مي.توان درازدامن.ترين بحث موجود، هم در فلسفه و هم در عرفان دانست.
به.ويژه در عرفان خدامحور از يك.سو، از وجودي متعالي به نام خداوند سخن مي.رود و از ديگر سو، هستي انسان به.عنوان وجودي الهي در ذيل آن وجود متعالي بسط مي.يابد. اما مي.توان پرسيد كه عامل پيوند ميان آن باقي به.خود و آن فاني چيست؟ پاسخ عارفان، عشق است. در اين زمينه كارهاي خوبي صورت گرفته است.

دكتر قاسم كاكايي كه داراي دكتراي فلسفه و حكمت از دانشگاه تربيت مدرس است در اين حوزه صاحب آثار ارزشمندي است. كتاب.هاي «وحدت وجود به روايت ابن.عربي و مايستر اكهارت» و «غياث.الدين منصور دشتكي؛ منازل.السائرين و مقامات.العارفين» از جمله آثار كاكايي است. اخيرا نيز كتاب «هستي، عشق و نيستي» به قلم وي از سوي انتشارات هرمس منتشر شده است. آنچه از پي مي.آيد گفت.وگويي است با وي درباره هستي و نيستي از منظر سالكان طريق.

• بحث هستي و نيستي و جمع ميان اين دو و عشق، بحثي است كه شما در پژوهش.هاي جديد خود بر آن تأكيد داشته و مطرح.شدن آن را در الهيات سلبي به.خصوص عرفان لازم و ضروري .دانسته.ايد. چرا از ديدگاه شما اين بحث مهم است؟
يكي از بحث.هايي كه در فلسفه، كلام و عرفان به انحاي مختلف مطرح مي.شود، بحث تنزيه و تشبيه خداوند است كه در اين موضوع از صفات جمال و جلال خداوند بحث مي.شود. خداوند صفاتي دارد كه او را برتر و وراي خلق قرار مي.دهد؛ يعني صفات جلال و صفاتي دارد كه صفات جمال است و باعث تشبيه و نزديكي او به خلق مي.شود. در اين ارتباط، بحث تعالي خداوند از عالم يا حلول او در عالم مطرح شده است. برخي به تعالي گراييدند كه خداوند، متعالي از خلق است و بعضي به حلول خداوند در عالم نظر دادند اما بيشتر فلاسفه و قسمت اعظمي از متكلمان بحث تعالي را بيشتر بها دادند.
اين بحث ابعاد مختلفي دارد؛ گاهي از تعالي وجودي سخن گفتند و گاهي از تعالي معرفتي. مسئله تعالي در ميان متكلمان و به.خصوص معتزله، به تنزيه مشهور شده است بدين معنا كه خداوند، بريده از عالم و وراي آن است. ابن.ميمون كه متكلمي يهودي است ولي در جهان اسلام تعليم ديده و پرورش پيدا كرده است نيز الهياتي را به نام الهيات سلبي بنا مي.كند به.نحوي كه بين متفكران غرب، بيشتر ابن.ميمون به.عنوان قهرمان الهيات سلبي مطرح شده است. همانطور كه عرض كردم فلاسفه به.خصوص فلاسفه مشا در خيلي از موارد تنزيهي هستند و خداوند را به.عنوان واجب.الوجود مي.دانند كه صفاتي كاملا متفاوت با ممكن.الوجودها دارد. واجب.الوجود در يك.سو است و ممكن.الوجود در سوي ديگر.
بسياري از صفات خداوند برمي.گردد به سلب صفات ممكنات از او، يعني او را بيشتر به.صورت سلبي مي.شناسيم. ابن.عربي در فتوحات تعبير لطيف و ظريفي دارد؛ مي.گويد كه اگر كار به دست فلاسفه بود، يعني اگر هدايت خلق از سوي خدا به دست فلاسفه بود و آنها مناديان حق در ميان مردم بودند هيچ..كس خداوند را دوست نمي.داشت و بيشتر مردم هيچ نوع محبتي نسبت به خدا پيدا نمي.كردند چون كه در مسئله سلب و عدم .و نيستي جمالي وجود ندارد كه به آن عشق بورزند، اما چون كار هدايت و دعوت خلق به دست انبياست، انبيا نه.تنها از زبان تنزيه استفاده كردند بلكه با لسان تشبيه، خداوند را بيان كردند؛ لذا مردم به خداوند عشق مي.ورزند و با او قرابت حس مي.كنند.
در لسان قرآن و روايات مي.بينيم كه سخن از قرب خداوند گفته مي.شود يعني در فرايند عبوديت به خدا نزديك مي.شويم و به او تقرب پيدا مي.كنيم. آيات زيادي از قرآن هم از قرب تكويني خدا به خلق سخن مي.گويند. قرآن و روايات از يك سو بحث تنزيه و تعالي خداوند را مطرح مي.كنند و از سوي ديگر بحث نزديكي و قرب وجودي او را كه «هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ». اگر متفكر و انديشمندي بتواند جمع ميان اين دو را انجام دهد، در بحث الهيات موفق بوده است.
جمع تنزيه و تشبيه، صفات جمال و جلال و تعادل بين تعالي و قرب همان چيزي است كه هم در كلام شيعه مطرح است و هم در حكمت متعاليه ملاصدرا اما اوج اين موضوع در عرفان مطرح است. البته مي.بينيم كه اين جمع تعالي و قرب در روايات و ادعيه نيز وجود دارداما آن الهيات سلبي كه در افواه متكلمان متداول است و معتزله و ابن.ميمون را قهرمان آن مي.دانند كامل نيست، يعني الهياتي نيست كه منطبق با آموزه دين باشد. به.نظر بنده عرفا بيش از همه توانسته.اند كه اين الهيات سلبي را با زبان دين جمع كنند.

