تفسير خطبه 86 (6) نهج البلاغه استاد حسين انصاريان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين و صلي الله علي سيدنا و نبينا محمد و آله الطيّبين الطاهرين.
«ان من احبّ عبادالله اليه عبداً اعانه الله علي نفسه» کمک خداوند به انسان که در اين جمله الهيه مطرح است با سه معنا ذکر شده. اعانه بر نفس، اعانه بر معرفت نفس است. يعني اينکه خداوند مهربان انسان را به اينکه خودش را بشناسد کمک بدهد. يا اعانه بر نفس عبارت از اين است که خداوند مهربان انسان را در جنگ با خواسته.هاي نامشروع و تمايلات غيرمنطقي که تيشه به ريشه انسانيت اوست کمک بکند و انسان با اين کمک پروردگار پيروز بر تمايلات و خواسته.هاي نامشروع بشود. و معناي ديگر اينکه اعانه بر نفس که نفس به معناي خود انسان باشد اعانه پروردگار به جنود عقل است بر جنود جهل. در هر صورت هر کدام از اين سه مرحله باشد نياز به معرفت و آگاهي و شناخت هست، اينکه انسان خود را بشناسد يا هواي نفس را به معناي وسيعش بشناسد يا عقل و جنود عقل را بشناسد. در هر صورت معرفت در هر سه مرحله کاربرد دارد و يقينا بدون اينکه انسان خود را بشناسد يا هواي نفس را بشناسد يا عقل و ارزش عقل و جنود عقل و جهل و جنودش را بشناسد کاري نمي.تواند انجام بدهد و در هر سه مرحله هر کاري که انجام بدهد به قول معروف تيري در تاريکي رها کردن است.
دو روايت که به نظر مي.رسد از با ارزش ترين روايات است در رابطه با معرفت وارد شده يکي از وجود مبارک رسول بزرگوار اسلام است که کتابي که اين روايت از آن نقل شده کتاب شريف کلمه الرسول اعظم است. «لايکون العبد في السماء ولافي الارض مومنا حتي يکون فَضولا» عبد در آسمان و زمين مومن نيست، مومن شناخته نمي.شود، مومن خوانده نمي.شود مگر اينکه فضول باشد. فضول به معناي کثرت بخشندگي است. حالا اين بخشندگي هم مواردي دارد. عالم فضول. ثروتمند فضول. آبرومند فضول. کسي که دانشش را بسيار ببخشد به مردم. مالش را ببخشد و از آبرويش براي مردم مايه بگذارد چون قيدي ندارد. «حتي يکون فضولا ولايکون فضولا حتي يکون مسلما» اين فضول بودن وقتي قبول است که طرف اهل خدا و مسلمان باشد. از کافر و مشرک چيزي را قبول نمي.کنند شرط قبولي ايمان است. ]ان الله اشتري من المومنين انفسهم واموالهم[ نه از هر کسي. «ولايکون مسلما حتي يسلم الناس من يده ولسانه ولايسلم الناس من يده ولسانه حتي يکون عالما» بايد به موارد ظلم، به موارد آزار، به موارد زشتي ها، به موارد خوبي.ها عالم باشد والا خير و شري به آن صورتي که بايد از او صادر نمي.شود و از او جلوگيري نمي.شود. «ولايکون عالما حتي يکون عاملا بالعلم» اسلام به عالم، عالم نمي.گويد مگر اينکه به علمش عمل بکند «ولايکون عاملاً بالعلم حتي يکون زاهدا» عالم به علم در صورتي كه عامل به علم باشد زاهد است. يعني از تعلقاتي که مانع از حرکت او در راه پروردگار است آزاد باشد. «ولايکون زاهدا حتي يکون ورعا» نمي.تواند زاهد باشد مگر اينکه پاک دامن باشد. اسير شهوات و مقيد به معاصي نباشد. «ولايکون ورعا حتي يکون متواضعا» اگر در مقابل حق فروتني نداشته باشد نمي.تواند پاکدامن باشد. چون بدون فروتني درمقابل حق و قبول نواهي حق تحقق پيدا نمي.کند. «ولايکون متواضعا حتي يکون عارفا بنفسه» نهايتا وقتي خود را بشناسد وارد همه اين مراحل مثبت خواهد شد که رسول خدا اين عرفان به نفس را هم معلق به عقل فرموده است. «ولايکون عارفا بنفسه حتي يکون عاقلا»
