ناتو و قفقاز جنوبي ( غلامرضا محمدي )

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: ناتو و قفقاز جنوبي ( غلامرضا محمدي )
اشاره:
از مباحث مهم آينده در مبحث نظم جهان و روابط بين الملل، امنيت جهاني است كه تهديدهاي متعددي براي آن متصور است. يكي از مؤلفه هاي مهم در امنيت جهاني، تحولات امنيتي مرتبط با ساختارهاي اروپايي- آتلانتيكي، ازجمله ناتو است كه با تعريف وسيعي از امنيت اعضاي سازمان بر فراسوي جغرافيايي سرزميني خود گسترش مي يابند و هرآنچه را كه با خودمشابه نمي بينند تهديد تصور مي كنند.
بحث گسترش ناتو به شرق يكي از موضوعات مهم بين المللي است كه جمهوري اسلامي ايران هم با حساسيت خاصي تحولات مربوط به آن را پي گيري مي كند، چراكه در ده سال گذشته شاهد گسترش روزافزون ناتو به سمت شرق بوده ايم كه به رغم مخالفت هايي كه با آن صورت گرفته، به صورت يك روند ثابت به حركت خود ادامه داده است. امروز بحث گسترش ناتو به مراتب جدي تر از چند سال پيش است و به كناره مرزهاي شمالي كشورمان رسيده است.تا جايي كه بحث گسترش ناتو به قفقاز جنوبي و چگونگي عضويت جمهوري هاي آذربايجان و گرجستان در ناتو كه به يك بحث جدي ميان اروپا و آمريكا از يك طرف، و روسيه ازطرف ديگر تبديل شده است، موردبحث قرار مي گيرد.
به نظر مي رسد مطالعه دقيق اين روند و شناخت عيني تأثيرات امنيتي گسترش ناتو به شرق، در فضايي علمي و پژوهشي و به دور از پيش داوري هاي سياسي امري ضروري است.
قفقاز جنوبي در آينه تضادها:
منطقه قفقاز با عناوين مختلفي شناخته مي شود و يكي از عناويني كه براي اين منطقه استفاده شده، «منطقه درگيري ها» است. سكونت نزديك به 50 گروه قومي مختلف در محدوده اي به وسعت 400 كيلومتر مربع و يا 22 ميليون نفر باعث گرديد تا اين منطقه همواره با درگيري هاي قومي مواجه باشد و رشته كوه هاي قفقاز اين منطقه را به دو بخش قفقاز شمالي و قفقاز جنوبي تقسيم نموده است. منطقه قفقاز شمالي كه از جمهوري هاي خودمختار چچن، اينگوش، اوستياي شمالي، كاباردا، باكلار، قره چاي، چركس، آدينه كه در تركيبات فدراسيون روسيه قرار گرفته اند. قفقاز جنوبي شامل سه دولت مستقل آذربايجان، ارمنستان و گرجستان مي شود كه در خود اين دولت ها تقسيم بندي هاي قومي متعددي وجود دارد.
وضعيت ژئوپلتيكي قفقاز شمالي و جنوبي به گونه اي است كه امكان جداسازي منازعات اين دو منطقه از يكديگر به نوعي غيرممكن به نظر مير سد. هرچند اين منازعات در شكل هاي سياسي جداگانه اي وجود دارد، اما قرابت هاي قومي و فرهنگي موجود در اين قلمروهاي سياسي جداگانه، اجازه نمي دهد تا بحران هاي موجود را جداي از يكديگر موردبررسي قرار داد.
به عنوان مثال بحران اوستياي جنوبي در قلمرو كشور گرجستان كاملاً با اوستياي شمالي كه در قلمرو روسيه است، در ارتباط مي باشد و يا منطقه آبخازي گرجستان در ارتباط نزديك با مناطق همجوار خود در قلمرو روسيه است.(1)
و يا منازعات ديگر مثل منازعه آجاريا درگرجستان كه آتش زيرخاكستر است، تحولات آن ارتباط نزديكي دارد با مناطق همجوار خود.
