يا معنويت يا هيچ

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: 1. امانوئل كانت، فيلسوف شهير آلمانى سده هجدهم، انسان را منقسم از دو بخش «عقل‏» و «خواهشهاى نفسانى‏» مى دانست. به زعم وى، آدمى هميشه و همه جا درگير كشمكش ميان اين دو قسم بوده است و راه گريزى از اين جدال، وجود ندارد.

با ورود هگل به عرصه زور آزمائى فلسفى، راه جديدى فراروى «انسان شناختى فلسفى » بازگشت. او به تبيين انسان شناسانه كانت، مؤلفه اى بس مهم به نام «تاريخ » را اضافه كرد و تعامل و تعارض «عقل‏» و «نفس‏» را در بطن تاريخ به بررسى نشست. در نگاه هگل، در يونان باستان، هماهنگى بيشترى بر سرشت آدمى حكمفرما بوده است و مردم، تعارضى ما بين خواهش‏هاى نفسانى و قوه عقلانى، حس و مشاهده نمى كردند و شكافى كه كانت توضيح داده، حتما به مرور زمان (و به تبع از تعاليم پروتستان) حادث گشته است. بدين گونه، در نظر هگل، ثابت انگاشتن و اجتناب ناپذير ديدن كشمكش دو جزء «عقل » و «نفس »، بدون مسيرى كه انسان در بستر تاريخ طى كرده است، كافى و كامل نمى‏باشد.

بارى حتى اگر براى انسان قائل به سرشت‏ها و نيازهاى مشترك و ثابت باشيم، (كه بسيارى به اين امر قائلند) نمى‏توانيم از اين پرسش فربه و بس مهم گذر كنيم كه اين نيازهاى ثابت و مشترك چه تجليات كمى و كيفى از خود نشان مى‏دهند؟ و به عبارت ديگر: از آن جا كه انسان به نيازها و آرمانهاى خويش به صورت التفاتى نگاه مى‏كند و دست‏به گزينش مى‏زند عرصه‏هاى گوناگون تاريخ، مظهر بروز و نمود كدام يك از نيازهاى آدمى است؟

بدين گونه است كه مى‏توان به تقسيم تاريخ، به دو دوره قديم و جديد دست زد و با توجه به اختلافات ماهوى ما بين انسان قديم و انسان جديد، اين تقسيم بندى را موجه جلوه داد.

انسان جديد به بشر سازنده و ساخته مدرنيسم گفته مى‏شود كه بنظر مى‏رسد تفاوتهاى ماهوى و جوهرى با آدميان قبل از خود (كه آنها هم با يكديگر اختلافات مهم و قابل توجهى داشته‏اند) دارد. از موارد اختلاف بشر جديد در مقابل انسان قديم به اين نكات اشارت رفته است:

الف-جدى گرفتن زندگى اين جهانى و خواهان متمتع شدن از مواهب آن.

ب - نقادى از همه كس و همه چيز و زير سؤال بردن بسيارى از جوابهاى قديم.

ج - نگاه به جهان به قصد تغيير آن و قانع نگشتن به تفسير صرف جهان.

د - بروز و طلوع فرديت و وقوع شخصيت گوناگون.

ه - پرسش محور بودن بشر جديد در مقابل جواب محور بودن بشر قديم.

و - قانع نبودن به اصلاحاتى در عرصه‏هاى مختلف فردى و اجتماعى و خواهان تغييرات اساسى گشتن (انقلاب به جاى اصلاح).

ز - طالب حقوق خود بودن (در برابر تكليف خواهى بشر قديم).

به گمان ما، البته همه موارد فوق در ذيل اين تحليل مى‏گنجد:

«بشر كه همواره خواهان برطرف كردن رنج‏هاى خويش و يا توجيه آنهاست، در جهان جديد، اين امنيت و آرامش را توامان با استقلال و آزادى فردى و بهاء دادن به كيستى و چيستى فرديت‏خويش خواهان گشته است. به معناى ديگر، انسان جديد، دو نياز قوى و اصيل را توامان فراروى خويش يافته است; «نياز به آرامش و اطمينان‏» و«نياز به فرديت و دريافتن كيستى و چيستى آن شخصيت و فرديت‏».

رويكرد انسان زاده و زاينده مدرنيسم به انديشه هم، در قبال اين «حساسيت هويتى و شخصيتى‏» قابل توجيه است. «آن كه نسبت‏به شخصيت و فرديت و هويت‏خويش حساس است چگونه مى‏تواند در قبال انديشه‏ها و ديدگاهها و تفكرات خويش بى توجه و بى اعتناء باشد؟».

از اين روست كه عده زيادى به تبع از كانت،اين جمله را نماد و نمود اساسى مدرنيسم به حساب مى‏آورند كه: «شجاعت انديشيدن داشته باش‏» و اين انديشيدن و شجاعت در راستاى حساسيتى كه انسان جديد پيرامون شخصيت و رديت‏خويش داراست قابل توجيه و تفسير مى‏باشد.