و اما از امام صادق(ع) روايت شده که به معاويه بن وهب فرمودند. از راويان بسيار بزرگ و با عظمت شيعه است. «قال الصادق(ع) لمعاوية بن وهب يا معاوية مااقبح بالرجل يأتي عليه سبعون سنة أو ثمانون سنة» قبيح است و چه زشت است براي انسان که هفتادسال يا هشتادسال عمر برايش قرار داده شده باشد «يعيش في ملک الله» در ملک خدا زندگي بکند «وياکل من نعمه ثم لايعرف الله حق معرفته» در اين هفتادسال و هشتاد سال بي معرفت نسبت به خدا زندگي بکند که البته راه شناخت خدا هم شناخت آيات خداست که يکي از آيات خدا وجود خود انسان است. حديث در سفينه جلد دوم صفحه 179 است.
اين معرفت مقدمه خودسازي است. يعني خودشناسي عالي ترين و بهترين بستر براي خود ساختن است. يعني وقتي انسان آگاه به خودش بشود که کيست و چيست و چه سرمايه هايي در اختيار دارد مثل عقل و نفس و قلب و اعضاء و جوارح. با شناخت خودش شروع مي.کند براي عقل و قلب و نفس و براي اعضاء و جوارح معماري کردن. عقل را به قول اميرالمومنين از عقل طبيعي تبديل به عقل مسموع مي.کند. چون حضرت مي.فرمايند عقل دو عقل است يک عقل طبيعي است يعني يک مايه اوليه اي که خدا در وجود انسان مثل بقيه اعضاء و جوارح مي.سازد. يک عقل هم عقل مسموع است که انسان با نشستن کنار آگاهان و اهل معرفت و عالمان رباني و گرفتن علم آنها به کمال عقل اقدام مي.کند و قلب را هم تبديل به قلب سليم مي.کند. ]يوم لاينفع مال ولابنون الا من اتي الله بقلب سليم[ مگر اينکه کسي با خودش قلب سليم را به پيشگاه پروردگار بياورد يعني قلبش را تا در دنياست تبديل به قلب سليم بکند و معمولا آنهايي که خودشناس هستند و جايگاه و موقعيت خودشان را در بين موجودات و در عالم و در پيشگاه خدا درک کردند به ساختن قلب سليم عاشقانه اقدام مي.کنند و نفس را هم تزکيه مي.کنند. ]ونفس وماسويها فالهمها فجورها وتقويها قد افلح من زکيها[ افلح فاعلش انسان است يعني خود انسان بايد به ساختن نفس زکيه اقدام بکند و اعضاء و جوارح را هم کسي که خودش را شناخته ميدان ظهور عمل صالح قرار مي.دهد. يعني هفت عضو رئيسه را. چشم، گوش، زبان، دست، شکم، شهوت و قدم و پا را. اين هفت عضو رئيسه بدن است که عارف به خود سازنده عقل است. عقل را عقل مسموع مي.کند. قلب را قلب سليم مي.کند. نفس را نفس زکيه مي.کند. و اعضاء و جوارح را هم ميدان ظهور عمل صالح مي.كند.
يک جمله اي را کتاب هدايه الاثير صفحه 207 نوشته که دانستنش با منفعت است. هدايه الاثير از تاليفات صدرالمتالهين شيرازي فيلسوف معروف است. ايشان مي.فرمايد: بعد از تاثير قوه علميه و معرفت و شناخت حالا بايد بدانيم که مراتب ساختمان سازي وجود، چهار مرتبه است.
