تاریخچه پزشکی در ایران - قسمت دوم؛ ایران بعد از اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

حبیب راثی تهرانی
تاریخچه پزشکی در ایران - قسمت دوم؛ ایران بعد از اسلام
همانطور که در قسمت اول تاریخچه پزشکی در ایران گفتیم، علم پزشکی در ایران باستان رواج بسیار داشت و دانشمندان و پزشکان بزرگی در آن زمان از سرزمین ایران برخاستند؛ با ورود اسلام به ایران فضا علمی و فرهنگی کشور با تحول عمیقی روبرو شد که تأثیرات همه جانبه ای بر زندگی مردم، هنجارهای اجتماعی و حتی شیوه تعلیم و تعلم داشت.
دین اسلام از طرفی بر پایه عقل استوار بوده و همواره مردم را به تفکر و تعقل فرا می خواند، و از طرف دیگر برای علم جایگاهی والا در نظر گرفته و برای دانشمندان منزلتی عظیم قائل است. همچنین در دین اسلام تأکید زیادی بر پاکیزگی، نظافت و دور بودن از بیماری ها شده است. تاكيد مكرر قرآن مجيد و اوليای دين به تعقل و تدبر و آموختن علم از گهواره تا گور در هر كجا -حتي اگر در چين باشد- موجب رغبت تام مسلمانان به علوم معنوي و مادي از جمله پزشكي شد و نهضت عظيم تاليف و ترجمه كتاب هاي علمي از زبان هاي سانسكريت، پهلوي، يوناني، سرياني و عبري، كوشش همگاني وسيعي در مدت دويست و پنجاه سال ١٢٥- ٣٧٥ (هجري) بي سابقه ترين حركت فرهنگي در تاريخ بشر را رقم زد و طي آن جميع ميراث مكتوب فرهنگ ها و تمدن هاي پيشين را به عالم اسلام منتقل كرد.
علم پزشکی نیز بعد از ورود اسلام به ایران سرگذشت طولانی و مفصلی دارد که تنها ذکر نام و مختصری از احوالات پزشکان نامدار این دوران، نوشتار گسترده ای را می طلبد و از حوصله این متن خارج است. در اینجا سعی داریم تا به مهم ترین و برجسته ترین پزشکانی بپردازیم که جزو قله های این علم در ایران و جهان محسوب می شوند و نقش بسزایی در پیشرفت این علم در جهان داشته اند.
همانطور که گفتیم دین اسلام به مسئله بهداشت توجه و تاکید فراوانی داشته و دستورات موكد كلام ا... مجيد و توصيه هاي زياد پيامبر(ص) در خصوص رعايت بهداشت و نظافت كه آن را جزيي از ايمان دانسته است، مضاف بر احكام كثيري كه براي پاكي مؤمن، طهارت، دوري از پليدي و نجاست صادر شده است و به طور كلي دستورالعمل هاي ديني براي مواجهه انسان با طبيعت، جامعه و خويشتن، افقي را فراروي انسان هر عصر مي گشايد كه توجه او را ضرورتاً به سلامت جسم و جان خويش معطوف مي دارد.
آيات و اخبار منقول از معصومين (ع) در زمينه موضوعات مذكور، به تدوين چندين كتاب مستقل و مفصل در باب توصيه هاي موكد بهداشتي و درماني نبي اكرم (ص) و امامان معصوم (ع) انجامید که به صورت مجموعه هاي پزشكي ويژه اي مدون شده كه از آن ميان طب النبي، طب الصادق و طب الرضا مشهورتر است. البته ذكر اين نكته بي مناسبت نيست كه تعليمات الهي اولياي دين از آنجا كه ناظر به سعادت دنيوي و اخروي انسان است، لاجرم ناظر به سلامت جسماني انسان نيز می باشد وگرنه تفكيك و تمايز شأن پزشك از شأن اوليای دين در بسياري از روايات مورد تأكيد قرار گرفته و خود آن بزرگواران، براي تعليم عملي پيروان خويش، به پزشكان مراجعه مي كردند. چنانچه حارث بن كلده پزشك معاصر رسول اكرم (ص) طرف توجه فراوان بود و از جانب آن حضرت و اولياي گرامي ايشان بارها به مردمي كه براي شفاي بيماري خود ملتمس دعا بودند، توصيه مي شد كه علاوه بر دعا، حتما به پزشك مراجعه كنند.
