هيدگر و الهيات

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: انديشه هيدگر، از آغاز، به ژرفى با مسائل و ذهن مشغوليهاى الهياتى و دينى به هم بافته شده بود. ما به تازگى از پژوهشهاى تاريخى دقيق هوگو اوت، جزئيات پرورش و آموزش اوليه هيدگر در كليساى كاتوليك را دريافته‏ايم. هيدگر در زمينه‏اى كاتوليك محافظه‏كار در كشتزارهاى جنوب مركزى آلمان زاده شد و پدرش از متوليان و خادمان كليساى سن مارتين بود؛ كليسايى كه در آن سوى حياطى زيبا و كوچك و در فاصله‏اى كمتر از پنجاه يارد از خانه هيدگر قرار داشت. در بحث و جدالى كه از سوى شوراى واتيكان نخستين و به تبع طرد و رد بيانيه عصمت و خطاناپذيرى پاپها از سوى كاتوليك‏هاى «آزادانديش‏» انگيخته شد، خانواده هيدگر استوار و پابرجا در وفادارى به كليسا باقى ماند. هيدگر جوان و باطراوت، با چنان پرهيزكارى و استعدادى، از ابتدا براى «كشيش كاتوليك شدن‏» منظور و نشان شده بود. اين جوان فقير، اما تيزهوش و مستعد، از رهگذر يك رشته آموزانه (بورس آموزشى) به هزينه كليسا، كه يكى از آنها براى دانشجويانى اختصاص داده شده بود كه درصدد ارائه اثر دكتراى خود درباره «توماس آكويناس‏» بودند، از ميان آن كشتزارهاى روستايى برخاست و به افتخار دريافت منصبى در دانشگاه آلمان نايل آمد. بر پايه يافته‏هاى هوگو اوت، نخستين آثار هيدگر در سالهاى 1912-1910 در Der Akademiker ،نشريه بس محافظه‏كار كاتوليك كه از خطمشى پاپ پيوس دهم، (Pope Pius X) پيروى مى‏كرد، آشكار شدند. هيدگر جوان كه هنوز در نخستين سالهاى دهه دوم زندگى خويش به سر مى‏برد، در نوشته‏هايى راجع به بررسى كتاب، بر ضد خطر مدرنيسم براى حكمت جاويد سنت كاتوليك، بى‏پرده و بى‏پروا سخن گفت. او مؤيدانه گفتار يوزف فون گورس كبير، (Josef Von Gorres) را چنين باز مى‏گويد: «ژرف‏تر بكاو، آنگاه خود را بر زمين و زمينه مسيحيت كاتوليك، ايستاده خواهى يافت.» هيدگر كه به خاطر بازيابى تندرستى جسمانى‏اش، در سال 1911 وادار به ترك و ختم مطالعات و تحقيقاتش براى نيل به مقام كشيشى شده بود، ابتدا به رياضيات و علوم طبيعى روى نمود، و سپس به فلسفه، كه هويتش در آن ساحت، آشكارا با فرقه كاتوليك تعريف و شناسايى مى‏شد، پرداخت. نخستين مقام تدريس وى، جانشينى موقت كرسى فلسفه كاتوليك در فرايبورگ، و نخستين ناكامى پيشه‏اى او شكست در دست و پا كردن مقام ثابت و هميشگى براى آن كرسى در 1916 بود. نخستين دلبستگيهاى فلسفى و الهياتى هيدگر در آن ايام، بر تخصيص و تصاحب نويدبخش و نوين فلسفه مدرسى قرون ميانه در پرتو پژوهش در بنيادهاى منطق مدرن و اثبات نادرستى روان‏شناخت‏باورى، (Psychologism) از سوى هوسرل تمركز يافت. هيدگر، در مقام يك فيلسوف، روان‏شناخت‏باورى يعنى تلاش در جهت‏بنياد نهادن منطق و رياضيات بر شالوده ساخت روانى ذهن آدمى را به مثابه گونه‏اى از تجربه‏باورى، ( و نسبيت‏انگارى، (relativism) نپذيرفت و همزمان با آن، از منظرى الهياتى با مدرنيسم همچون نوعى از نسبيت‏انگارى تاريخى كه درصدد سست كردن و فرسودن پايه حقيقت ابدى الهياتى است، دشمنى ورزيد. هيدگر ميان «پژوهشهاى منطقى‏» هوسرل، كه منطق و رياضيات را بر بنيان «پديدارشناسى محض‏» مى‏نهاد، و «دستور زبان نظرى‏» وارد در سنت فلسفى اسكوتيستى (فلسفه دونس اسكوتس) در واپسين روزگاران قرون وسطى، پيوستگى و استمرارى مى‏ديد. مطابق سنت مذكور كه به ژرفى ضد نسبيت‏انگارى و ضدروان‏شناخت‏باورى بود، گونه‏هاى دستور زبان و اشكال زبانى، ( modus significandi) محصول و بازتابنده صورتهاى عام و ناب انديشه‏اند، ؛(modus intelligendi) كه اينها نيز خود، بازتابهاى خود هستى، (modus essendi) شمرده مى‏شوند.