مرتبه اول: تهذيب ظاهر است که ايشان مي.فرمايد راهش به کار گرفتن اوامر و نواهي حق است. راهش به کار گرفتن شرع است. از قيام و صيام و ساير عبادات و توجه به ساختن هفت عضو رئيسه.
دوم: تهذيب باطن از صفات پست و اخلاق مذمومه است که خود اين اخلاق مذمومه و صفات پست که نمونه.هاي آن حسد و بخل و حرص و کينه و تعصب و سوءظن و منيت است اينها تاريکي متراکم درباطن ايجاد مي.کند. يک روايتي از رسول خدا نقل شده «الظلم ظلمات في القيامة» ظلم همان تاريکي هايي است که در روز قيامت ظهور مي.کند.
سوم: آراستن باطن به صور قدسيه است. منظور از صور قدسيه حسنات اخلاقي است.
چهارم: از خودگذشتن است يا به عبارت ديگر. خلوص به تمام معنا. يعني در انجام امور عبادي و امور اخلاقي خودش را آدم به ميان نياورد و خودش را به حساب نياورد و فقط خرج خدا بشود. اين نظر صدرالمتالهين در خودسازي است.
اما دنباله بحث خودشناسي. اگر «اعانه الله علي نفسه» کمک دادن به خودشناسي باشد در خودشناسي 5 تا سوال بايد جواب داده بشود. کيستم، از کجايم، از کجا آمده ام، به کجا آمده ام، به کجا مي.روم. که سوال اول در جلسه قبل جواب داده شد. کيستم دو تا جواب دارد. يک جوابش مربوط به دانشمندان بدن شناس يا به تعبير علمي خارجي.ها علم فيزيولوژي است که ترکيب بدن را بگويد برنامه.هاي فيزيک بدن را بگويد. برنامه.هاي شيميايي بدن را بگويد. رگها و اعصاب را بگويد. پوست و ناخن را بگويد و ساختمان ظاهر را. البته دنبال اين جواب رفتن هم خيلي خوب است چرا که خود بدن و ظاهر بدن ساخت پروردگار مهربان عالم است. نفع اين پاسخ اين است که معرفت انسان را به پروردگار عالم بيشتر و صافتر و رقيق تر و لطيف تر مي.کند. يک جواب هم مربوط به دانش باطن است و مربوط به وحي است و مربوط به شرع است که آن عبارت از شخصيت انسان است که جواب مي.دهد تو مساوي با هيچ موجودي نيستي از نظر شخصيت، «و فضلناهم علي کثير ممن خلقنا تفضيلاً» مساوي نيستي با موجودات زنده ديگر. حتي با موجودات ذوي العقول. تو يک جايگاه ويژه و خاصي داري که بالاترين جايگاه است. يعني موجودي هستي بين خدا و بين ماسوي الله. يک چنين جايگاه باعظمتي را داري البته بالقوه وبالاستعداد. که اين قوه و استعداد را بايد به فعليت برساني و مصداق عيني اين جايگاه بشوي. اگر در حال استعداد بماند يا در حال قوه بماند. در دنيا و آخرت کاري براي آدم صورت نخواهد داد.
