در آمدی بر فلسفه های قرون وسطی

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: دورهای از تاریخ تفکر غرب است که در آن متفکرانی در باب دین، طبیعت و ماوراءطبیعت، انسان و اجتماع سخن گفتند. بحثهای فلسفی و کلامی جدید و معاصر ادامه بحثهای این دوره است، چنانکه بدون درک مسائل فلسفی و کلامی این دوره، فهم دورههای بعد چندان آسان نخواهد بود، و سرانجام اینکه سنت کاتولیکی در این دوره شکل گرفت و اصلاح دینی پروتستانها در عکس العمل به دینداری کلیسا در این عصر بود. آنچه امروز به عنوان کاتولیسیزم شناخته میشود، که پر طرفدارترین مذهب مسیحی نیز هست، تفاوتی ماهوی با آنچه در آن دوره مطرح و بدان عمل شده است ندارد، فلسفهها و کلامهای کاتولیکی به طور عمده همانهایی هستند که در این دوره شکل گرفتهاند و فقط گاهی پیشوند «نو» را یدک میکشند.
اصطلاح قرون وسطی در زبان فارسی ترجمه اصطلاحهای اروپایی آن است. این دوره تاریخی به زبان انگلیسیthe Middle Ages و به فرانسه le Moyen Age نامیده میشود. البته قبل از زبانهای جدید اروپایی این اصطلاح در زبان لاتین مورد استفاده قرار گرفته است، چنانکه در سال 1469 میلادی به media tempestas، در سال 1518 میلادی بهmedia aetas و در سال 1604 میلادی به ium aevum برمیخوریم. مورخان این دوره تاریخی را به عنوان عصری که بین دوره یونانی - رومی، که دوره قدیم خوانده شده است، و دوره جدید و معاصر قرار دارد، معرفی می کنند. بدین جهت این دوره قرون وسطي نامیده میشود. معمولاً شروع آن را قرن پنجم میلادی با سقوط امپراتوری روم غربی به دست ژرمن¬ها میدانند و پايان آن را ظهور رنسانس و دورهي جدید در قرن شانزدهم میلادی در نظر میگیرند. عده ای از مورخان تاریخهای دقیقتری را به عنوان سالهای شروع و پایان این عصر ذکر می کنند. برای مثال می توان سال 1453 میلادی را که تاریخ تسخیر قسطنطنیه (که پس از آن استانبول نامیده شد) به دست عثمانیان است یا کشف امریکا در سال 1492 را به عنوان وقایع تاریخی مهم برای اتمام این دوره دانست. برای حدود تاریخی این دوره از لحاظ فلسفی عدهای از مورخان فلسفه تقسیم بندی تاریخی مورخان را رعایت می کنند، ولی کسانی هم هستند که ابتدای فلسفه قرون وسطی را تا قرون اول یا دوم میلادی به عقب میبرند. اینان سبب این امر را هماهنگی نوع فلسفهای در نظر میگیرند که با مسیحیت از این قرون شروع میشود و تا رنسانس ادامه مییابد. در مقابل اینان مورخانی هم معتقدند که دورهی آباء کلیسا عصر خاصی است با خصوصیات فرهنگی متفاوت با قرون وسطی. این گروه فلسفه قرون وسطی را از اوگوستینوس یا حتی بوئتیوس یعنی از قرن پنجم میلادی مورد بحث قرار میدهند. برای عدهای دیگر نیز بسته شدن مدارس فلسفی آتن بدست یوستینیانوس، امپراتور مسیحی روم شرقی در 529 میلادی، انتهای فلسفه یونان و ابتدای فلسفه قرون وسطی است و برخی دیگر حتی تا قرن هشتم میلادی پیش می¬آیند و اصلاحات شارلمانی، اولین امپراتور بزرگ مسیحی غرب پس از سقوط روم غربی، را ابتدای این دوره می شمارند. برای پایان قرون وسطای فلسفی مورخان فلسفه نیز مانند مورخان دیگر ظهور عصر رنسانس را مدنظر قرار می¬دهند.
در قرون وسطی فلسفه و اصولاً تفکرات نظری در ارتباط با دین مسیحی شکل گرفت. مسیحیت کاتولیکی در اواخر امپراتوری روم غربی کم کم به دین اکثریت تبدیل شد، چنانکه با سقوط این امپراتوری حاکمیت سیاسی را پاپ رهبر کلیسای کاتولیک به دست گرفت. کلیسای کاتولیک نیز با در نظر گرفتن سنت مسیحی پولوسی – یوحنایی، که آن را حقیقت مطلق میدانست، با استفاده از ابزار نظری و اعتقادی و گاهی هم فیزیکی، می¬کوشید تا ارتباط تفکرات نظری را با اعتقادات مسیحی حفظ کند، به عبارت دیگر کوشش آن براین بود که اولی را تابع و در خدمت دومی نگه دارد. بدین ترتیب فلسفه، علم و اصولاً هر نوع تفکر نظری دراین دوره یا در خدمت دین بود یا در ارتباط با آن شکل گرفت. بدین سبب عده¬ای از مورخان یا فیلسوفان جدید معتقدند که نام فلسفه برای تفکر این دوره مناسب نیست؛ البته این بحث در ارتباط با هر نوع فلسفه دینی از جمله تفکر یهودی و اسلامی نیز مطرح است؛ زیرا اینان فلسفه را تفکر آزاد فارغ از هر قیدی، مخصوصاً از قید اعتقادات دینی تعریف میکنند. البته خود این سخن که آیا میتوان تفکر آزاد فارغ از هر قیدی داشت، محل بحث بسیار است.