باتوجه به اين منازعات ژئوپلتيكي، دلايل گسترش ناتو به قفقاز جنوبي چيست؟
دلايل گسترش ناتو در قفقاز جنوبي:
دلايل اين گسترش به استنادات مطرح شده در تحليل هاي سياسي و امنيتي برمي گردد. هر چند چنين اقدامي را نمي توان اشتباه دانست و يا چه بسا بسياري از دلايل تحليلي است و دقيق باشند اما توجه به منطق و دلايل ساختاري ناتو و استناد به آن چه براي گسترش خود به شرق مهمتر از آنچه از تحليل دانسته ها به دست مي آيد، خواهد بود. البته بين اين دو، شباهت هاي زيادي مي توان يافت، اما يك نكته مهم در تكيه بر منطق ناتو در گسترش به شرق مي توان يافت كه در منطق تحليلي وجود ندارد و آن تصويري است كه ناتو از تهديدهاي موجود ترسيم مي كند و راه هاي مقابله با آن را به اعضا و همراهان خود پيشنهاد مي نمايد.
موسسه آسياي مركزي و قفقاز دانشگاه جان هاپكينز در ماه مي 2004 در يك گزارش سياسي تحت عنوان «امنيت منطقه اي در قفقاز جنوبي و نقش ناتو» كه توسط عده اي از متخصصان مسايل امنيتي آسياي مركزي و قفقاز تهيه گرديد، تلاش نمودند تا از درون ناتو به موضوع دلايل خود در قفقاز جنوبي توجه كنند. همچنين آقاي استوانته كرونل مدير پروژه تحقيقاتي برنامه مطالعاتي جاده ابريشم و يكي از محققان تهيه گزارش فوق در مقاله اي تحت عنوان «گسترش فعاليت هاي مشترك، همكاري هاي جامع در ابعاد سياسي، نظامي و امنيتي» كه در كنفرانس قفقاز جنوبي با ترغيب ارزش ها از طريق همكاري (هلسينكي- ارديبهشت 83) تلاش نمود تا به منطق دروني ناتو در گسترش به شرق و قفقاز جنوبي اشاره كند. (2)
الف) بازي دومينتوي ناتو:
از نظر ايشان، گسترش ناتو در بهار 2004 و عضويت چند كشور جديد كه قبلا در حوزه نفوذ پيمان نظامي ورشو يا بخشي از اتحاد جماهير شوروي سابق (جمهوري هاي بالتيك) بودند، واقعيت جديد ژئوپلتيكي را در مقابل اعضا ناتو قرار داد. اين واقعيت جديد ژئوپلتيكي كه موجب فراهم شدن شرايط جديد امنيتي براي اعضا اتحاديه شده و ناتو را وادار مي سازد تا تمام توان خود را به سمت شرق و جنوب شرقي متمركز سازد، جايي كه بيشتر كشورهاي اروپاي مركزي و اروپاي شرقي قرار دارند و فعاليت هاي برنامه مشاركت براي صلح ناتو در آن كشورها متمركز شده است.
بر اين اساس، با عضويت كشورهاي اروپاي مركزي و حوزه بالتيك در ناتو، تحكيم امنيت آنها مشروط به گسترش بيشتر شده است. چرا كه عضو جديد احساس امنيت ندارد تا زماني كه همسايه شرقي اش عضو ناتو گردد و به اين ترتيب گسترش ناتو به شرق با هر عضو جديد، نيرو وانگيزه بيشتري براي گسترش به دست مي آورد.
برنامه مشاركت براي صلح كه با هدف اصلاحات در جمهوري هاي سابق شوروي و گسترش همكاري هاي نظامي و امنيتي با آنها طراحي شده بود در عمل تبديل به روندي براي عضويت در ناتو شده است. و نتيجه چنين روندي بالا رفتن انتظارات از ناتو براي سرمايه گذاري بيشتر در بالكان، قفقاز جنوبي و آسياي مركزي است و با توجه به وضعيت كنوني در بالكان و قفقاز مي توان گفت كه به طور طبيعي توجه اصلي ناتو به سمت قفقاز جنوبي متمركز خواهد شد، كه اين امر را در درگيري اخير گرجستان با روسيه در قضيه اوستياي جنوبي و آبخازي مي توان به عينه مشاهده نمود.
