ايران، پيش و پس از آرياييان

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: نوشتار زير، چكيده--ي گفت--وگويي است كه روزنامه--ي «اطلاعات» با دو تن از دانش--مندان نام--دار ايراني كه شهره--اي جهاني دارند، «دكتر عبدالمجيد ارفعي» (استاد زبان--هاي باستان خاورميانه) و «دكتر عباس عليزاده» (استاد باستان--شناسي) انجام داده است. اين نوشتار، حاوي مباحثي بسيار فني و علمي در باره--ي بخش--هايي از تاريخ ايران، در دو دوره--ي پيش و پس از آرياييان است. پاسخ--هايي كه در اين گفت--وگو به برخي از ادعاهاي «پان--تركيست--ها» و «ناصر پورپيرار» داده شده، از اهميت بسياري برخوردار است.

شايد اولين پرسشي كه در مواجهه با ايران مطرح مي--شود، اين است كه چرا اين سرزمين ايران ناميده شد؟ آيا به خاطر اقوام آريايي است؟ در اين صورت چرا جاهاي ديگري كه اين اقوام رفته--اند، از هند تا اروپا چنين نامي به خود نگرفته--اند؟
- دكتر ارفعي: احتمالاً ايراني ناميده شدن ما از زمان ساسانيان رواج پيدا كرده است. در كتيبه بيستون داريوش آمده: من آريايي هستم و ديگر صحبتي از اين كه اين سرزمين--ها، كشور آرياست و به ايراني و آريايي تعلق دارد، نمي شود. بلكه صحبت از اقوام مختلفي است كه در آن گستره پهناور پادشاهي هخامنشي زندگي مي كردند [برخلاف اين ديدگاه، پورپيرار بدون توجه به ريشه و معناي واژه--ي «ايران» اقوام بومي اين سرزمين را «ايراني» و اقوامي چون پارس--ها را «غيرايراني» و بيگانه مي--خواند!] . واژه ايران به گمان من از زمان ساسانيان به صورت ايران--شهر و ايران ويج و چيزهايي از اين قبيل رواج پيدا كرد.
- دكتر عليزاده: همان طور كه فرمودند، تا قبل از ساسانيان اين جا انواع و اقسام اسم--هاي محلي روي--اش مي--گذاشتند و اين بستگي به ساختار سياسي، اقتصادي و اجتماعي آن دوران داشته و مرزها نيز كم و زياد مي--شده، مثلاً گاهي اوقات [كشور] ايلام چيز كوچكي در جنوب غربي ايران بود و گاهي نيز شامل كل فارس و حتا اصفهان مي--شد. خود هخامنشيان و مادها نيز هيچ گاه نگفتند كه اين جا سرزمين ماست، سرزمين آن--ها پارس بود و سرزمين مادها نيز ماد، كه احتمالاً اطراف همدان و مناطق مركزي زاگرس را در برمي--گرفت و در حال حاضر عده--اي آن را «مادستان» مي--نامند و جنوب ايران نيز پارس بود و حتي خود كوروش نيز نمي--گويد كه من متعلق به پارس هستم، مي--گويد: من از انشان--ام. چون «انشان» خيلي مهم بود و ممكن است كوروش اين را به اين خاطر گفته كه هميشه سلسله--هايي كه به ايران مي آمدند، سعي مي--كردند خودشان را به چيزي كه از قبل بوده، نسبت بدهند و زماني كه كوروش به بين النهرين مي--رود، مي--گويد: من شاه چهارگوشه جهان--ام. دقيقاً همان چيزي كه سومري--ها، اكدي--ها، بابلي--ها، و آشوري--ها هنگامي كه ياغي مي--شدند، به كشور تحت سلطه خودشان مي--گفتند؛ يعني در واقع اين عنوان--ها را اقتباس مي--كردند؛ اما به هرحال تنها سرزمين ما نيست كه به خاطر اقوام آريايي، ايران ناميده شده، بل كه اگر «ايرلند» را هم دقيقاً ترجمه كنيد، همان ايران مي--شود. «ايران» يعني سرزمين آريا و «ايرلند» نيز به معناي زمين آرياست [ir-land = ir-an]. پس اين جا تنها كشوري نيست كه ايران خوانده مي--شود. آيرها در اروپا اقوام كوچ نشيني بودند كه