ويژگى‏هاى ديگر بشر جديد چون: طالب حقوق بودن (نه تكليف خواستن)، تغيير نگاه نسبت‏به عالم وآدم، نقادى، جدى گرفتن زندگى اين جهانى نيز همه با اين نياز بشر (دريافتن كيستى و چيستى و حساسيت هويتى) هم آوا و هم نواست.

هر چند بشر زاده مدرنيسم هم مراحل مختلفى را پشت‏سر گذاشته است (كه در اين مقال هم بدان‏ها اشاره‏هائى كوتاه خواهد شد) اما همه اين مراحل را مى‏توان گسستگى معرفتى و هويتى در قبال جهان قديم و انسان آن دنيا به حساب آورد و بشر جديد كه به تبع از «حساسيت هويتى‏» خواهان آن گشته است كه پيرامون همه چيز و همه كس از نو بينديشد، تجربيات منحصر بفرد و بى‏نظيرى را در دوران مدرنيسم (و پسامدرنيسم) از پشت‏سر گذرانده است كه در نظر نگرفتن اين تجربه‏ها و آزمون‏ها، هر تحليل انسان شناختى را نيز دچار كلى بافى و عدم شفافيت و وضوح خواهد نمود.

2. «معنا طلبى‏» و «هويت‏خواهى‏» محورهاى اصلى اين مقال‏اند و در اين رابطه مى‏توان سؤالاتى را مطرح كرد:

«معنا» و «هويت‏» به چه منظورهايى به كار مى‏روند؟ رابطه بين اين دو چگونه مى‏باشد؟ و بشر قديم و انسان جديد به چه طرقى با اين مفاهيم سر و كار داشته و دارند؟

الف - هويت: آدميان همه درباره سؤالاتى چون: «انسان كيست؟ جهان چيست؟ مبدا و مقصد آدم و عالم كدام است؟ خوب و بد چه مصاديقى دارند؟ «مواضعى برگزيده‏اند و به تعبيرى، بدون داشتن موضع در قبال اين پرسش‏ها، آدمى تعريف خويش را از دست مى‏دهد. هر انسانى، جهان را طورى مى‏بيند، از خويش، تصوير و تعبيرى در ذهن دارد و موضعى را نسبت‏به ارزش‏ها و بايدها و نبايدهاى زندگى انتخاب كرده است. به موضع آدمى در قبال اين موضوعات (انسان، جهان، ارزشها) كه اولا از وحدت و انسجام برخوردار باشد، ثانيا در نزد آدمى معتبر و مطابق واقع جلوه كند، ثالثا شفاف و واضح باشد، رابعا اثرات خويش را در همه وجوه و شؤون فردى و اجتماعى آدمى نشان دهد مى‏توان «هويت‏» نام نهاد. «هويت دارى‏» و «هويت‏خواهى‏» با اين تعريف نيازى اصيل و بنيادين در انسان بشمار مى‏رود. (حتى اگر اصالت و اهميت اين نياز را ناشى از مؤلفه‏هاى تاريخى بدانيم.)

ب - معنا: انسان را مجموعه‏اى از اعمال، گفتار، حالات، نيازها و آرمانهاى گوناگون در بر مى‏گيرند و آدميان قادر نيستند به همه اين اعمال، رفتار و نيازها به يك چشم نگاه كنند و ناگزيرند بعضى از اين نيازها را بر بقيه برترى دهند.

به اين جهت مى‏توان گفت: «آدمى در هر صورت، موجودى ارزش گذار است‏» و از اين امر، گريز و گزيرى ندارد. در اين ميان انسان نيازمند مرجع و منبعى انسانى يا فرا انسانى است كه بر ارزش گذارى‏هاى وى مهر تاييد بزند و آنها را به رسميت‏بشناسد كه از آن نياز به عنوان «نياز به معنا» تعبير مى‏كنيم.

«نياز به معنا» ناگزيرى آدمى در يافتن معقوليت و مقبوليت‏براى ارزش گذارى‏ها، اولويت‏ها و ترجيح بندهاى وى معنى ميدهد.

ج - نكته‏اى درباره رابطه معنا و هويت: آنكه صاحب هويت مى‏شود و مواضعى ثابت و مستحكم نسبت‏به پرسشهايى چون: «انسان كيست؟ جهان چيست؟ و ارزشهاى آنها كدام هستند؟» پيدا مى‏كند، خواه ناخواه در زندگى صاحب معنا نيز ميشود و اولويت‏ها و ترجيح‏بندهاى وى معين و مشخص مى‏گردد. اما عكس اين مطلب صادق نيست و از معناى زندگى نمى‏توان «هويت‏دارى‏» را نتيجه گرفت. آدمى مى‏تواند اولويت‏هايى در زندگى خويش تعيين نمايد كه در نزد او معقول و مقبول افتد بدون آنكه مدعى شناخت انسان و جهان و رسيدن به كنه آنها باشد.

