تفسير خطبه 86 (9) نهج البلاغه استاد حسين انصاريان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا و نبينا محمد و آله الطيّبين الطاهرين.
«ان من احب عبادالله اليه عبدا اعانه الله علي نفسه» ياري و کمک حضرت حق را در صورتي که خود انسان طالبش باشد و بخواهد، صاحبان معرفت سه معنا برايش دارند. يکي اعانه بر خودشناسي است. که بالاترين مايه براي خودساختن است. انسان وقتي خودش را بشناسد ارزش و جايگاه خودش را بشناسد برايش روشن مي.شود که بلد طيب است و در اين بلد طيب مي.تواند دانه.هايي را از علم و عبادت و خدمت به بندگان خدا بکارد که نهايتا تبديل به رضايت الله و جنت الله بشود. معناي ديگري که دارند مي.گويند «اعانه» بر نفس، يعني کمک به جنگ شديدي است که بين انسان و بين خواسته.هاي نامشروع تمايلات بي.مهار نفس واقع مي.شود که در اين جهادي که جهاد اکبر ناميده شده، وقتي انسان زمينه تجلي و ياري و کمک خدا را فراهم بکند، پيروز مي.شود. به سود خودش و به زيان هواي نفس. اگر علي را در اينجا به معناي ضرر بگيريم. کمک به پيروزي انسان در جهاد اکبر و به زيان نفس. و براي مهار شدن تمايلات بي.مهاري که منشأ همه پليدي.ها و گناهان صغيره و کبيره است.
يک معنا هم فرمودند: اعانه بر عقل است. وقتي آدم بخواهد ياري خدا را همانطوري که در سوره مبارکه حجرات مطرح است يک رغبت و ميلي از طرف پروردگار انسان، قلب را پر مي.کند و واقعيات به شناخت واقعيات و آراسته شدن به واقعيات. يعني هم عنايت پروردگار و کمک حضرت حق پختگي عقل مي.آورد با گره خوردن به معرفت و هم رغبت در آراسته شدن را مي.آورد آگاهي به آن روايات ابتدا براي خود ما از واجبات است و بعد هم براي انتقال اين حقايق به ايتام آل محمد(ص) يعني مردمي که با ميل و رغبت در مساجد و مجالس با ما سر و کار دارند.
دنباله اعانه بر عقل. در کتاب شريف و کم نظير کافي در جلد اول در همان حديث بسيار مفصل هشام بن حکم اين جمله را ما مي.بينيم، خيلي جمله فوق العاده اي است که حضرت از پروردگار مهربان عالم خطاب به عقل نقل مي.كنند: «وجندک من رحمتي» اي عقل! لشکر تو و ارتش تو و نيروي تو از رحمت من تامين مي.شود. با رحمت من و با مهر من و با عنايت من اين لشکر براي تو تامين مي.شود. اين ارتش براي تو تامين مي.شود. عقل به پروردگار عالم عرض مي.کند «قال قد رضيت» من محققا به اين ارتشي که براي من قرار مي.دهي خوشنود و خوشحال و راضيم.
در سوره مبارکه آل عمران است که نمونه رحمت الله را در بحث اخلاق مي.بينيم. ]فبما رحمة من الله لنت لهم[ يعني اين قطعه از روايت مويد قرآني دارد. من الله يعني من جانب الله. نسبت به مردم با اين همه هجوم ضداخلاقي که دارند، کبرشان، غرورشان و منيتشان و درگيري.هايي که با تو دارند ولي تو نسبت به آنها نرم خو هستي و همين نرمي تو هم چراغي شده که دور تو را بگيرند و اسلام تقويت بشود. «ولوکنت فظاً غليظ القلب لأنفضوا من حولک» اين غلظت قلب مال خود انسان است. اما اين نرمي جلوه رحمت من است. معلوم مي.شود ارزشهاي اخلاقي رحمت الله است. به اين خاطر هم هست که نزديک به 5 روايت مرحوم مجلسي نقل مي.کنند که معصوم فرمان واجب مي.دهد به امت، «تخلقوا باخلاق الله» خود اين متخلق شدن به اخلاق الله، قوي.ترين حوزة جاذبه است، حتي امروز که صدها جاذبة ظاهري و مادي و شهواني کنار تک تک مردم قرار دارد ولي همين «اخلاق الله» اگر در انسان ظهور بکند اين حوزه جاذبه عجيبي است براي دفع جواذب شيطاني و براي جلب عباد خدا. «قال قدرضيت» البته من علاقه داشتم اينجا يک بحثي هم باهمديگر داشته باشيم در رابطه با اينکه از آيات قرآن استفاده مي.شود تمام موجودات عالم هستي حتي کوچکترينشان که با چشم مسلح هم ديده نمي.شود و باشعور با پروردگار در ارتباط هستند. تعجبي ندارد که خداوند متعال با کلي عقل صحبت کرده باشد، پروردگاري که در قرآن مي.