صراحي در موسيقي ايراني

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: صراحي در موسيقي ايراني

در آستين مرقع پياله پنهان كن

كه همچو چشم صراحي زمانه خونريز است

چندي پيش، صداي صراحي و يا جام، ساخته استاد محمدرضا شجريان در فضاي تالار وزارت كشور طنين‌انداز شد. هرچند در كنار اين ساز نواي «بم‌ساز» نيز شنيده شد، اما تأكيد استاد بر صراحي است. شايد به اين علت كه بم‌ساز هنوز نياز به تكميل شدن دارد و يكي از نـواقص آن لزوم تعبيه كردن پدال بر روي آن است تا صداي سيم‌هاي آن در هم نياميزد و بهتر شنيده شود.

ساخت، سلانه و شورانگيز توسط حسين عليزاده و ابداع كمانچه باس توسط علي قمصري راهي است كه اميدواريم با همه مشكلات براي غناي موسيقايي كشور ادامه داشته باشد.

استاد محمدرضا شجريان با درك شرايط موسيقي، اقدام به رونمايي ساز «صُراحي» از خانواده سازهاي آرشه‌اي كرد.

صراحي بنابر گفته مژگان شجريان، از سازهاي آرشه‌اي است و از جهت نوازندگي و وسعت صدا امكانات سازهاي خانواده ويولون را دارد. صدادهي اين ساز نزديك به صداي سازهاي خراسان است كه در چهار منطقه صوتي سوپرانو، آلتو، باس و كنترباس قابل عرضه است.

ويژگي ارزنده صراحي نسبت به سازهاي هم خانواده اين ساز امكان تعويض محفظه پوست و چوب آن به صورت يك طبلاوي كوچك است كه همين مسأله رنگ‌آميزي خاص و متفاوتي را از جهت صدادهي به اين ساز مي‌دهد و اغلب نوازنده‌هاي كمانچه، قيژك، ويولون و ويولنسل به راحتي مي‌توانند اين ساز به صدا درآورند.

هرچند مژگان شجريان نوازنده سه تار است اما توضيحات او درباره اين دو ساز تقريباً كامل است.

ويژگي صراحي

ويژگي ارزنده‌اي كه اين ساز بر خانواده ويولون دارد، امكان تعويض صفحه پوستي آن است كه امكان تغيير دامنه صوتي در كوتاهترين زمان ممكن مي‌شود. اين صفحه، پوستي و گاه پوست به همراه با چوب است كه بر روي گلداني چوبي تعبيه شده است و در حكم تارهاي صوتي ساز است و در مدت 2 دقيقه قابل تعويض است.

اينكه اين ساز داراي صفحه‌اي است كه در زمان اندكي معادل دو دقيقه مي‌تواند قابل‌تعويض باشد، بخشي از توضيحات سايت دل‌آواز است كه متأسفانه درباره دلالت طرح اين موضوع بيشتر توضيح نداده است. اينكه سرعت از هر صورتي به موسيقي اصيل ما تزريق شود موسيقي سنتي ما چنان كيفيتي را بدست آورد كه بتواند براحتي با مدرنيته كنار بيايد، نشانه خوب و خوش‌يمني است. اما چنان به نظر مي‌رسد كه گروه‌هاي موسيقي در پيچ و خم مشكلات برگزاري كنسرت وقت زيادي براي تعويض سازها حتي در چند ساعت دارند. حتي گروه دستان با خوانندگي همايون شجريان در همه شب‌هاي كنسرت با چندين ساعت تأخير كنسرت دارند و حتي در بين اجراي قطعات هم لحظاتي به مدد روشنايي و فني خلق مي‌شد كه مي‌توانست به فرصت‌هاي خوبي تبديل شود تا تعويض سازها و حتي كوك كردن سازها با آرامش خاطر انجام پذيرد.

در واقع اگر به گفتگوي شجريان درباره اين ساز دقيق شويم خواهيم ديد كه او نيز از درجا زدن هنر موسيقي گله‌مند است و به دنبال شكوفايي موسيقي اين اقدام را انجام داده است.

او مي‌گويد: «يك موضوعي كه من در اين سال‌ها با آن برخورد كرده‌ام، تعصب بر سنت است. اصالت با سنت فرق مي‌كند. اصالت يعني ريشه داشتن هر پديده فرهنگي. در موسيقي هم همين‌طور بايد اصالت باشد. اما سنت مطابق با زمان تغيير شكل مي‌دهد. هر زمان براي خودش سنت خاص خودش را مي‌آورد. اينكه ما بياييم پايبند سنت‌هاي 200، 300 سال قبل باشيم، موردپسند من نيست. ما احترام سنت‌ها را بايد نگه داريم، اما اينكه براساس آن سنت‌ها كار ارائه كنيم، من فكر مي‌كنم اين يك مقدار پس‌گرايي است. دنيا دارد جلو مي‌رود، ما هم بايد جلو برويم. اين به معناي از دست دادن اصالت نيست. بايد اصالت را نگه داريم، اما سنت‌هايمان را براساس زمان بايد تغيير بدهيم. نبايد گرفتار سنت‌ها شويم.»

