سد سازی در ایران باستان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: سدسازی تا قبل از هخامنشیان
سدسازی. یا بندسازی از فعالیت.های مهندسی به شمار می.رود كه شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش،.شكل گیری و گسترش آن سهم به سزایی دارند. در گذشته و در هر منطقه خاص جغرافیایی بنابر ضرورت یا نیاز ساكنین آن جا نسبت به ایجاد سد،.بند یا آبگیر اقدام می.كرده اند تا نیازهای خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را مرتفع سازند. در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب.های رودخانه.ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سد سازی انجام می.گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیازهای كشاورزی و عمرانی از آن استفاده كنند. در ایران نیز به جهت كمبود آب،. شرایط اقلیمی .خاص و نیازهای روزمره آب ماده ای بسیار ارزشمند محسوب می.شده كه این امر را علاوه بر بندسازی، سدسازی و آثار به جا مانده می.توان در فرهنگ ایرانی و ارزشی كه برای آب قایل می.شدند و حافظه تاریخی مردم ایران به وضوح مشاهده و مطالعه كرد. در سرزمین.های ایران و مصر كه از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه.ها قرار داشتند.، ساخت بندهای متفاوت در طول مسیر رودخانه.ها و یا مناطق سیل خیز به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان.ها كمك فراوانی می.كرد. تاریخ سد سازی در ایران.، مصر و بین.النهرین (میان رودان) قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می.توان نشانه.هایی از آنها را در این سرزمین.ها یافت. به طور كلی سدسازی و نیز لایروبی و مرمت آنها از دیر باز در ایران دیگر سرزمین.ها، .مانند سایر كارهای عام المنفعه و پروژه.های بزرگ معمولا به دست حكومت.ها و پادشاهانی كه به امور آبادانی و آبادی علاقه بیشتری داشتند انجام می.گرفته است و در این میان رونق اقتصادی و پیشرفت آبادی.ها و شهرهای مرتبط با سیستم.های آبیاری و آبرسانی نیز بستگی بسیار زیادی با مقوله سد و سد سازی و اهمیت حكمرانان به این مسایل داشته است.

سدسازی از دوره هخامنشیان تا قبل از اسلام
پادشاهان هخامنشی به واسطه نیاز جغرافیایی كشور ایران و علاقه ای كه در گسترش و آبادانی سرزمین تحت فرمانروایی از خود نشان می.دادند و در زمان امپراتوری خود سدها و بندهای زیادی در بخش.های جنوب غربی و جنوبی ایران ساختند. بسیاری از سیستم.های آبرسانی و آبیاری كه تا سال.های متمادی نیز در ایران از آنها استفاده شد مرهون تلاش مهندسان و صنعتگران ایرانی است كه در زمان.های بسیار دور تلاش نمودند تا نیازها و كمبودها را در زمینه.های عمرانی و آبادی بر طرف نمایند و آثار و شواهد آن را نیز می.توان در نقاط مختلف ایران درك نمود. علاوه بر آن بسیاری از آثار به جا مانده از این دوران.ها در سرزمین.های تابعه حكومت.های ایران باستان نیز قابل مشاهده است. یكی از رودخانه.هایی كه از قدیم به رودخانه اروند می.پیوسته است «دیاله» بوده است كه بنا به دستور كوروش بزرگ سدی برای آبیاری، .از خاك و چوب بر روی این رودخانه بسته شده بود كه شبكه كانال.های آبرسانی را تغذیه می.كرد. همچنین در زمان هخامنشیان اولین كوشش.ها جهت سد سازی بر روی اروند و فرات به عمل آمد. از مشخصات این رودخانه.ها آن بود كه سطح فرات بالاتر از دجله قرار داشت و نیز در زمان حكومت بابلیان بر بین النهرین تمایل رود فرات نسبت به شرق بیشتر از امروز بوده و این رود تنها دارای یك مجرا بوده است. انشعاب فرات به دو مجرا بین سال.های ۶۰۰ ق.م تا ۱۰۰ ق. م اتفاق افتاده است . چنان كه پیداست هخامنشیان سدهایی بر روی رودخانه.های فرات و اروند ساختند و گام.هایی دیگر در گسترش شبكه كانال.های آبیاری برداشتند. بدون شك هنگامی.كه اسكندر مقدونی در حدود سال ۴۰۰ ق. م به آنجا.ها رسید آن سدها ساخته شده و برپا بوده اند. استرابو جغرافی دان سده اول میلادی یونان خبر از ویرانی آنها به دست اسكندر مقدونی می.دهد. ولی واقعیت این كه اسكندر این سدها را ویران كرده باشد كاملا معلوم نیست چون برخی نیز گفته اند كه اسكندر آنها را خراب نكرده است و حتی به حفر كانال.ها و نظارت بر این سدها به طور مرتب مشغول بوده است. به هر حال آنچه مسلم است آبیاری با بهره وری از بند سازی در فرات و اروند پیرامون سده چهارم پیش از میلاد كاملا روا بوده است و این سیستم.های سد بندی و آبیاری بعدها در زمان ساسانیان به حد بالای گسترش خود رسید.