فرمايد: ]و اوحي في کل سماء امرها[ من با تمام عالم کيهان با وحيم در ارتباطم. و آنها وحي مرا مي.گيرند. ]و اوحي ربک الي النحل ان اتخذي من الجبال بيوتا[ با زنبور با وحيم در ارتباطم و وحيم را مي.گيرد. ]لوانزلنا هذا القرآن علي جبل لرايته خاشعا متصدعا[ معلوم مي.شود که ما مرده و جماد در عالم نداريم. همه زنده.اند و همه داراي شعورند. و همه تسبيح گوي حقند. ]ان من شيء الا يسبح بحمده[ نکره در سياق نفي است و افاده عموم مي.کند. تمام ذرات هستي با شعور تسبيح گوي حق هستند. جالب است که قرآن مي.گويد ]ولکن لاتفقهون تسبيحهم[ ديگر فلسفه بافي نکنيد که وجودشان تسبيح است. نه لاتفقهون تسبيحهم. شما درک نمي.کنيد تسبيح موجودات را. بنابراين با عقل حرف زدن و پاسخ از عقل شنيدن چيز شگفت آوري نيست. طبيعي است بين خدا و بين مملوک و مخلوقش. «فاعطاه خمسة وسبعين» پروردگار عالم يک لشکر 75 نفره يک جنود 75 نفره، براي عقل قرار داد. خيلي جالب است بحث عقل در مکتب بخصوص مكتب اهل بيت که ما در هيچ مدرسه اي در گذشته اسلام حتي مدارس يونان که خيلي دنبال عقل و علم بودند و شخصيت.هايي مثل سقراط و ارسطو و ارشميدس و جالينوس و افلاطون را تحويل دادند. در مکتب آنها و مکتب حکماي اسکندريه قديم که مکتب بسيار قوي بوده براي آن زمان و براي خيلي از زمان.ها، و بعد از اسلام هم از قرن 18 به بعد، در مکتب اروپا که با همه وجود به عقل گرايي رو کرد يعني خدا را گذاشت کنار و عقلگرا شد. خردگرا شد. ما در هيچ کدام از مکاتب عقلي و علمي جهان بحث عقل را، توضيح عقل را، آثار عقل را، جايگاه عقل را، جنود عقل را، مانند مکتب اهل بيت (عليهم.السلام) نمي.بينيم. اين مکتب کلمه به کلمه اش معجزه است، کلمه به کلمه اش علم است، کلمه به کلمه اش منطق و حکمت است. اين را باور بکنيد که حضرت رضا فرمودند: اگر آثار ما را به مردم ارائه بدهيد. آن مکتب ناب و خالص ما را به مردم ارائه بدهيد، چون تمام مطالب اين مدرسه هماهنگ با فطرت است، هماهنگ با عقل است، هماهنگ با وحي است، هماهنگ با جريانات مثبت عالم است، مردم قبول مي.کنند و خود من در تجربه 40 سالة سخنراني.هايم ديدم مردم خيلي آسان و بي.دردسر وقتي آيات قرآن برايشان توضيح داده مي.شود و مي.فهمند، وقتي روايات برايشان بيان مي.شود و مي.فهمند، عجيب براي قبول کردن درباطنشان استقبال مي.کنند. اگر سخنراني.ها بر مبناي اين دو منبع، قرآن و اهل بيت، البته رواياتي که در مهمترين کتاب.هايمان آمده که ما بايد عادت بکنيم به مصادر اصلي دل ببنديم و خط به خط اين مصادر را دقت كنيم و عادي نگاه نکنيم. قرآن که کلام الله است، فرمايش.هاي اهل بيت هم بعد از وحي، توضيح وحي است. يعني از عقول کامله اين مطالب صادر شده. حالا من يک نمونه اش را براي شما مي.گويم ببينيد چقدر براي مردم راحت قابل قبول است. 75 حقيقت را به عقل عنايت کرد به عنوان جنود عقل. حالا اين عقل پخته همراه با معرفت هرکجا باشد جنودش هم کنارش است. من بايد بيدار باشم که از اين جنود بهره بگيرم و اين بهره گيري در من قدم ثابت پيدا بکند. بعضي از جنود عقل را من براي شما مي.خوانم. در سورة مبارکه انبياء داريم ]وجعلنا ائمة يهدون بامرنا واوحينا اليهم فعل الخيرات[ خير و خيرات، خوبي و خوبي.ها از جنود عقل است. واقعا آدم عاقل خداشناس مي.شود، نبي شناس مي.شود، امام شناس مي.شود، اميد، عدالت، شکر، رافت و نرمي. علم، زهد، حلم، صبر، قناعت، خضوع، امين بودن، اخلاص، جهاد همه جانبه. مال و نفس و قلم و زبان. رازداري، و انصاف. که بهترين معنايي که براي انصاف مي.شود گفت حق را به صاحب حق دادن است. يعني ظلم نکردن در حبس حقوق مردم. انصاف تو براي مردم، همين حق مردم را به مردم خيلي آسان واگذار کردن.