ب) اهميت ژئوپلتيكي و ژئواكونوميكي:
از سوي ديگر براي غرب امنيت قفقاز جنوبي حائز اهميت زيادي است و گسترش ساختارهاي يورو آتلانتيكي به اروپاي شرقي و منافع امنيتي غرب در كشورهاي آسياي مركزي، افغانستان و خاورميانه، باعث شده تا قفقاز جنوبي به يك منطقه حساس با اهميت ژئواستراتژيكي تبديل گردد، اما اين در حالي است كه هنوز يك ساختار و يا نمادي براي مسايل امنيتي منطقه وجود ندارد و ترتيبات امنيتي مشخصي براي امنيت قفقاز جنوبي شكل نگرفته است. در چنين شرايطي و در يك فضاي خلا امنيتي، ناتو مي تواند با معرفي حضور خود در منطقه، امكان واقعي شكل گيري يك ساز و كار امنيتي موثر در قفقاز جنوبي را به نفع خود بوجود آورد.
از سوي ديگر قفقاز جنوبي به جهت دانش موقعيت راهبردي و منابع عظيم انرژي داراي اهميت خاصي است و قرار گرفتن منطقه بين ايران و روسيه و ايجاد ارتباط بين آسيا و اروپا، قفقاز را به محلي براي صادرات كالا و انرژي از شرق به غرب و از شمال به جنوب تبديل كرده است كه خود موجب افزايش اهميت ژئوپلتيكي آن مي شود.
ازسوي ديگر با حضور نيروهاي امريكا و ناتو در افغانستان و آسياي مركزي و حتي در عراق، منطقه قفقاز جنوبي به عنوان حلقه پيوند دهنده امريكا و ناتو بامناطق عملياتي افغانستان و عراق، در آورده است كه از اهميت بالايي برخوردار است.
ج) امنيت قفقاز با امنيت ناتو:
فقدان امنيت در ابتداي دهه 1990 باعث جلوگيري از رشد آزادي ها در منطقه شد و بازگشت به حكومتهاي خودكامه را در سه كشور واقع در قفقاز جنوبي توجيه پذير ساخت.
وجود حكومتهايي با نهادهاي فاسد در پيرامون ناتو يك تهديد براي اعضا ناتو محسوب مي شود، زيرا با فسادي كه مورد حمايت حكومتها باشد، نمي توان به راحتي مبارزه كرد، چرا كه نهادهاي فاسد حكومتي اقدام به تشكيل مافياي فساد و تروريسم در كشورهاي ديگر مي كنند و به اين طريق تهديدات امنيتي را صادر مي كنند.
از سوي ديگر منازعات و بي ثباتي در صحنه اقتصادي و اجتماعي خود موجب تشديد اين تهديدات امنيتي در سطح منطقه مي شود. كه خود موجب نگراني كشورهاي همجوار و حتي ناتو شده است، چرا كه امنيت براي تهيه كنندگان امنيت (ناتو ساختارهاي يورو آتلانتيكي) مهمتر از امنيت گيرندگان (كشورهاي قفقاز) است. بنابراين شكست امنيتي در قفقاز بيش از آن كه منطقه را تهديد نمايد، پيرامون خود از جمله اروپا و ساختارهاي اروپايي را تهديد خواهد نمود.
د) ضرورت وجود ترتيبات امنيتي مناسب:
تعداد طرف هاي داراي منافع در قفقاز جنوبي تقريباً مشخص است، روسيه - امريكا- تركيه- ايران- اروپا.
اين گروه، دولت هايي هستند كه در منطقه داراي منافع بوده و دستورالعملي را براي ترغيب امنيت و ثبات منطقه در جهت تامين هرچه بيشتر منافع خود تهيه كرده و اجرا مي نمايند.
البته بايد توجه داشت كه پس از دو دهه كه از استقلال اين كشورها مي گذرد، هنوز در اين خصوص بين كشورهاي منطقه و همسايگان آنها اين بحث روشن و تبيين نگرديده است كه هيچ قدرتي به تنهايي داراي نفوذ كافي براي پيشبرد امنيت در قفقاز نيست. هنوز روسيه به دنبال محيط امنيتي تحت نظر خود بود، و با آذربايجان و گرجستان كه در مقابل تلاش هاي روسيه براي بازگشت به منطقه ايستاده اند، مقابله مي كند. اين حركت اينها با بدبيني خاصي از جانب ايران مواجه شده است و اين موضوع خود زمينه ساز نزديكي همكاري هاي منطقه اي ايران و روسيه گرديده است.(3) هر چند روسيه تمايلي به حضور برابر با ايران در منطقه ندارد و دنبال انحصار و برتري كامل در منطقه است ولي در حال حاضر با توجه به تحولات گرجستان مجبور به اين كار شده است.