علاوه بر بندها و آبگیرهایی كه در زمان هخامنشیان بر روی رودخانه.های اروند و فرات ساخته شد،. در آن زمان بر روی رودخانه «.كر» در فارس نیز بندهایی برای آبیاری زمین.های پیرامون تخت جمشید ایجاد شد. با این كه آثاری از تمامی. سدهای ساخته شده در زمان هخامنشی.ها در دست نیست، ولی برخی از بندها كه تا به امروز بر روی آن رودخانه بر جای مانده اند دارای پایه.های هخامنشی هستند.ا ز جمله این سدها «بند ناصری» است كه در ۴۸ كیلومتری شمال غربی تخت جمشید واقع شده است. ابن بلخی (سده پنجم.) سد ناصری را چنین توصیف می.كند: «در این قسمت رودخانه در زمان.های قدیم سدی ساخته شده بود كه آب كافی را برای آبیاری زمین.ها تأمین می.كرده است، .اما در روزگاران هرج مرج كه اعراب به سرزمین ایران تاختند این سد رو به خرابی نهاد و در تمام حوزه.های رامجرا (را مجرد.) دیگر كشاورزی انجام نشد. ..» سد دیگر بند فیض آباد نام دارد كه در حدود ۴۸ كیلومتری شمال تخت جمشید قرار گرفته است چنان كه گفته شده است یكی از سه بندی كه بر روی رود كر ساخته شده بوده ۲۵ متر درازا و ۲۵ متر بلندا داشته است. در نزدیكی شهرك «.كوار» در جنوب شیراز سد هخامنشی دیگری به نام «بند بهمن» بر روی رودخانه «مند» بنا شده است. طول بند در حدود ۱۰۰ متر و بلندای آن حدود ۲۵ متر می.باشد. بخش عمده ای از این سد تا كنون از گل و لای پر شده است. در زمان ساسانیان و هنگام حكومت شاپور اول، ارتش شكست خورده والرین رومی .كه مركب از ۷۰۰۰۰ هفتاد هزار نفر می.شد به اسارت ایرانیان درآمد، شاپور از این اسیران برای ساختن ساختمان.هایی در ایران استفاده كرد. یكی از این ساختمان.ها «.سد شادروان شوشتر» بر روی رودخانه كارون به شمار می.آید. شوشتر كه در كناره شرقی كارون بر روی ساحل سنگی ساخته شده از زمان ساسانیان یكی از شهرهای مهم بود. از زمان ایلامیان و دوران اولیه سلسله ساسانی برای بالا بردن سطح آب در كارون تا به سطح شهر شوشتر سدی بر روی این رود زده بودند.

ابن حوقل در صورهٔ الارض راجع به شادروان شوشتر می.نویسد:
«سرزمین خوزستان در محلی مستوی و هموار قرار گرفته است و دارای آب.های جاری است. بزرگترین رودهای آن شوشتر است كه شاپور شادروان (سد معروف) را در دروازه شوشتر بر آن ساخت تا آب آن بالا آمد و به ثمر رسید چه شوشتر در زمین مرتفعی قرار دارد.»