هر کدام از اين جنود عقل داستاني با عظمت دارند. چه در قرآن و چه در روايات دارند. كلمه خير خيلي جاها معني شده در کتاب.هاي غيراسلامي. کتاب.هاي قبل از اسلام و حکماي يونان راجع به خير و شر خيلي بحث دارند. حکماي قبل از مسيح خيلي بحث دارند اين نوع بحث.ها را اگر علاقه داشتيد نگاه بکنيد. اين سير حکمت در اروپا تقريبا اين مباحث را دارد يا تاريخ فلسفه ويل دورانت اين مسائل را نوعا تلگرافي گفتند ولي شما توضيح خير را که از جنود عقل است در گفتار اميرالمومنين ببينيد. حضرت در معني کردن خير که از جنود عقل است. کتاب با عظمت نهج البلاغه باب حکمت.ها که خود اين باب حکمت.ها بخش سوم نهج البلاغه غوغايي است و تمام شارحين نهج البلاغه از ابن ابي الحديد تا ابن ميثم تا مرحوم خويي شارح نهج البلاغه که نزديک 150 -200 سال پيش مي.زيسته و ابن ميثم براي من تعجب است که چطور باب حکمت.ها را خيلي مختصر رد شدند. درحالي که در باب حکمت.ها دريا دريا معارف اخلاق و مخصوصا روانشناسي و روانکاوي اميرالمومنين موج مي.زند. به قدري درباب حکمت.ها امام با دقت روانکاوي کرده انسان را که تمام روانشناسان عالم بايد بيايند به اميرالمومنين بگويند كه ما سواد روانشناسي نداريم.
حالا ببينيد خير را در حکمت 94 البته بعضي از نهج البلاغه.ها 93 است. «ليس الخير» البته بعضي اعراب اينجا را اشتباه نوشتند.حتي در بعضي از نهج البلاغه.هاي عربي ديدم که اعراب خير را اشتباه کردند يعني بي.توجهي کردند به خيال اينکه خير اسم ليس است خير را مرفوع آوردند در حالي که کلمه خير در اينجا خبر مقدم است «أن يکثر» ان تاويل به مصدر مي.رود و مي.شود اسم ليس. حتي يکبار يک عرب زبان را ديدم که اشتباه خواند و آدم باسوادي بود و داشت کتابي را تصحيح مي.کرد اينجا که اعراب گذاري کرد «ليس الخير» به رفع اعراب گذاشت. گفتم چکار مي.کني برادر گفت: انگار بعضي از شما فارس.ها از ما عرب.ها عرب.تر و قوي.تريد. البته اينکه حرفهاي اوليه طلبگي در مغني و صمديه است «ليس الخير ان يکثر مالک و ولدک» خير در زندگي اضافه کردن مال و اولاد نيست. همه جا اموال خير نيست. مال قارون را گرفتار خسف کرد. همه جا اولاد خير نيست. ]ان کان ذامال و بنين[ حمله به مشرکين است که با بچه.هايتان عليه دين من چه غلطي مي.خواهيد بکنيد. خودتان چه کسي هستيد که اولادهاي شما مي.خواهند باشند. يا در سوره مبارکه نوح ]و لايلدوا الا فاجرا کفارا[ پس خير چيست؟ چه ديدگاهي دارد اميرالمومنين. چه ديدگاهي دارند انبياء و ائمه، چقدر انديشه اينها صحيح و پاک و اصولي است. «ولکن الخير ان يکثر علمک و ان يعظم حلمک» خير اين است که دائم به معرفت و آگاهي و علمت اضافه بکني. اين خير است. خير اين است که بردباري.ات سنگين بشود و عظيم بشود که بتواني در مقابل نادانان و جهال و در مقابل وسوسه گران و متعصبان دوام بياوري و آنها را مداوا بکني. والا اگر حلم نداشته باشي و علم داشته باشي با يک برخورد از کوره در بروي، اين بي.دين، بي.دين.تر مي.شود. حلم و حوصله. بردباري. شرح صدر. اين يک حقيقتي است که پيامبر اولوا العزمي مثل موسي بن عمران از خدا طلب مي.کند ]قال رب اشرح لي صدري[ گنجايش به من بده که من در مقابل تبليغ و هدايت گري خودم کم نياورم، خسته نشوم، تا لحظه آخر عمر با حوصله در مقابل گمراهان صبر بکنم آنهايي که هدايت مي.شوند خوش به سعادتشان و آنهايي که نمي.شوند حجت بر آنها تمام مي.شود. يک نعمت عظيمي است که به رخ پيامبر کشيده. ]الم نشرح لک صدرک[ .