اما سوال دوم از کجايم. بهترين جوابي که به اين سوال داده شده در قرآن مجيد است. چرا که قرآن مجيد وحي است و هيچ کسي چون پروردگار عالم آگاه به انسان نيست. اگر از کسان ديگر بپرسيد که مدعي علم و شناخت انسان هستند که ما از کجا آمديم؟ مي.گويند: از لابلاي عناصر طبيعت. يعني شما دنياي ديگري نداشتيد و به غير از اينکه شروع تان از عناصر مرده بوده مبدء ديگري نداشتيد. اما قرآن مجيد انسان را بر مي.گرداند به پروردگار عالم که مبدء اصلي تو و شروع تو از پروردگار عالم بوده. ]انّا لله[ که در قسمت بعد هم بازگشت و معاد انسان را بيان مي.کند. ما مبدء مان پروردگار است و به اين مبدء هم بايد برگرديم. حالا پروردگار ما که مبدء ماست صفاتش را در ساختن وجود ما به کار گرفته که اين يک بحث گسترده اي است. وقت زيادي را مي.طلبد که ما مطلع الفجر صفات پروردگار مهربان عالم هستيم. حديثي هم در کتاب توحيد شيخ صدوق نقل شده از رسول خدا که پروردگار بزرگ عالم داراي 99 اسم است که اسماء حسناي اوست و بعد پيغمبر مي.فرمايد: کسي که اين 99 تا را احصاء بکند اهل بهشت است. حالا حرف اين است که اين احصاء به چه کيفيت. يقينا احصاء به زبان آدم را اهل بهشت نمي.کند. چون ممکن است آدم به يک کافر مهرباني به يک مشرک مهرباني هم اين 99 تا را ياد بدهد و بگويد حالا اينها را احصاء کن و دنبال همديگر بگو. و افرادي از غيرشيعه هستند که حلقه ذکر دارند. من در بعضي از کشورهاي عربي ديدم که حلقه ذکرشان با همين اسماء حسني هست. گاهي هم سيماي جمهوري در ماه رمضان بدون اينکه خود افراد را نشان بدهد صداي آن حلقه ذکر را پخش مي.کند و دانه به دانه اين 99 اسم را روي صفحه تلويزيون هم نشان مي.دهد. اين احصاء بايد احصاء عملي باشد يعني صفات پروردگار عالم زمينه.هايش بالقوه و بالاستعداد در انسان هست. اينها را بايد فعليت بدهد.
در كتاب تبدل نيرو به ماده دلائلي را اقامه مي.کند که منظور از اسمائي که پروردگار به آدم تعليم داده اين اسماء حسناست. چون ملائکه اسم خيلي از موجودات را بلد بودند و با پروردگار هم که حرف زدند ظاهرا موجودات قبل از انسان را هم مي.شناختند. اسم آسمان و زمين و خيلي چيزها را بلد بودند و اينکه آيا نام موجودات ظاهر ارزش براي انسان مي.آورد در حدي که مسجود فرشتگان بشود يک مقدار مشکل به نظر مي.رسد که مثلا آدم را آفريده باشد و الفاظ خالي يادش داده باشد.
مرحوم علامه طباطبايي هم نظرشان اين است که اين اسماء حقايقي بودند که اين حقايق عينيت داشتند. حالا جلوه.هاي اسماء حسني به آدم شده که ملائکه از آنها بي اطلاع بودند و آدم هم ظاهرا مايه گرفت براي اينکه اين اسماء را در خودش تحقق عملي بدهد و اين کار را هم کرد. ]انّا لله[ مبدأ ما صاحب اسماء حسني است. و ما اگر آن اسماء حسني را بخواهيم درخودمان ببينيم مي.توانيم ببينيم بالاستعداد و به فعليت هم مي.توانيم برسانيم. اين بحثش خيلي مفصل است.