بعدها به جزيره ايرلند رسيدند و آن جا را به همين نام خواندند. اين سرزمين پيش از آن كه مردم--اش هويت ملي يا سياسي به خود بگيرند، تحت سلطه رومي--ها بود و رومي--ها به انگلستان مي--گفتند بريتانيا. اين كه هر قومي اسم خودش را بر سرزميني بگذارد، مطلب جديدي نيست؛ مثلاً اروپا را نگاه كنيد، دو قوم چك و اسلواك پس از اين كه ادغام شدند، سرزمين--شان را چكسلواكي ناميدند و بعد از جدايي هم هر يك جداگانه نام خودشان را بر زادبوم--شان گذاشتند. فرانسه متعلق به قوم فرانك است، ژرمنها برآلمان غالب شدند و آن سرزمين ژرمني ناميده شد؛ همين طور است هلند و دانمارك و… [+]
* قديمي--ترين اقوامي كه در محدوده ايران پيش از آريايي--ها مي--زيستند، چه كساني بودند و آيا در اين مورد شواهد زبان شناسي و باستان شناسي هم در دست داريم؟
- دكتر ارفعي: تا حدودي بله؛ ما مي--دانيم كه در غرب و جنوب ايران چه اقوامي زندگي مي--كردند. قديمي--ترين اثري كه در محدوده ايران داريم، مربوط به ايلامي--هاست كه به حدود سه هزار و سيصد قبل از ميلاد مي رسد. ما مي--دانيم كه آن--ها در جنوب ايران (خوزستان و فارس امروزي، همراه با شهرستان--هايي كه بعداً استان شدند) مي--زيستند. دومين گروه، اقوام لولوبي هستند كه در دامنه زاگرس در اطراف كرمانشاه و همدان زندگي مي--كردند. اقوام گوتي نيز همين طور، البته دقيقاً نمي--دانيم در كجا بودند؛ ولي مي--دانيم كه از كوه--هاي زاگرس ايران به بين النهرين سرازير شدند و در آنجا براي مدت نود و چند سال حكومت را به دست گرفتند. قوم ديگري كه ما مي--دانيم از ايران به بين النهرين رفتند و در آنجا قدرت را به دست گرفتند، «كاشي»ها هستند كه متاسفانه در كتاب--ها و نوشته--هاي فارسي به صورت كاسيت ها، كاسيتي ها و امثال اين با پسوند it انگليسي و يا فرانسه در آخر آن مي--بينيم. آن--ها خودشان را «كشو» [Kashshu] يعني «كاشي» مي--ناميدند.
* با شهر كاشان ما نيز ارتباطي دارد؟
- دكتر ارفعي: بله، احتمالاً با كاشان، قزوين، «كاسپين» و امثال اين--ها ارتباط دارد؛ اما از جاهاي ديگر ايران متاسفانه مدرك مكتوبي نداريم كه ببينيم پيش از هخامنشي ها و مادها چه اقوامي با چه خصوصيت--هايي زندگي مي--كردند. استاد بزرگي به من مي گفت كه: ايران يك چهارراه و كوتاه--ترين فاصله آسيا بوده است. بنابراين اقوام مختلفي آمده--اند و از آن گذر كرده--اند يا در آن مانده--اند، كه يا در اقوام بومي حل شدند و يا اين كه راه--شان را كشيدند و از اين سرزمين بيرون رفتند و در جاي ديگري مستقر شدند. ما الان هيچ كدام اين--ها را نمي--توانيم بشناسيم، مگر اين كه رد پاي--شان در نام--هاي جغرافيايي باشد. و از اين روي شديداً من را برحذر مي داشت كه بخواهم براي نام--هاي جغرافيايي ايراني كه در ايران وجود دارد، اتيمولوژي [= ريشه--شناسي] بدهم؛ زيرا نمي--دانيم اين--ها از كجا آمده--اند؛ چون آن--ها را نمي--شناسيم. متاسفانه در ايران بلافاصله براي هر نام جغرافيايي يك ريشه شناسي عاميانه ترتيب مي--دهيم و هزارگونه معنا مي--كنيم: تبريز جايي است كه تب مي--ريزد، نيريز جايي كه ني مي--ريزد، تهران منطقه گرمسير، شميران منطقه سردسير و امثال اين--ها؛ اما دقيقا نمي--دانيم كه اين--ها به زبان چه قومي برمي--گردد كه خبري از آن--ها نداريم.