«وان تباهي الناس بعبادة ربک» خير اين است که در بيان مردم به عبادت پروردگار وزنت سنگين.تر باشد. معنايش اين نيست که سر و گردن بکشي براي ملت که من چنينم، نه، مقصود اميرالمومنين اين است که به عبادت پروردگارت بين مردم وزين و سنگين باشي و ارزش داشته باشي. که اگر خدا را بنده باشي «حمدت لله» سپاس بگو خدا را که چه توفيق داده به تو. «و أن أسأت استغفرت الله» اگر هم کار بدي کرده همانجا «استغفرت الله» استغفار كني. اين خير است که نگذاري آلودگي در پرونده.ات بماند، پاکش بکني با توبه واقعي. «ولاخير في الدنيا الا لرجلين» لاي نفي جنس است. براي دو نفر در اين عالم خير است. «رجل يسارع في الخيرات» خير براي کسي است که شتاب در خوبي.ها دارد و معطل نمي.شود و نمي.گذارد فوت بشود. دغدغه دارد براي انجام خير و هزينه مي.کند. «ورجل اذنب ذنوبا» گناهاني را مرتکب شده بيدار مي.شود و بيدارش مي.کنند. «فهو يتدارکها بالتوبه» تا از دنيا نرفته تمام خلأهاي ايجاد کرده را با توبه پر مي.کند. البته مي.دانيد که وجود مبارک رسول خدا فرمودند «و احدث لکل ذنب توبة» به معاذبن جبل فرمودند: اشتباه نکني هر گناهي را مرتکب بشوي يک اشکي بريزي به خدا بگويي غلط کردم. كافي باشد!! هر گناهي توبه ويژه خودش را دارد. گناه مال مردم خوري اين است که کل مال مردم به مردم برگردد. گناه غصب زمين اين است که زمين به مالکش برگردد. گناه ترک نماز اين است که نمازهاي ترک شده خوانده بشود. روزه.هاي خورده شده گرفته بشود. توبه بايد براي مردم توضيح داده بشود. بعضي.ها توبه را اشتباه فکر مي.کنند خيال مي.کنند با يک عذرخواهي از پروردگار توبه حاصل مي.شود.
«ان من احب عباد الله اليه عبدا اعانه الله نفسه» که حقايق را نسبت به قلب و مغز و فکر محبوب مي.کند، عاشق دنبال معشوق مي.دود محال است که عشق بيايد و حرکت نيايد. اصلا ما عاشق آرام و ساکن نداريم. محبت و عشق موتور است. يعني عشق و عاشق و معشوق اصلا به هم پيوستگي عجيبي دارند. ما وقتي چيزي پيش مان محبوب نباشد نسبت به آن بي.تفاوتيم. حرکتي هم نداريم. اما وقتي چيزي را علاقمند بشويم ديگر سر از پا نمي.شناسيم و مي.خواهيم خودمان را به آن مورد علاقه برسانيم. مجموعه روايات چند جلسه قبل کلي مسائل بود.