وجود دو حوزه بزرگ و معتبر پزشكي آن روزگار در جندي شاپور و اسكندريه كه در مركز ميهن اسلامي قرار داشت، رسيدن به نتيجه مطلوب را بسيار تسهیل می کرد و ترجمه كتاب هاي پزشكي و لذا تأليف مستقل آثار تخصصي در اين زمينه توسط مسلمانان بسيار سریع تر از ساير علوم صورت گرفت. پزشكان و مترجمان قرون اول و دوم اغلب غير عرب و مسيحي بودند، ولي رفته رفته جاي خويش را به مسلمانان دادند و در پهنه امت نوخاسته اسلام مستحيل شدند. نخستين ترجمه شناخته شده تفسير اهرن بن اعين القس است كه در عهد امويان توسط يكي از اهالي بصره به نام ماسوجويه از سرياني به عربي برگردانيده شد و مورد توجه فراوان قرار گرفت. در اوایل دولت عباسي، ابن مقفع ايراني به ترجمه كتاب هاي طبي از پهلوي به عربي پرداخت و برمكيان نيز با تشويق مترجمان به ترجمه آثار علمي از زبان هاي خارجي، به ويژه ترجمه از متون سانسكريت اهتمام ورزيدند. مشهورترين مترجم اين دوران حنين بن اسحاق است كه با مساعدت پسرش اسحاق ابن حنين، ترجمه معتبر يوناني و سرياني را عهده دار شد. او علاوه بر ترجمه، به كار طبابت نيز اشتغال داشت و يكي از پزشكان بزرگ عصر خود بود. در بحبوحه ترجمه كتب طبي بيگانه به زبان عربي، نهال پزشكي اسلامي جوانه زد و نخستين اثر طبي اسلامي به نام فردوس الحكمه توسط علي ابن ربن طبري در سال ٢٣٦ هجري تأليف شد. شهرت طبري، نه تنها بابت تأليف اين اثر عظيم، بلكه به سبب پروردن شاگرد نابغه اي است كه بعدها شهرت جهاني يافت. شاگرد طبري به نام محمد بن زكرياي رازي كه او را به غلط جالينوس العرب لقب داده اند (در حالیکه وی ایرانی، عجم و همانطور که از نامش پیداست، اهل ری است)، بزرگترين پزشك باليني و تجربي عالم اسلامي و ايران است و آثار او و ابن سينا بيشترين تأثير را در تاريخ پزشكي شرق و غرب جهان داشته است.
علم پزشكي در ميان مسلمين تا آنجا كه مي دانيم وقتي به قرن سوم و چهارم و به محمدبن زكرياي رازي مي رسد، در اوج شكوفايي خويش است. ابن ابی اصیبعه در کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء می نویسد: شاگردان کلاس درس رازی به قدری زیاد بودند که صفوف آخر کلاس صدای استاد را به خوبی نمی شنیدند و اکثراً عده ای از شاگردان در وسط کلاس، مطالب استاد را برای شاگردان صفوف آخر بازگو می کردند. همچنین نوشته اند که رازی شب ها پس از اتمام کلاس درس آنقدر خسته می شد که در طاقچه می نشست و چراغ را در پهلوی خود می گذاشت تا اگر خوابش برد، کتاب از دستش بیفتد و از صدای آن بیدار شود و به مطالعه ادامه دهد.