- دكتر عليزاده: براي پاسخ به اين سؤال بايد كمي به عقب برگرديم. تا حدود هفت هزار و پانصد سال پيش از ميلاد، مردمي در ايران زندگي مي--كردند كه تعدادشان خيلي كم بود و يا در دشت--ها مي--زيستند كه لزوماً از آن--ها آثار فرهنگي زيادي نداريم، و يا در غارها به سر مي--بردند؛ چون آن موقع هنوز هوا سرد بود و مردم به تدريج داشتند از درون [دوران؟] يخبندان بيرون مي آمدند. ما زماني مي--توانيم اين--ها را مطالعه كنيم كه شروع به كشاورزي و دام--پروري كردند و لازمه--اش هم اين بود كه در يك جا ساكن بشوند؛ بنابراين دهكده--هاي اوليه را به وجود آوردند. (البته اين به آن معنا نيست كه كوچ نشين--ها كشاورزي نمي--كنند، چرا، اما آن به شكل خاص ديگري است كه اكنون مورد بحث ما نيست) ما در ايران از هزاره هفتم پيش از ميلاد، بيشتر از هفت ـ هشت دهكده اوليه نداريم: يكي چغا بُنوت است در خوزستان، چوله--اي است باز در خوزستان، علي--كش در دهلران، گنج دره در كرمانشاه، سراب، سنگ چخماق در فلات مركزي نزديك شاهرود، جارمو در كردستان عراق و چندتاي ديگر. ما در باستان شناسي و انسان شناسي چنين فرض مي--كنيم كه هر چند بعضي چيزها مثل بشقاب و قاشق و كوزه و اين--ها را از يكديگر تقليد مي--كنيم (همان طور كه الان نيز مي--كنيم و خيلي از ظرف و ظروف آشپزخانه ما متاثر از سبك غربي است)، اما چيزهاي ديگري هست كه آن--ها را تقليد نمي--كنيم و آن اموري است كه با كارهاي بسيار ضروري مرتبط است و طبيعتاً با اعتقادات سروكار دارد. مردم مد را زود تغيير مي--دهند؛ ولي اعتقادات را زود تغيير نمي--دهند؛ يعني اگر در دوره--اي جسد مردگان را در زير خانه دفن مي--كردند، يك--باره نمي--آيند آن--ها را در گورستان خارج از خانه به خاك بسپارند. از اين رو مهم نيست كه ابزار و آلات را متاثر از كدام فرهنگ مي--ساختند. ما مي--خواهيم ببينيم آيا فرهنگ--هاي اوليه با هم ارتباط داشتند يا خير؟ ما فكر مي--كنيم ارتباط داشتند، به اين شكل كه اين--ها قبل ازاين كه بيايند دهكده--هاي اوليه را تشكيل بدهند، گرچه همگي در يك جا جمع نبودند، چون ظرفيت زيست محيطي نمي--كشيد كه با هم باشند؛ اما چون دائم در رفت و آمد بودند، با يك--ديگر آشنايي داشتند و به احتمال زياد ازدواج بين قبيله--اي نيز بين--شان برقرار بود و از يك--ديگر تقليد هم مي--كردند. به همين دليل است كه سفال--ها و دست--سازهاي آن موقع خيلي شبيه به هم است؛ ولي به محض آن كه چهارصد ـ پانصدسال از اين موضوع گذشت، آن وقت تفاوت--هاي منطقه--اي مشاهده مي--شود و ديگر چغا بُنوت خوزستان كه ابتدا خيلي شبيه به جايي مانند سنگ چخماق در فلات مركزي بود، پانصد سال پس از استقرارشان، به تدريج راه--شان عوض مي--شود؛ مثلاً از آن پس يك عده مردگان--شان را زير خانه دفن مي--كنند و عده--اي بيرون از خانه، و عده--اي در خمره. اين--ها نشان مي--دهد كه از نظر فرهنگي تحول پيدا كرده--اند، نه لزوماً از نظر نژادي، گروهي به منطقه--اي رفته و در آن جا ماندگار شده و حالا دارند اين تفاوت--ها را بارزتر مي--كنند. از نظر علمي هم نمي--دانيم اين--ها چه كساني هستند، فقط مي--دانيم كه در ابتدا با يك--ديگر مشترك