اما هيدگر، همچنين به وجه ديگرى از سنت قرون وسطايى نظر كرد، كه در تقابل با وجه منطقى و واژه محورانه‏اش، ,(logocentric) «وجه زنده و حياتى‏» آن سنت است و مى‏بايد در «حيات مذهبى‏»اى كه به تجربه زيستن، lebens-erfahrung) ،تعبيرى كه از ديلتاى وام گرفته بود) قرون وسطايى، حيات و شور و حال مى‏بخشيد، دست مى‏يافت.
هيدگر در پى‏نوشت پايان‏نامه‏اى كه به جهت كسب شرايط و آمادگى براى تدريس در دانشگاه تهيه كرده بود، بر اين نكته پاى مى‏فشرد كه، ما بايد بدانيم كه نظريه‏هاى انتزاعى و دشوار فيلسوفان و متالهان قرون ميانه از «تجربه عينى حيات‏» برمى‏خيزند و به «ارتباط روح با خدا»، آنچنان كه در حيات قرون وسطايى تجربه شده است، بيان و نمودى مفهومى مى‏بخشند. هيدگر بر آن است كه ما براى حصول بدان ساحت از سنت قرون وسطايى، مى‏بايد الهيات اخلاقى قرون وسطايى و عرفان آن دوران، بويژه از آن مايستر اكهارت، را با علاقه و دقت‏بررسيم. اگر در آن روزگار به اين انگاره مفهومى‏فلسفى كه «عقل در هماهنگى درونى با هستى است و بدان تعلق دارد» عنايت فراوان مى‏رود، به سبب حضور اين باورداشت مشابه عرفانى است كه روح تماما متعلق به خداست و اين باورداشت، خود بر پايه نوعى استعلا و فراروى به سوى خداوند برساخته شده است. اين انگاره كه انديشه به هستى تعلق، (gehorth) دارد، همانا بخشى از نگرشهاى پسين خود هيدگر است كه وى هماره و به هر طريقى از آن سخن مى‏گفت. هيدگر با فراخوانى و احضار معناى زنده و حياتى عرفان قرون وسطايى، نخستين تلاش خود را به منظور ويرانگرى، (destruction) «سنت‏» به كار مى‏بست البته «ويرانگرى‏» نه به مفهوم «انهدام‏» يا «نابودى‏»، بلكه بيشتر به معناى استيلا و غلبه بر سطح مفهومى مابعدالطبيعه سنتى، به منظور اعاده يا بازپس‏گيرى ريشه‏هاى زنده و تجربه‏هاى حيات‏بخش آن. اين نكته و اشاره را هيدگر در طول زندگى‏اش بارها و بارها تكرار كرد، و از اين‏رو، ساختارشكنى يا ويرانگرى، (deconstruction) معروف «فلسفه‏» يا «تاريخ هستى‏شناسى‏» وارد در «هستى و زمان‏» را مى‏بايد همواره كار كنشى اثباتى، (positive) و نه منفى و سلبى، (negative) انگاشت.