چنانكه پیداست سد اولیه بر روی كارون از لحاظ بالابردن سطح. آب چندان رضایت بخش نبود پس ایران رومی.را برای رفع نقایص به كار گماشتند . احتمالا علاوه بر نیروی كارگری چندین مهندس نیز در سپاه روم بوده اند. گام نخست،.ایجاد رودخانه ای انحرافی « گرگر» بوده كه در هنگام ساختن سد آب كارون را هدایت می.كرده است. این سد كه پس از تعمیرهای پشت سر هم تا كنون به جا مانده است «.بند میزان» نام دارد. سد دارای سرریزهایی است كه در هنگام بالا آمدن آب اضافی آن را تخلیه می.كرده است. پهنای این سد بین ۱۰ تا ۱۲متر است. ساختن این سد از سه تا هفت سال طول كشید و هنگامی.كه ساختمان آن پایان یافت. ورودی رود گرگر با بند دیگری بسته شد كه امروزه «بندقیصر» نامیده می.شود. این سد نیز كه تا كنون به جا مانده از تكه.های بزرگ سنگی كه با بست.های آهنی به یكدیگر محكم شده اند ساخته شده است. برای كنترل آب رودگرگر شش سرریز در آن سد ساخته شده بوده است. كانال گرگر پس از گذشتن نزدیك به ۳۰ كیلومتر به سوی جنوب دوباره به كارون می.پیوندد. نشانه.های موجود چنین می.گوید كه برای آبیاری نهرهای دیگر نیز بر روی این كانال زده شده بوده است. به نظر می.رسد كه این نخستین بار در تاریخ سدسازی است كه برای ساختن سدی بر روی رودخانه.ای.، برای آن كانال انحرافی ساخته اند و به ویژه از دیدگاه مهندسی با توجه به مقدار آب كارون این خود پروژه با اهمیتی به شمار می.رفته است. از كتاب تحفهٔ العالم درباره ساختمان سد شادروان چنین آمده است:

«... ذوالاكتاف بعد از قلع و قمع اعراب به جنگ قیصر كمر بسته او را مغلوب و اسیر كرد و به ایران قصد داشت و پس از مؤاخذه و مصادره به او فرمود كه اگر نجات خود را می.خواهی ممالكی را كه از قلمرو من خراب كرده ای بساز و چون شاپور را به عمارت و آبادی شوشتر رغبتی بوفور بود. قیصر التزام نمود كه ابتدا شادروان شوشتر را بسازد و چنان كند كه در حوالی شهر زرع مایی توانند كرد .قیصر چون بر جان خود ایمن گشت ... بفرمود تا مهندسین با فرهنگ ار روم ... و مهندسان بعد از آنكه ترازوی آب را بر.آورد نمودند دیدند كه به سبب بسیاری رودخانه و شدت جریان آب ساختن شادروان محال و زمین رودخانه را سنگ بست نمودن كه دیگر باره عمیق نشود ممكن نیست مگر آن كه آب را اولا به طرف دیگر جاری نمایند تا آب از رودخانه منقطع گردد بعد از ساختن زمین رودخانه شادروان باز آب را به این طرف سردهند و آن رخنه را ببندند...» در شاهنامه فردوسی اشاره به این موضوع شده كه سازنده و مهندس شادروان شوشتر شخصی به نام «برانوش» بوده است. ساختمان سد شادروان در زمان شاپور ساسانی در ۲۸۰ میلادی پس از سه سال عملیات ساختمانی به اتمام رسید. در ساختمان این سد برای پیوند و پا برجایی سنگ.های گرانیت به كار برده اند. بنا به شرح كتاب مجالس المومنین نوشته طبری عمود.های آهنین كه در سرب قرار داشته نیز در آنجا به كار رفته بوده است.