بر اين اساس در نتيجه تعارض راهبردها و منافع كشورهاي مختلف در منطقه قفقاز جنوبي، ترتيبات امنيتي مختلفي براي آن پيشنهاد شده است كه به نوعي در يك بررسي كلان همه آنها را مي توان در دو الگوي زير خلاصه نمود:
1- الگويي كه توسط روسيه رهبري شده و به دنبال يك محيط امنيتي بدون حضور ساختارهاي يوروآتلانتيكي در منطقه است.
2- الگويي كه همگرايي منطقه اي را با ساختارهاي يوروآتلانتيكي ترغيب مي كند.
در همين راستا، افزايش تمركز ناتو در قفقاز جنوبي در سطح راهبردي از اين واقعيت ناشي مي شود كه منافع امنيتي ناتو در افغانستان و آسياي مركزي و نقش اتحاديه اروپا در خاورميانه تا بدانجا توسعه يافته كه امنيت و ثبات قفقاز جنوبي مستقيما در موضوعات فوق اثرگذار خواهد بود. آمريكا بين اعضا ناتو به عنوان اولين دولتي است كه اعلام نمود كه قفقاز جنوبي با منافع امنيتي «يورو آتلانتيك» گره خورده است و با اين استدلال كه قفقاز جنوبي بخشي از منحني بي ثباتي كه از آفريقاي شمالي تا جنوب شرقي آسيا را شامل مي شود را تشكيل مي دهد. منحني بي ثباتي بويژه در قفقازجنوبي تهديد كننده امنيت آمريكا و منافع غرب براي آينده در يك دوره قابل پيش بيني محسوب مي شود كه نشان هاي آن را در بحران اخير گرجستان مي توان ديد.
قفقاز جنوبي و آسياي مركزي با توجه به همجواري با روسيه- ايران- هند و چين، عملا براي آمريكا و متحدان نظامي آن به عنوان يك سكوي پرش به داخل آسيا و تحت فشار قرار دادن اين كشورها، محسوب مي گردد. چرا كه حضور نظامي آمريكا در ازبكستان- قرقيزستان و در يك سطح كمتر تاجيكستان و افغانستان و در آذربايجان و گرجستان راهبرد آمريكا را نشان مي دهد. از سوي ديگر با توجه به عمليات آمريكا در عراق و ناتو در افغانستان، اهميت قفقازجنوبي به مراتب بيشتر شده است، و سعي شده است كه كشورهاي واقع در اين منطقه هر چه زودتر در ترتيبات امنيتي يوروآتلانتيكي وارد شوند.
نتيجه گيري:
بهرحال سناريوي تعريف شده ناتو حضور در منطقه راهبردي قفقاز جنوبي و پرش از اين سكو براي جذب كشورهاي آسياي مركزي است. با توجه به عللي كه در پيش سخن از آن به ميان آمد، ناتو براي رفع موانع و مخالفت هاي بعضي از كشورها درخصوص عضويت آذربايجان و گرجستان در ناتو، از هيچ حربه اي فروگذار نيست.
تشويق گرجستان براي حمله به دو منطقه اوستياي جنوبي و آبخازيا، كه زمينه را براي درگيري با روسيه فراهم نمود شايد در همين راستا است.
چرا كه بعد از اين وقايع، مخالفتها با عضويت اين دو كشور در ناتو كمرنگ شد، حضور نظامي وسيع ناتو در گرجستان و درياي سياه توجيه پذير شد و از سوي ديگر با حربه ترس از روسيه، قراردادهاي ايجاد سپر موشكي در دو كشور لهستان و جمهوري چك كه با ترديدهايي از سوي مقامات دو كشور روبرو شده بود به سرعت امضا گرديد.
از همه مهمتر توسعه ناتو به شرق را با توجيه حفظ امنيت دو كشور آذربايجان و گرجستان و با استفاده از بنگاههاي رسانه اي و سخن پراكني در افكار عمومي فراهم كرد.

1-محمدحسين افشردي- ژئوپلتيك قفقاز جنوبي و سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران- تهران- دانشكده فرماندهي و ستاد- 1381
2-stephen Blank Natoصs Prive to the East in: the National interest febrary 112004
3- غلام رضا محمدي- ايران و روسيه همكاريهاي شكننده- تهران- نشر شريف- 1831
پنجشنبه 2 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 136]