نخستين نوشته‏ها
هيدگر در 1919 در سى سالگى، همزمان با مناسبت غسل تعميد فرزند نخستش، دست از ايمان به مذهب كاتوليك فرو شست و در نامه‏اى به انگلبرت كربز، همان كشيش جوانى كه زمانى «مارتين‏» و «الفريد» را (در 1917) به عقد زناشويى يكديگر درآورده و شايد غسل تعميد فرزندشان را نيز او به جاى آورده بود، نوشت:
«بينشهاى معرفت‏شناختى، كه تا «نظريه شناخت تاريخى‏» بسط يافته، نظام عقيدتى مذهب كاتوليك را پيچيده و ترديدآور، و برايم ناپذيرفتنى ساخته‏اند. اما البته مسيحيت‏به طور كلى، و مابعدالطبيعه، به يقين در مفهوم و معنايى جديد همچنان در باورم معتبر و مورد اعتمادند.» اين اولين «چرخش‏» در انديشه هيدگر است و از اهميتى وراى حد تقرير و تاكيد، بهره دارد. چرا كه با گسست از مذهب كاتوليك و رويكرد به آيين پروتستان، دلبستگيها و ذهن مشغوليهاى اين انديشمند جوان نيز دگرگون گشتند. هيدگر از «پرسشهاى منطقى‏» به «پرسشهاى تاريخى‏»، و از «پديدارشناسى محض‏» (هوسرلى) به آنچه وى «هرمنيوتيك واقعيتمندى‏» (حيات عينى) مى‏خواند، و از الهيات جزم‏انديشانه به الهيات انجيلى روى كرد. او سرمشق و الگوى خود را نه از ميان متالهان مدرسى همچون آكويناس، اسكوتس و سوارز كه از پاسكال، لوتر و كى‏يركگارد برگزيد و اين آخرى (كى‏يركگارد) وى را به سوى آگوستين و پاول بازگردانيد. در بين سالهاى 1919 و 1922، هيدگر كه در 1921 خود را به عنوان يك متاله مسيحى به كارل لويت معرفى كرده بود در تلاشى براى بازيابى تجربه اصيل مسيحى، امر تحقيق و مطالعه جدى و ژرف در باب «تجربه واقعيتمند حيات‏» در جوامع انجيلى (بويژه تجربه زمان، نزد ايشان) را بر دوش نهاد و در پيش گرفت. هيدگر در اين طرح، الگوى خود را، نقد لوتر از ارسطو و فلسفه مدرسى ارسطوگراى قرون ميانه برگزيد. لوتر، همچنان‏كه يك مورخ متاخر و متخصص در اين امور، به تازگى خاطرنشان كرده، به منظور تشريح و توضيح طرح خود در خصوص بازيابى و اعاده مسيحيت منصوص اصيل، كه در زير داربست الهيات قرون وسطايى نشسته و نهفته بود، از واژه destruction (ويرانگرى) سود مى‏جست. هرمنيوتيك واقعيتمندى، كه در «هستى و زمان‏»، عنوان «تحليل وجودى‏» به خود گرفت، نشانه‏هاى ويژه و مميز حيات واقعيتمند دازاين را مشخص و معين مى‏ساخت. بدون مبالغه و گزاف‏گويى، تلاش هيدگر براى صورت‏بندى «هرمنيوتيك واقعيتمندى‏»، از نقد لوتر از الهيات مابعدطبيعى قرون وسطايى و نقد كى‏يركگارد از مسيحيت نظرى هگلى الهام يافته است. اكنون، همچنان كه شمار افزون‏ترى از سخنرانيهاى اوليه فرايبورگ در Gesamtausgalle در دسترس قرار مى‏گيرند، ثبت و ضبط آن تحقيقات نيز ادامه دارد و صورت آنها براى همگان به معرض نمايش درمى‏آيد. يكى از جالب‏توجه‏ترين اين «دوره‏درس‏گفتارها»، كه وعده انتشار هرچه زودتر آن داده شده، سخنرانيهاى هيدگر در خصوص سن آگوستين است كه در آنها هم وى معطوف بود به «بازيابى و اعاده تجربه مسيحى سرمانز در نوشته‏هاى آگوستين‏» كه در زير «روساخت مابعدالطبيعه نوافلاطونى‏» خفته و نهان گشته است. نزديك‏ترين سرنمون «ويرانگرى تاريخ هستى‏شناسى‏» در «هستى و زمان‏» و آنچه بعدها «غلبه بر مابعدالطبيعه‏» خوانده شد، طرح ذاتا الهياتى 1919 است كه در آن، هيدگر