و همشكل بودند و به احتمال زياد با يكديگر ارتباط داشتند، ولي بعدها تحولات فرهنگي--شان حداقل از نظر مادي فرق كرد. ولي چون نوشته--اي ندارند، هرچه راجع به يك قوم بگوييم، هيچ كس به آن اعتماد نمي--كند. اوضاع به همين صورت ادامه داشت تا اين كه بين النهريني--ها با اسناد به جا مانده--شان به ما مي--گويند كه اينجا Elamtu (ايلام) است. در ضمن آن--ها اين را به يك قوم هم نگفته اند، بل كه به يك سرزمين گفته--اند. ايلام يك سرزمين است كه خودشان به آن Haltamti يا Haltamtu مي--گفتند، به معناي سرزمين مقدس يا سرزمين خدايان. خود ايلامي--ها نيز به ما نگفته--اند كه از نظر نژادي چه كساني هستند؛ ولي اسم قوم--شان با سرزمين--شان عجين شد؛ اما اين بدان معنا نيست كه در سرزمين ايلام فقط ايلامي--ها بودند، مانند آن كه وقتي يوناني--ها مي--گويند: ما به پارس رفتيم يا به ماد رفتيم... . چنين نيست كه در اين جا فقط مادها يا پارس--ها زندگي مي--كردند. نه، هركس كه در داخل ايران بوده، براي آن--ها ماد بوده؛ زيرا آن گروهي كه در بالا بودند و اولين برخورد را با آن--ها داشتند، اسم--اش ماد بود، بنابراين بقيه را نيز مي--گفتند كه ماد هستند؛ اما وقتي پيش مي--آمدند، خودشان متوجه تنوع قومي مي--شدند، ولي ديگر در مدارك تاريخي--شان اين موضوع--ها انعكاس پيدا نكرده است و همه ما ايراني--ها در مدارك آن--ها پارسي و مادي ناميده شده--ايم.
* اين ايلامي--ها از كجا آمدند؟
- دكتر عليزاده: تمام جاهايي كه اقوام مختلف زندگي مي--كردند، امروزه به صورت تپه و تل و خرابه درآمده است. اين--ها طبقه طبقه روي هم هستند. از زير شروع مي--شود و به بالا مي--آيد و همين طور كه شما مطالعه مي--كنيد، فرهنگ--ها و تغيير و تحولات--شان را مي--بينيد. وقتي فرهنگ--هاي هزاره ششم تا چهارم جنوب غربي ايران را بررسي مي--كنيم، با يك دوره فترت مواجه مي--شويم كه حدود سال--هاي 3400 تا 3100 [پ.م.] طول مي--كشد. در اين دوره مقداري از مواد فرهنگي ايلام به شدت شبيه بين النهرين است؛ اما حتا يك معبد نداريم كه بگوييم در اين معبد، بين النهريني--هايي كه در خوزستان بودند، يك چيزي را مي--پرستيدند. اقتصاد خوزستان در آن دوره اقتصاد خانوادگي (سيويل) است، اصلا اقتصاد معبدي نيست و يك مقدار نقش- مايه--هاي ديگر مذهبي نيز هست؛ مثلاً سمبل--هاي اينانا [Inana؛ ايزدبانوي عشق و جنگ در اساطير سومري] و يا معبدهايي حصيري كه در بين النهرين وجود دارد، ولي ما چنين چيزهايي را در ايران نداريم. پس بايد قبول كنيم كه مردم جنوب غربي ايران فقط به خاطر ويژگي كاربردي اين مواد فرهنگي بود كه آن را اقتباس كردند؛ اما خودشان به هيچ وجه جابه--جايي بين--شان وجود نداشته؛ بنابراين يك تسلسل فرهنگي را از حدود هفت هزار سال پيش از ميلاد در جنوب غربي و جنوب ايران مي--بينيم كه تا آخر دوره ايلامي--ها ادامه پيدا مي--كند. مهم نيست اين--ها چه كساني بودند؛ هركسي كه بودند، در اين فرهنگ كلي كه ما به نام فرهنگ ايران مي شناسيم، حل شدند، حداقل از نظر معماري، هنر و كارهاي ديگري كه مي توانيم كشف--شان كنيم.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 401]