یكی از بندهای دیگری كه پس از سد شوشتر ساخته شد سد اهواز بوده است كه نشانه.های آن هنوز هم به چشم می.خورد .درازای این سد بیش از ۱۰۰۰ هزار متر بوده و احتمالا ۸ متر ضخامت (پهنا).داشته است . مقدسی جغرافی دان اسلامی.سده سوم هجری درباره سد اهواز چنین می.گوید: «میان این دو بخش { اهواز را } پل «.هندوان» كه با آجر ساخته شده پیوند می.دهد... روی این نهر {مسرقان} دولاب..های بسیار است كه فشار آب آنها را می.گرداند و «.ناعور» .خوانده می.شوند. سپس آب در كاریزها كه در بالا نهاده شده می.آید ... بستر رودخانه نیز از پشت جزیره ای به اندازه یك صد درس به یك شادروان كه (دیواره ای) از سنگ ساخته شده بر می.خورد و بازگشته (و دریاچه می.شود با فواره.های شگفت انگیز) و به سد جویبار می.افتد كه به آبادی.ها می.رود و كشتزارها را سیراب می.كند. ایشان می.گویند:.اگر شادروان نبود اهواز آباد نبود چه در آن هنگام از آب.هایش بهره برداری نمی.شد. شادروان درهایی دارد كه هنگام افزایش آب آنها را باز می.كنند ... صدای آب سرریز شده از شادروان در بیشتر سال آدمی.را از خواب باز می.دارد.» بند دیگری كه در سده چهارم پس از میلاد توسط شاپور دوم (و یا احتمالا بازمانده.اش اردشیر دوم ) ساخته شده سد پل گونه دزفول است كه بر روی رودخانه كوفه زده شده و در محل پی پل قرار گرفته بوده است. از زمان ساسانیان نام سد دیگری به نام « بند قیر ».بر روی رودخانه كارون در محل پیوستن دو رود آب گرگر و آب دز به كارون بر جای مانده كه پس از سدهای شوشتر و اهواز از مهم ترین سدهای روی كارون به شمار می.آمده است.چنان كه پیداست نام این سد نماینده كاربرد « قیر » برای آب بندی آن به منظور افزایش پا بر جایی و سختی و استحكام سد بوده است. پادشاهان و مهندسان ساسانی افزون بر ساختن سد بر روی كارون و كرخه در سرزمین عراق امروزی نیز به ساختن سدهایی به ویژه در كرانه شرقی اروند بین سامره و كوت مبادرت كردند .ساسانیان سیستم آبیاری رودخانه دیاله را گسترش دادند و در پدید آوردن نهرها تا آنجا پیش رفتند كه نیاز به مقدار آبی بیشتر از آنچه كه دیاله می.توانست بدهد پیش آمد. این گره به كمك رودخانه اروند گشوده شد، بدین معنی كه ابتدا آب آن را با ابزارهای بالا بردن آب و سپس با كانال.های عظیم بالا می.بردند و آن را بدینوسیله به رود دیاله سوار می.كردند . گسترش شبكه آبیاری در جنوب ایران و بین النهرین در زمان خسرو اول پادشاه ساسانی
(۵۷۹ ـ ۵۳۱ م) به درجه بالای خود رسید. یكی از نمونه.های این گسترش كانال نهروان بوده است كه از پشت سد بر روی اروند نزدیك محلی به نام دور تغذیه می.شده است. این كانال بعدها در زمان خلفای عباسی تعمیر شد . كانال نهروان در محل باكوبه (واقع در پنجاه و سه كیلومتری شمال شرقی بغداد و حدود ۱۱۰ كیلومتری پایین دست سد) به رودخانه دیاله می.رسید.۱۰ نكته جالب توجه آن است كه كانال نهروان و رودخانه دیاله در یك سطح و بدون هیچگونه كنترل مجازی به یكدیگر می.رسیدند و این نشان دهنده آن است كه مهندسان ساسانی می.توانسته اند جای سد را طوری برگزینند كه این جریان و ارتباط طبیعی با دقت انجام گیرد. و این خود نمایشگر تبحر آنان در پیاده كردن نقشه و نقشه برداری ساختمان.