محمد بن زکریای رازی کتاب های فراوانی در طب نگاشته است که از اين ميان، مهم ترين آنها الحاوي نام دارد كه دايره المعارف مفصلي در پزشكي محسوب مي شود. او بنا به گفته خود پانزده سال شب و روز را صرف اين كتاب كرده، بطوري كه اين امر موجب ضعف بينايي و سستي عضلات او شده است. آنچه از متن عربي آن باقي است، در حدود نصف كتاب است. اين كتاب را شاگردان رازي پس از او به دستور ابن العميد از روي يادداشت هاي استاد مرتب كرده اند. اهميت اساسي آن، نخست به اطلاعاتي است كه تا عهد مؤلف وجود داشته و ديگر آن كه رازي بسياري از تجارب شخصي و يادداشت هاي باليني خود را در آن آورده است. رازی 113 اثر مفصل نگاشته که متأسفانه اغلب انها از بین رفته است. همچنین ابن ابی اصیبعه در کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء می نویسد: رازی در کار وتخصص خویش بسیار ماهر و در درمان بیماران بی اندازه کامیاب و موفق بود. در تشخیص درست و در تجویز دارو مهارت فوق العاده داشت و در مدیریت بیمارستان های ری و بغداد دارای شخصیت بارزی بود و تدبیر او در نظم و ساماندهی بیمارستان تحسین برانگیز بود. مشهور است که رازی برای تعیین محل بیمارستان ری، به دنبال بهترین نقطه از نظر آب و هوایی بود و بدین منظور چهار قطعه ران گوسفند در چهار نقطه شهر آویزان کرد و پس از یک یا چند روز بدانها مراجعه کرد و محلی که گوشت در آن کمتر از بقیه فاسد شده و حشرات موذی کمتری دور آن جمع شده بودند را، به عنوان محل بیمارستان انتخاب کرد.
شیخ الرئیس حسین بن عبدالله ابن سینا، پزشك نامدار و بزرگ ایرانی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم می زیست. وی كسي بود كه پزشكي ايران اسلامي را كمال بخشيد و آن را دارای نظم منطقي و علمي ساخت، شیخ رساله ها، جزوات و كتاب هاي پزشكي متعددي دارد كه از آن ميان فقط رساله نبض، تشريح الاعضاء و رساله جوديه به فارسي است. كتاب قانون شیخ الرئیس مهم ترین و اصلی ترین مرجع پزشکی دوران محسوب می شد که اعتبار بسیاری به پزشكي ايران و اسلام در سطح جهان بخشيد، و هم اکنون نیز در سرتاسر جهان به عنوان یکی از منابع مهم طب سنتی و مدرن مورد استفاده متخصصین می باشد. این کتاب در هشت جلد به فارسی ترجمه شده است و شامل دستورات طبی و درمان های مربوط به تمام اعضا و جوارح انسان می شود. از آنجا که شیخ الرئیس فیلسوفی توانا و عمیق بوده، کتاب طبی وی نیز ریشه در توجه به مزاج ها و طبع های مختلف دارد.
تا قرن پنجم در علم داروشناسي نیز پيشرفت هاي بسياري حاصل شد. یکی از كتاب های قابل توجه در داروشناسي در قرن چهارم و پنجم، كتاب الابنيه عن حقائق الادويه تألیف ابومنصور موفق هروي است كه به فارسي نگاشته شده است.
سيد اسمعيل جرجاني بزرگترين پزشك قرن ششم، كسي است كه به قول بيهقي علم طب و ساير علوم را با تصانيف خود احيا كرد. كتاب ذخيره خوارزمشاهی او كه به فارسي است از زمان تأليف به بعد همواره جزو مهم ترين كتب پزشكي به شمار مي رفته است.

منابع و مآخذ:
نظام پزشکی در ایران باستان، دکتر ناصر لاهوتی
پزشکی در ایران باستان، دکتر هاشم محمدی، مجله فردوسی، 28/7/1382 شماره 10 و 11
پزشکی در ایران باستان (قسمت دوم)، دکتر نصرت الله بختورتاش، مجله کهکشان، شماره 65
پزشکی در ایران باستان (قسمت سوم)، دکتر نصرت الله بختورتاش، مجله کهکشان، شماره 65
پزشكي در ايران از روزگار كهن تا امروز، علي اصغر محمدي، همشهري:

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 542]