3. آنچه كم و بيش در جهان قديم مشاهده مى‏شود آن است كه قدرت، منبع و مرجعى فراتر از انسان به پرسش‏هاى او در قبال منشا عالم و آدم، مقصد آنها و هنجارها و ارزش‏هاى حاكم بر جهان و زندگى آدمى پاسخ مى‏دهد و بدين گونه انسان را صاحب «هويت‏» مى‏نمايد. آنگاه كه بشر صاحب هويت‏شد پر واضح است كه بصورت اجتناب ناپذير، ارزش‏ها و الويت‏هاى وى مشخص مى‏گردد و زندگى او معنادار مى‏شود.

اما در جهان جديد و پيروى آن عمل متهورانه و قهرمانانه كه انسان قصد كرد درباره همه چيز و همه كس از نو بينديشد و بدين گونه، انديشه و تفكر را مبدا و مركز همه چيز قرار داد، اين تفكر بود كه مى‏بايست‏بجاى آن مرجع فرا انسانى، به شناخت جهان و انسان دست‏يابد، ارزش‏ها و هنجارهاى زندگى را مشخص نمايد و عاقبت ابتدا و انتهاى عالم و آدم را دريابد. به عبارت ديگر، آرزوى مدرنيسم در ابتدا آن بود كه با انديشه به هويتى ثابت و پا برجا دست پيدا كند. (آنچه بعدها از آن تحت عنوان «ايدئولوژى مدرنيسم‏» نيز ياد شده است.)

تلاش نخبگان فكرى مدرنيسم چون: دكارت، لايب نيتس، هابز، اسپينوزا، هگل،... از مجراهاى متفاوتى مورد بررسى قرارگرفته است، اما اگر از سطح تحليل «هويت‏خواهى‏» به مقوله نظر بيفكنيم مى‏توان تلاش اين بزرگان انديشه را، در اين راستا خلاصه كرد كه آنها قصد داشته‏اند بر بستر انديشه و تفكر، هويتى منحصر به فرد و يكتا بر پا دارند و كارى كه بشر قديم با منابع فرا انسانى بدان نايل گشت، با عقل و انديشه و اصول آن به انجام برساند.

اما با ظهور انديشمندانى چون: نيچه، ماركس، كى‏يركگور و فرويد خلل هايى جدى بر اين «عقل محورى‏» و «عقل باورى‏» مدرنيسم وارد آمد و انديشه و عقل رقيبان جدى فراروى خود مشاهده كرد. رقيبانى چون: نيازها و خواهش‏هاى آدمى، تاريخ، ايمان و ضمير ناخودآگاه در برابر عقل صف آرائى كردند و او را به مبارزه طلبيدند.

اين تحول از جنبه‏هاى گوناگون و مختلف، قابل بررسى است اما تحويل انديشه به سبب‏هاى ديگر و فدا كردن دليل در پاى علت‏به نوعى جستجوى هويت‏بر مبناى انديشه را نيز مسكوت گذاشت. انديشه‏اى كه معلول خواهشهاى نفسانى و نيازهاى آدمى است چگونه مى‏تواند به كنه جهان و انسان دست‏يابد و عقلى كه تحت فرمان «ضمير ناخواسته و ناخودآگاه انسان‏» است‏به چه طريق قادر است ارزش‏هاى ثابت و مشترك زندگى بشر را تشخيص دهد؟

گاهى «بحران هويت‏» را مادر و ريشه همه بحران‏هاى مغرب زمين و مدرنيسم مى‏دانند. در نگاه ما «بحران هويت‏» نه تنها در بر انداختن هويت تاريخ انسان بوسيله عقل نقاد، كه نا كام ماندن در ساختن هويتى بر مبناى انديشه هم معنى مى‏دهد و عقل انسانى كه براى نقادى مهياتر به نظر مى‏رسد تا بر پا داشتن و ساختن هر تلاشى را براى ساختن هويتى بر مبناى خرد، با شكست مواجه ساخته است.

«پرسش محورى‏» جهان جديد در مقابل «جواب محورى‏» جهان قديم در مهمترين بخش، منوط و مربوط به مقوله «موضوعات هويت‏» و «پرسش‏هاى آن‏» است كه بشر جديد سؤالات اساسى پيرامون جهان و انسان را به اجبار، مسكوت گذاشته است.

از اين روست كه نيچه (آن كه عده‏اى او را فيلسوف ممتاز فرهنگ غرب مى‏دانند) مردن هرگونه خدايى را در جهان جديد اعلام مى‏دارد و پر واضح است آنگاه كه خدا مرده باشد انسان داراى ملاك و ميزانى فرا انسانى نخواهد بود و خود مى‏بايست‏به گزينش و انتخاب دست‏يازد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 220]