ها و تأسیسات بوده است. در حدود سی و شش كیلومتری جنوب باكوبه سدی به نام سد بلادی برای كنترل جریان آب در دیاله ساخته شده بود كه آب دیاله را به داخل كانال كوتاهی (كه در زیر بغداد و بالای تیسفون به اروند می.ریخت ).كنترل می.كرد. افزودن بر سدها و پل.هایی كه شرح آنها آمد از باستان در سرزمین خوزستان بندها، پل.ها و سدهای دیگر نیز ساخته شده بوده است كه به آبیاری زمین.های پیرامون كمك فراوان می.كرده.اند برخی از این سدها عبارت بودند از:
ـ سد قلعه رستم، در ۳۳ كیلومتری شمال شوشتر بر روی كارون كه دارای سه دهنه بزرگ از بالا به پایین بوده است. نهری را كه از این سه سد آب می.گرفته نهر «جوی بند» و یا «دیم چه» می.گفته اند. درازای این نهر آبیاری ۱۸ كیلومتر بوده است. ـ سد عجیرب:.در ۳۶ كیلومتری مغرب شوشتر كه بر روی رودخانه عجیرب (شعبه ای از آب دز ) ساخته شده بوده است.
ـ سد شعیبیه: كه در ۲۴ كیلومتری جنوب غربی شوشتر و بر روی رودخانه دز ساخته شده بوده است.
ـ سد كارون: كه در ۸ كیلومتری شمال اهواز قرار داشته است.
ـ سد كرخه: این سد در ۱۵ كیلومتری شمال حمیدیه واقع بوده و پیش تر به آن سد نهر.هاشم می.گفته اند.
ـ سد ابوالعباس: در ۱۸ كیلومتری رامهرمز واقع است و از سه دهانه تشكیل می.شده است.
ـ سد ابوالفارس: در جنوب شرقی رامهرمز.
ـ سد جراحی: در ۲۹ كیلومتری جنوب رامهرمز.

یكی دیگر از آثار تاریخی دوران ساسانی دژ باستانی ایزد خواست و آثار تاریخی مربوط به آن است. این آثار كه در راه اصفهان به شیراز در ۴۱ كیلومتری جنوب اصفهان واقع شده شامل قلعه،.آتشگاه، پل،.كاروانسرا و سد نزدیك آن است . سد ایزد خواست (یزد خواست.) در ده كیلومتری جنوب دهكده یزد خواست قرار گرفته و درازایش ۶۵ متر و پهنای آن نزدیك ۶ متر است . از ویژگی.های این بند كه تنها بخشی از آن برجای مانده است،.آن است كه این سد از نوع قوسی بوده است . ۱۲ سد یزد خواست كه می.توان آن را نخستین بند قوسی جهان دانست از بناهای دوره ساسانی است . مصالح ساختمانی سد شامل سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج و نمای آن از سنگ تراشیده با اندود ساروج است . چنان كه پیداست این بند برای جمع كردن آب.های بهاری و جلوگیری از جریان سیل در منطقه ایزد خواست ساخته شده بوده است.سد سكندر: درباره دیواره یا سدی كه در تاریخ به نام سد سكندر موسوم گشته نوشته.ها و اخبار متعددی ذكر شده است . عده ای معتقدند اسكندر مقدونی در لشگر كشی.های خود به شرق در منطقه ماوراء النهر بنا به درخواست مردم منطقه كه مرتبا در معرض تهاجم قومی.به نام یأجوج و مأجوج بوده اند. این سد را رد دهانه دره ای بنا می.كند تا جلوی مهاجمان گرفته شود. البته در انتساب بنای مذكور به اسكندر جای شك فراوان وجود دارد و می.تواند مانند بسیاری از داستان.های تخیلی و ساختگی مربوط به اسكندر مطرود تلقی شود. اسكندر مهاجم با تهاجم سریع خود و مدت كمی.كه در اختیار داشته و مرتبا در حال حمله و لشكر كشی بوده، بعید است كه چنین كار عظیمی.را انجام داده باشد.