عزم بر بازيافت و اعاده مقولات اصلى و بى‏پيرايه حيات واقعيتمند مسيحى دارد. در همان حال، وى طرح موازى ديگرى درباره ارسطو را نيز برعهده گرفته بود. فيلسوف جوان، برخلاف لوتر، ارسطو را همچون طاعونى كه خداوند، وى را به سبب گناهان ما به عالم نازل ساخته، نمى‏پنداشت. برعكس، از آنجا كه الهيات قرون وسطايى، دستگاه مفاهيم مابعدطبيعى ارسطو را برگرفته بود، هيدگر عزم آن داشت تا به منظور كشف مبادى و منابعى كه آن دستگاه در حيات واقعيتمند دارد، بر آن چيرگى و تفوق يابد. به‏زعم هيدگر، ارسطو از عظيم‏ترين حساسيتهاى پديدارشناختى در جهان باستان برخوردار بود. در واقع، نيت و آرمان هيدگر از تفسير ارسطو، بازيافت آن تجارب حياتى و زنده‏اى بود همان ساختارهاى واقعيتمند «هستى‏» ارسطويى و يونانى كه در فلسفه ارسطويى، قالب و برونه مفهومى كسب كرده بودند. تفسيرهاى هيدگر از ارسطو آنچنان پرمايه و نوآورانه بود كه بسيارى را در جهت ارسطوپژوهى برانگيخته و الهام بخشيد و مستقيما نيز در اتخاذ سمت و مقامى كه در ماربورگ بدو پيشنهاد شد، مؤثر افتاد. وى در ماربورگ از 1923، ضمن ارتباط و همفكرى نزديك با متاله بزرگ و نامبردار پروتستان، رودلف بولتمان (كه به الهيات انجيلى گرايش داشت) امر تدريس را آغازيد. اين دروس، سرانجام در هيئت «هستى و زمان‏» اثرى سراپا گره خورده با پرسشهاى الهياتى منتشر شد كه مشتمل بر بازيافتى دوگانه، از يكسو بازيابى ارسطو و از سوى ديگر حيات انجيلى، بود. به گمان من، در انديشه و ديده هيدگر، اين دو امر خطير در واقع يك عمل بيش نبودند. بدين معنا كه چه اخلاق نيكوماخوسى ارسطو خوانده مى‏شد و چه انجيل، در نهايت، بازيافت‏ساختارشكنانه «مقولات حيات واقعيتمند» به نتايجى يكسان دست مى‏يافت. چرا كه «مقولات حيات واقعيتمند» يعنى مقولات «دغدغه‏» و «برجا هستى‏»، (existence) «مراقبت‏» و «ابزارانگارى‏»، ,( instramentality) «زمانمندى‏»، «ناپايدارى‏» و «تاريخى بودن‏»، (historicity) هرجا كه افت‏شوند، اينچنين‏اند. در اين نكته، نوع ويژه‏اى از تاريخ‏ناباورى، (ahistoricism) در تفكر هيدگر مشهود است، كه بسا همانند آن درونمايه‏اى است كه با تعلق خاطر وى به «پديدارشناسى به مثابه علمى عام و كلى‏» و نيز به «صورت، آرمانى (هوسرلى) ساختارهاى جهانشمول زيست جهان‏» (كه مستقل از اين‏كه كجا دريافت‏شوند يكسانند) پديدار شد. هدف «هستى و زمان‏» در واقع، هدف كاملا هوسرلى و نئوكانتى آن صورت‏بندى اين «ساختارهاى واقعيتمند» بود؛ يعنى چارچوب‏بندى آنها با مفاهيم صورى‏هستى‏شناسانه كه از حيث هستى‏شناختى نسبت‏به آنى و لحظه‏اى بودن، ( instantiation) عينى و جزئى شان بى‏طرف و خنثى باشد. همين است آنچه در پس پشت آن تمايز و دوگانگى مشهور ميان مفاهيم «وجودى existential »و «موجودى (existentiell يا هستى‏شناختى‏» و ontic ] موجودانگارانه‏»، كه در امر «تحليل وجودى‏» مركزيت دارد، نهفته و خفته بود. نيت و غايت هيدگر همانا ارائه ساختارهاى كلى و پيشينى، (apriori) حيات وجودى و دازاين حى است؛ صرف‏نظر از اين‏كه آن ساختارها در واقعيت‏بالفعل‏شان در مقام امرى موجودى existentiell يونانى باشند يا مسيحى.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 209]