حالا سوال سوم. به کجا آمده ام. ]قلنا اهبطوا منها جميعا فاما ياتينکم مني هدي[ به جايي آمدم که اينجا ظرف طلوع هدايت الله است. يعني ببينيد دنيايي که در آن آمده ام چه ارزشي دارد که مي.گويد برويد روي زمين قطعا چراغ هدايت من براي شما خواهد آمد. ]فمن تبع هداي فلاخوف عليهم ولاهم يحزنون[ من بعدا مفصل به خواست خدا درباره خوف و حزن صحبت خواهم کرد با شما بزرگواران که منظور از اين فلاخوف و لاهم يحزنون چيست. در حاليکه ما در آيات قرآن مي.بينيم انبياء را خائف و محزون نشان داده مثلا در سوره يوسف است که يعقوب مي.گويد ]ليحزنني ان تذهبوا به[ اينجا جنس «خوف» و جنس «حزن» را نفي کرده است. «لا»، لاي نفي جنس است، تاثر باطني يک نوع نيست. خوف يک نوع نيست. اينها موارد بسيار مهمي دارد که در آيات و روايات هم آمده من خيلي گشتم و کتاب.هاي متعددي را ديدم، تمامش را يادداشت کردم. فوق العاده با منفعت است بخصوص براي فهم آيات قرآن مجيد که خوف در آيات به چه معني است. «رَهَب» و «وجل» به چه معني است. اينها مواردش فرق مي.کند. در هر صورت زميني که ما را فرستادند، دنيايي که ما را در آن آوردند از طرفي ظرف هدايت الله است. از طرفي ظرف خلافت عن الله است. ]اني جاعل في الارض[ نه في السموات. من مي.خواهم در زمين براي خودم خليفه قرار بدهم. اگر مي.خواست يک کره ديگر را انتخاب مي.کرد. يک آسماني را، يا عرش را اگر نمونه آسمان.ها باشد انتخاب مي.کرد. دنيايي که ما آمديم ظرف خلافت است، ظرف عمل است «فانکم اليوم في دار عمل ولا حساب» و ظرف آزمايش است. آزمايش يعني انجام اموري که از طرف خدا به انسان ارائه مي.شود که با قواعد قرآني و هدايت اهل بيت(عليهم.السلام) آدم با آنها درحرکت رو به رو مي.شود و سرفراز بيرون مي.آيد. نهج البلاغه مي.گويد «ان اليوم المضمار» امروز شما در محل تمرين و آزمايش الهي هستيد. «وغدا السباق» اما فرداي قيامت ميدان مسابقه است. «والسبقة الجنة والغاية النار» گوي مسابقه بهشت است و آن کسي هم که مسابقه را ندارد نهايتش دوزخ است.
يک جملات زيبايي هم در حکمت.هاي نهج البلاغه است که دنياي واقعي را تعريف مي.کند. اما دنياي مذموم در آيات و روايات دنيايي است که منهاي خدا و منهاي توجه به حلال و حرام به دست مي.آيد. اما دنياي خدا ساخت اين است. «ان الدنيا دار صدق لمن صدقها ودار عافية لمن فهم عنها» عافيت يعني سلامت همه جانبه. نه سلامت بدن. صحت جسم نه. «و دار غني لمن تزود منها و دار موعظة لمن اتعظ بها مسجدُ احباء الله و مصلي ملائكة الله و مهبط وحي الله و متجر أولياء الله اكتسبوا فيها الرحمة و ربحوا فيها الجنة» دنيا بازار به دست آوردن رحمت خداست و دنيا بازار سودبري است. سودش هم بهشت است. اين نظر اميرالمومنين راجع به دنياست. البته اگر آدم خودش را شناخته باشد و اهل ايمان و اهل خدا هم باشد با دنيا اينطور برخورد مي.کند. يعني دنيا برايش مي.شود خانه هدايت و محل خلافت و محل آزمايش و ظرف عمل، ظرف صدق، ظرف نماز، ظرف تجارت، ظرف کسب رحمت. اين را عنايت کنيد در حکمت.هاي نهج البلاغه ببينيد. مقدمه اش اين است که يک کسي داشت دنيا را مذمت مي.کرد. اميرالمومنين(ع) در جواب او فرمود چه داري مي.گويي. علامه مجلسي دنياي مذموم را ترجمه به انحرافات خود آدم کرد. والا اين در و ديوار و اين نعمت.ها اين آسمان ها، اين ماه و خورشيد، اين مجموعه دنياست که همه هم آيات الله است. مي.گويد دنياي مذموم نوع برداشت انحرافي منحرفان است. دنياي صدام و معاويه دنياي مذموم است. اما دنياي اميرالمومنين دنياي خلافت الله است. دنياي هدايت الله و دنياي ابتلاء و آزمايش است. دنياي عمل است.