بلعمی.در ترجمه خود از تاریخ طبری اوایل سده سوم هجری و به نقل از روایت قرآن۱۳كریم ساختن سد یأجوج و مأجوج را به شخصی به نام اسكندر ذوالقرنین منتسب می.داند بر طبق آن مردم .از اسكندر می.خواهند برایشان سدی بسازد كه میان آنها و اقوام مهاجم حایل باشد.

ابوریحان بیرونی كه می.خواسته بداند كه محل سد سكندر در كجا بوده است در مورد شخصیت ذوالقرنین چنین نظر می.دهد كه وی یكی از امیران حمیدی بوده است. مقدسی نیز در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم (صفحات ۵۳۳ تا ۵۳۸ ) با شرحی مشابه ابوریحان می.نویسد كه دیواره سد پنجاه ذراع كلفتی و بلندی داشته و با خشت.های آهنین در مس پوشانده شده بوده است. از این نوع روایت و روایات نظیر آن می.توان احتمال داد كه سد موسوم به سد اسكندر نوعی دیواری دفاعی بوده است. علاوه بر سد سكندر در نوشته.های تاریخی از دیواره.های دفاعی دیگری نیز كه همگی در منطقه مازندران (طبرستان) ایجاد شده بودند نام برده شده است. این سد.ها یا دیوارها به نام.های سد تمیشه،.سد دربند،.سد انوشیروان،.سد مرو و باب الابواب شهرت یافته اند و احتمال دارد كه سد سكندر یكی از این پنج دیوار،.بوده باشد . روایاتی كه ذكر شد همگی از وجود دیواره.های دفاعی متعدد در ناحیه شمال خراسان و كناره دریای خزر حكایت می.كند . برخی از این حفاظ.ها به صورت سد یا بندی در دره ای بوده و برخی دیگر نیز به شكل دیواری طویل ازسدی تا سدی دیگر كشیده شده بوده است . سدها و دیواره.های دفاعی در شمال خراسان برای حفاظت شهرهای آن سامان از هجوم اقوام وحشی ایجاد شده بوده است. این ناحیه از ایالت.های مهم ایران در عصر هخامنشی به شمار می.آمده است و آن طور كه از تاریخ بر می.آید كشور ایران از زمان كوروش هخامنشی در این ناحیه همواره در معرض هجوم قبایل وحشی قرار داشته است با توجه به این كه برخی ذوالقرنین را همان كوروش شاه هخامنشی دانسته اند بعید نیست كه در آن عصر اقداماتی در دفاع از این منطقه با ایجاد سدها و دیوارهای حایل انجام گرفته باشد. اقدامات دفاعی احتمالا از دوره هخامنشیان آغاز شد،.در عصر اشكانیان هم بنا بر شواهد موجود مانند دیوار دفاعی گرگان و تطابق نظریات باستان شناسی قوت یافت و در دوره ساسانیان نیز تأسیسات مزبور بازسازی شده و مواضعی نیز بدان افزوده گشته است و نیز به احتمال نزدیك به یقین می.توان گفت كه اسكندر مقدونی چیزی در آن ناحیه نساخته است !.نه سبك ساختمانی و نه آثار باقیمانده .،.هیچ یك حكایت از چنان اقدامی.نمی.كند و به طور حتم اسكندر در گذار از سرزمینی بیگانه و در مدتی كوتاه نه انگیزه و نه توان انجام چنان كاری را داشته است . ضمن این كه بعید به نظر می.رسد كه مردم ایران كه اسكندر در برابر آنها حكم یك مهاجم و اشغالگر را داشت از یك بیگانه چنین درخواستی كنند و او نیز پاسخ دهد. انتساب نام اسكندر به این بناها و دیگر آثار را باید انگاره ای نادرست دانست كه به ذهن عوام راه یافته و در برخی نوشته.ها نیز مغرضانه و یا نا آگاهانه ظاهر شده است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 146]