• مشخصا كداميك از عرفا در اين ارتباط بيشتر موفق بوده است؟
يكي از قهرمان.هاي الهيات سلبي، به معنايي كه گفتيم، مولانا جلال.الدين رومي بلخي است كه به زيباترين شكل آن را مطرح مي.كند. البته در تاريخ فلسفه مثلا فلوطين هم انديشه.اي دارد كه تا حدودي به اين الهيات نزديك است. وي فوق وجود را مطرح كرده است؛ يعني خداوند را نه وجود بلكه فوق وجود مي.داند. اين امر را هم ملاصدرا و هم عرفاي ديگر به شكل زيبايي مطرح كردند كه در فوق وجود بودن خداوند به «عدم.فوق وجود» يعني به بحث عدم.تعين و بي.تعيني مي.رسيم و اينكه ذات خدا اسم و رسم ندارد.
چيزي كه اسم و رسم ندارد به يك معنا مي.توان اصطلاح نيستي- البته به معناي مورد نظر مولوي - را درباره.اش به كار برد. اين فوق وجود است، نه وجود: هست بي..رنگي اصول رنگ.ها/ صلح.ها باشد اصول جنگ.ها/ فاعل مطلق يقين بي.صورت است/ صورت اندر دست او چون آلت است.

• چگونه مي.توانيم به جمع ميان بقا و فنا و جمع ميان جلال و جمال، تعالي و حلول و هستي و نيستي كه شما مطرح كرديد برسيم؟
بحث مهمي كه در اينجا مطرح است بحث عشق است. عشق مي.تواند اين بحث هستي و نيستي را به همديگر پيوند دهد. به تعبير بنده عشق آن ترقص و نوسان بين هستي و نيستي است كه در مولانا و حافظ موج مي.زند. مولانا در اكثر مباحث الهياتي تنها راه را طريق عشق مي.داند كه فصل.الخطاب است، چنان.كه مي.گويد: پوزبند وسوسه عشق است و بس/ ور نه كي وسواس را بسته است كس؛ لذا پوزبند وسوسه.هاي ظن و گمان و پندار و فكر بوالفضول، عشق است.
مسائلي كه شما مطرح كرديد، يعني جمع بين هستي و نيستي، فنا و بقا، حلول و تعالي و علو و دنو خداوند، پارادوكسيكال است كه با عقل به.آساني نمي.توان آن را حل كرد. اينجا جولانگاه عشق است؛ جايي است كه به قول مولانا: عقل در وصفش چو خر در گل بخفت/ شرح عشق و عاشقي هم عشق گفت. عشق است كه عبد را در پيشگاه رب به نيستي مي.كشاند و در هستي او مستغرق مي.سازد.
اين «نيستي در هستي» محصول عشق است. در بحث نيستي و هستي گاهي نيستي را به خدا نسبت مي.دهيم، چراكه وراي فهم ماست، بي.رنگ و بي.نام است. گاهي نيز نيستي به. خود انسان و سالك نسبت داده مي.شود، لذا در بيت مشهور مولوي كه «ما عدم.هاييم و هستي.هاي ما/ تو وجود مطلق و هستي ما» (اين قرائت را در قديم.ترين افرادي كه از مولوي نقل قول كرده.اند، مثلا در اسفار ملاصدرا مي.بينيم.) 4 ادعا مطرح است كه بيانگر مسائل ياد شده است: ما عدم.هستيم و در عين حال، هستي نماييم. تو وجود مطلق هستي.