حالا يک موضوع ديگر مي.ماند که در قرآن قلب و مغز و فکر کجاها به کار گرفته شده. قلب مرکز فکر است. يعني فهميدن براساس دقت و تامل و فهم عميق است. حالا يا قول را آدم خوب بفهمد يا يک واقعيتي را در عالم خوب بفهمد. اختصاص به فهم قول تنها ندارد. سوره هود آيه 91 ]قالوا ياشعيب ما نفقه کثيرا مما تقول[ بيشتر حرف.هايي که مي.زني ما نمي.فهميم. البته دروغ مي.گفتند: مي.فهميدند ولي مي.خواستند زيربار نبوت نروند.
وجود مبارک موسي بن عمران(ع) مي.گويد در سوره طه. ]واحلل عقدة من لساني يفقهوا قولي[ يعني مانع در گفتارم را برطرف کن. مغلق گو نباشم. طوري دينت را براي مردم بگويم که مردم راحت بفهمند. فهم حقايق باز مال قلب است. «ولکن لاتفقهون تسبيحهم» قلب شما تسبيح موجودات را درک نمي.کند.
در سوره توبه، ]فلولانفر من کل فرقة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين ولينذروا قومهم اذا رجعوا[ يعني با دل بفهمند دين را. در اين آياتي که کلمه فقه آمده ديديد که قرآن فقه را به قلب نسبت مي.دهد. ]لهم قلوب لايفقهون بها[
اکتفا به الفاظ ديني و غفلت از حقايق انسان را به جايي نمي.رساند. دين را بايد درست فهميد. عقل تشخيص مصالح و مفاسد به عهده اش است . البته در حدي به عهده خودش است و خارج از آن حد هم با کمک گيري از انبياء و وحي. ]و قالوا لوکنا نسمع او نعقل ما کنا في اصحاب السعير[ نرفتيم بشنويم و با اين نيروي عقل مصالح و مفاسدمان را بفهميم، آمديم جهنم. سوره ملک، آيه 10. نسمع تشخيص و نعقل پياده کردن و در خود قرار دادن است.
آدم اگر دنبال تشخيص مصالح و مفاسد از طريق گوش و عقل نرود عاقبتش اين مي.شود ]صم بکم عمي فهم لايعقلون[ بقره، 171. بانگ خطر به او مي.زنند ولي ]لايسمع الا دعاءا و نداءا[ وقتي گوشش کر بشود و عقلش از کار بيفتد صدا مي.شود بدون فهميدن و بدون درک کردن.
ـ عقل را معني مي.کنند به ابزار تشخيص مصالح و مفاسد، قلب را به درک حقيقت. ]اف لکم ولما تعبدون من دون الله افلاتعقلون[ واقعا شما در اين بت پرستي مصالح و مفاسد خودتان را نمي.فهميد درحاليکه عقل تان مي.تواند کمک تان بدهد که بفهميد.
اما لب. اولي الالباب. فهم خالص از شوائب، ترديد و شک. آن فهم يقيني صددرصد است. ]آمنا به کل من عند ربنا[ ايمان به قرآن آورديم. تمام آيات من جانب الله است. ]ومايذکر الا اولي الالباب[ اين را صاحبان مغز مي.فهمند که هيچ ترديدي به قرآن و به آياتش ندارند. ]ان في خلق السموات والارض واختلاف الليل والنهار لآيات لاولي الالباب[ آل عمران، آيه 190 و آيات بعد از اين آيه که از عجائب آيات قرآن است. اولي الالباب آفرينش آسمان و زمين و رفت و آمد شب و روز را خوب مي.فهمند و من الله و هيچ ترديدي هم ندارند و در اوج يقين هستند.
يک آيه که در سوره يوسف است خيلي جالب است. تمام داستان.هاي قرآن را خداوند عبرت براي اولي الالباب مي.داند، يقين مي.داند که اتفاق افتاده و اينها را تمثيل نمي.داند چون بعضي از روشن فکران کتاب.هايي که نوشتند بخشي از داستان.هاي قرآن را به ناداني تمثيل مي.دانند. ولي اينها تمثيل نيست. اينها حقايق اتفاق افتاده است. ]لقد کان في قصصهم عبرة لاولي الالباب[ اينها هم تقريبا نشان دهنده فرق کار عقل و کار قلب و کار لب و کار فکر است. به خواست خدا در جلسة بعد وارد معني سوم مي.شويم. کمک بر انسان براي پيروزي بر تمايلات بي.مهار که مطالب عجيبي در آن زمينه در قرآن و روايات نقل شده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 205]