براي چه آمدم؟ حالا مرا آوردند در اين محل پرارزش. مني که جايگاهم بين خدا و بين موجودات است براي چه مرا آوردند؟ ]يا ايها الناس اعبدوا ربکم الذي خلقکم والذين من قبلکم لعلکم تتقون[ شما را آوردند براي عبادت و نتيجه اين عبادت هم بايد تقوا بشود. اين لام «لعلکم» بيان فلسفه عبادت است و به معناي شايد هم نيست. شايد در مغني يادتان باشد لعل در جملات مثبت به معناي صددرصد و قطعي بودن است و شايد هم بر حضرت حق مناسب نيست. پروردگار در برنامه هايش ترديدي ندارد. لعلکم شما به مقام تقوا برسيد. يعني عبادت شما بايد جنبه پاکسازي داشته باشد عبادت شما، شما را بايد به تقوا رهنمون بشود. در قرآن مجيد مي.خوانيم ]فان الصلاة تنهي عن الفحشاء و المنکر[ فاعل «تنهي» خود نماز است. پروردگار نيست. نمي.گويد اگر شما نمازخوان باشيد من شما را از فحشا و منکر حفظ مي.کنم. خود نماز بايد نمازي باشد که ]تنهي عن الفحشا و المنکر[ باشد. فاعل «تنهي» نماز است و فعل هم مضارع است يعني اين نماز از فحشا و منکرات شما را جلوگيري مي.کند. اين عبادت که در دو مرحله هم صورت مي.پذيرد و در دو نوع مسئوليت. عبادت رب و خدمت به خلق. که اين راه رسيدن به تقواست.
گاهي هم مي.آيند از شما سوال مي.کنند که براي چه ما را آفريدند؟ پروردگار عالم حکيم خواسته خاک را تبديل به ظرفي بکند که اين ظرف خلافت و هدايت در آن جا بگيرد. علم جا بگيرد. عمل جا بگيرد. عبادت جا بگيرد. به سوال کننده بگوييم ساختن چنين ظرفي بد است؟ نمي.تواند بگويد بد است بلكه به ساختنش قانع مي.شود. حالا اگر قانع نشد آدم مي.گويد برادر حالا که ما را ساختند اگر بخواهي از خدا بخواهي تو را به عدم برگرداند اين دعا را مستجاب نمي.کند. اگر بخواهي به خدا بگويي که مرا آزاد بگذار که هر کاري دلم مي.خواهد بکنم ولي در قيامت مرا جريمه نکن اين را هم قبول نمي.کند. پس راهي نمي.ماند جز اينکه به خلقت خودم و عمل خدا راضي بشوم و با خدا هم بسازم. ساختن با خدا، عبادت او و خدمت به خلق اوست تا در دنيا و آخرت اهل نجات بشوم. يعني راه را به روي اشکالات ديگر با اين نوع برخورد مي.توانيد ببنديد.
آخرين سوال به کجا مي.روم که اين را در جلد ششم و هفتم بحار بعد از آيات معاد قرآن يا در جلد دوم علم اليقين فيض کاشاني ببينيد. بخصوص علم اليقين و جلد هشتم المحجة البيضاء فيض کاشاني که قيامت را براي ما اين چند کتاب همراه با آيات قرآن كامل توضيح مي.دهند. کجا مي.رويم؟ ]واتقوا الله واعلموا انکم اليه تحشرون[ ]قل ان الاولين والاخرين لمجموعون الي ميقات يوم معلوم[ ]اليه مرجعکم جميعا وعد الله حقا انه يبدوا الخلق ثم يعيده ليجزي الذين آمنوا وعملوا الصالحات بالقسط[ تا پاداش عادلانه به کساني که عمل صالح انجام دادند داده بشود. ما با اين 5 سوال که جوابش را دريافت بکنيم خود را شناختيم به کمک پروردگار چون تمام ابزار شناخت هم مال اوست. توفيق براي حرکت به سوي شناخت هم مال اوست. اصل شناخت هم فيض اوست، مي.شود «اعانه الله علي نفسه».

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1237]