پس آيا ما وجود داريم يا نداريم؟ وجود داريم اما هستي ما تويي. پس اگر ما عدميم، هستي.نماييم نه هستي؛ هستيم و نيستيم ولي اگر هستيم، هستي ما تويي. اينجا همان بحث تجلي در وجودشناسي مطرح مي.شود. در بعد سلوك نيز «آنگه رسي به خويش كه بي.خواب و خور شوي» يعني ما به اصل خودمان بر مي.گرديم كه «انا لله و انا اليه راجعون» است. اين به تعبير مولوي عدم.تعين است: اندروني كاندرون.ها مست از اوست/ نيستي كاين هست.ها.مان هست از اوست.
اين هست.هايي كه پيدا كرديم تجليات مختلف او است. ما هستي.نما هستيم؛ يعني همان بي.رنگي كه رنگ پيدا كرده است. آن بي.رنگ اصل همه اين رنگ.هاست و اگر مي.خواهيم به او برسيم بايد از هرچه رنگ و نيرنگ دست بكشيم. در مثنوي تصحيح نيكلسون بيت «ما عدم.هاييم و هستي.ها نما/ تو وجود مطلق و هستي ما» به اين شكل آمده است كه «ما عدم.هاييم و هستي.هاي ما/ تو وجود مطلقي فاني نما»؛ يعني نيستي را به خدا نسبت داده و او را فاني.نما دانسته است كه همه.چيز ديده مي.شود جز او چرا كه او از هر تعيني آزاد است.
آن خدايي كه با همه.چيز همراه است: “«هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ»، در عين حال فاني.نماست. پس اين نيستي 2 سر دارد؛ از يك سو ممكن است به انسان نسبت داده شود كه نيست ولي در عين حال تجلي است. فرق اين نيستي با نيستي محض اين است كه ما سراب نيستيم بلكه آيينه.ايم. سراب واقعا آب نيست؛ اصلا معنا ندارد كه آب باشد؛ هيچ نشاني از حقيقت ندارد؛ دروغگو است اما آيينه آب را نشان مي.دهد. اگر ما آب را در آيينه ببينيم فرق دارد با اينكه سرابي را به شكل آب ببينيم؛ لذا آبِ در آيينه در عين اينكه آب نيست ولي غيرآب هم نيست.
اين بحث نيستي است كه به انسان نسبت داده مي.شود ولي از سوي ديگر، نيستي به خدا هم نسبت داده مي.شود كه «لا اسم و لا رسم له». حتي قابل تعريف هم نيست و از اين جهت شبيه عدم .است، يعني تعالي منطقي دارد چرا كه هيچ تعريفي از او كه نيستي فوق وجود است، نمي.توانيم داشته باشيم؛ در هر دو مورد با پارادوكس روبه.روييم؛ در مورد خدا، با پارادوكس «نيستي در عين هستي» و در مورد انسان، با پارادوكس «هستي در عين نيستي». به هر حال و به حكم «انا اليه راجعون» ما بايد به اصل هستي خودمان كه همان نيستي است بازگرديم؛ نيستي..اي كه عين هستي است.
*منبع روزنامه همشهري*

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 442]