تأكيد بر اصالت

اين خواننده بزرگ سنتي، در بخش ديگري از سخنان خود درباره ساز صراحي گفته است: «ما مي‌خواهيم هويت فرهنگي داشته باشيم. اگر بخواهيم يك اركستر سازهاي زهي تشكيل بدهيم از سازهاي خودمان استفاده كنيم. مثل كمانچه و قيژك و... پس بايد سازهايمان را معرفي كنيم.»

اين درحالي است كه همانگونه استاد خود معترف هستند، اصل بر رعايت اصالت است و نه سنت، چون سنت‌ها همچنانكه خود گفته است متغيير است و اصالت اميدواريم كه پابرجا بماند.

هيچ‌كس نمي‌تواند به خود جرأت بدهد كه سهم بزرگ تاريخچه موسيقي اصيل ايراني كه در اختيار كارنامه بزرگان موسيقي چون، همايون خرم، حبيب‌اله بديعي، تجويدي و پرويز ياحقي، است را كتمان كند. اين چهار نفر گرچه با نواختن ساز غربي ويولون مشهور هستند، ولي بخش عمده‌اي از موسيقي اصيل ايران را بيادگار گذاشته‌اند كه در اين ميان همكاري استاد مسلم آواز ايران يعني شجريان با آنها از گل‌هاي تازه تاكنون بر كسي پوشيده نيست. اما نكته‌اي كه در اينجا مسأله است اين است كه چرا انگشت دقت استاد بر روي سيم‌هاي اين سازهاي اصيل ايراني نيست سيم‌هاي سازهاي ايراني بنابر اعتراف بزرگان موسيقي، در واقع سيم‌هاي مفتول صنعتي هستند و در ايران هيچ كارخانه سيم‌سازي موسيقايي وجود ندارد. شايد به همين دليل نيز استاد شجريان ترجيح داده است كه متأسفانه از همان سيم ويولون آلتو براي آن بهره ببرد. حال مي‌توان گفت چون سيم ساز صراحي با سيم يك ساز غربي مشترك است لطمه‌اي به موسيقي اصيل خواهد خورد.

كما اينكه استاد همايون خرم در گفتگويي كه داشتيم درباره سابقه ويولون‌زدايي از موسيقي ايران گفته است: «اگر با ساز چيني هم بتوانيد در دستگاه سه‌گاه ايراني بنوازيد باز هم اصالت را رعايت كرده‌ايد.»

اهميت سازنده ساز

از سوي ديگر در گذشته‌هاي نه‌چندان دور زماني كه ساخت و سازهاي اصيل چنين متأثر از شرايط روز نبود و روي غلتك شتاب نيفتاده بود، ساخت هر ساز كه خود يك پديده اصيل هنري بود در جريان موانست گفتگوي شبانه‌روزي سازنده ساز بود با آن ساز. يعني يك سازنده ساز كوچك‌ترين ظريف‌كاري‌هاي ساز را به دقت انجام مي‌داد و حتي نوع چوب، منحني‌هاي آن، بافت قسمتي كه به سردسته ساز متصل مي‌شود، پل‌هاي درون كاسه و حتي فواصل را به دقت بررسي مي‌كرد و به مرور با چندين بار نواختن پس از تولد ساز، آن را آماده اجراي موسيقي مي‌كرد.

به قول مولانا؛

خشك سيم و خشك چوب و خشك پوست

از كجا مي‌آيد اين آواي دوست

و اينگونه است كه آواي حضرت حق از آلات به ظاهر مادي و مرده دميده مي‌شود.

اما استاد شجريان در گفتگويي كه پس از رونمايي ساز داشتند مي‌گويد: «من چند سال به صراحي فكر مي‌كردم، اما در شهريور امسال يك روز نشستم و طرح‌اش را زدم و بعد ديدم خوب درآمد و رفتم كارگاه و آن را ساختم. كارهاي فني‌اش را خودم با كمك يك نجار انجام دادم. كارهاي سخت را استاد نجار انجام مي‌داد، ريزه‌كاري‌هايش را هم خودم انجام دادم. ولي تمام مدتي كه ساز ساخته مي‌شد من خودم آنجا بودم، تا كار از آنچه مي‌خواستم عدول نكند.»

يکشنبه 5 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 68]