امیل برئیه، از مورخان فلسفه، مخالف کاربرد اصطلاح فلسفه مسیحی بود. او معتقد بود همانطور که نمیتوان از ریاضیات مسیحی سخن گفت، اصطلاح فلسفه مسیحی نیز بی معناست. بین مفهوم فلسفه و خصوصیات مسیحیت تضاد وجود دارد و اگر ایمان مسیحی بر تفکرات نظری در قرون وسطی تأثیر گذاشته است، آن را نمیتوان فلسفه نامید. در مقابل او اتین ژیلسون از ایده فلسفه مسیحی دفاع کرد. به نظر او نظامهایی فلسفی وجود دارند که بدون وجود دین مسیحی، تاریخ هیچ وقت شاهد حضور آنها نمی¬بود و در اینجا ایمان مسیحی، عقل را برای ایجاد چنین نظامهایی همراهی می¬کند، یعنی فلسفة مسیحی وجود دارد. به همین دلیل او عنوان «تاریخ فلسفه مسیحی در قرون وسطی» را برای تاریخ فلسفة خود به زبان انگلیسی برگزید و بر کاربرد آن نیز تأکید داشت. ژاک ماریتن و فردریک کاپلستون از نظر ژیلسون حمایت کردند. چند تن از فیلسوفان کاتولیک از جمله فرناندون استینبرگن (Van Steenberghen)، متخصص نامی فلسفة قرون وسطی و متکلم کاتولیک، فلسفه و کلام را از یکدیگر جدا کردند. برای آنها کلام، ساختار و غایتی متفاوت از فلسفه دارد و فیلسوفان قرون وسطی را باید متکلم نامید. به عبارت دیگر کاربرد اصطلاح فلسفه برای این دوره صحیح نیست، البته باید خاطر نشان کرد که اکثر فیلسوفان قرون وسطی لفظ فیلسوف (philosophus) را برای فیلسوفان غیر مسیحی به کار میبرند و مسیحیان را متکلم (theologus) مینامیدند.گاهی هم دیده شده است که از لفظ فیلسوف¬ مسیحی (philosophuschristianus) نیز استفاده کردهاند. باید این نکته را نیز در نظر داشت که اکثر قریب به اتفاق متفکران این دوره گاهی بین فلسفه، کلام و علم تمایز فاحشی قائل نبوده¬اند. با این همه میتوان در این عصر آثار متعددی در مابعدالطبیعه، منطق و علم النفس یافت که در آنها به دین یا متون دینی ارجاعی داده نمیشود؛ ولی در هر صورت باید پذیرفت که متفکران قرون وسطی مؤمنانی بودند که در باب ایمان و اعتقادات خود به تأمل پرداختند و نظامهای نظری سازمان یافته را، که با استدلالهای فلسفی همراه بود، به وجود آوردند. اینها با کمک گرفتن از این نظامهای فلسفی یونان و از نیمه دوم قرن دوازدهم فلاسفة مسلمان، و با تفکر در عقلانیتی که از این نظامها برگرفتند خواستند که دین خود را معقول و مستدل نمایند و آن را برای خود و دیگر مسیحیان توضیح دهند و در مقابل غیر مسیحیان از آن دفاع کنند. به این معنی میتوان گفت که اینها فیلسوف بودند و مانند فیلسوفان یونانی زبانی همچون افلوطین و پروکلوس خواستند دین را با بیانی فلسفی قابل فهم کنند.
فلسفة قرون وسطی را از لحاظ تاریخی میتوان به بخشهای گوناگون تقسیم کرد. بخش نخست به تبيين آراء آباء مهم کلیسا، که در قرن نخست میلادی به زبانهای یونانی و لاتینی در باب مسیحیت نوشتند، اختصاص یافته است. اینان را به سبب اینکه شکل دهندگان اعتقادات مسیحی بودند و نوعی حجیت در مسیحیت دارند آباء کلیسا مینامند. بخش دوم مربوط است به شکلگیری فلسفة قرون وسطی از سقوط امپراتوری روم تا آخر قرن یازدهم میلادی. در این دوره کلیسای کاتولیک توانست مسیحیت کاتولیکی را تا اقصی نقاط اروپای غربی و شمالی رواج دهد و زبان لاتینی را به عنوان زبان دینی، کلامی، ادبی و علمی عمومیت بخشد. بدین ترتیب اروپای پس از روم غربی هویت جدید مییابد و تمدن اروپایی شکل میگیرد. با اصلاحات شارلمانی در قرن هشتم میلادی نظام تعلیم و تربیت نیز سازمان منسجمی به خود میگیرد و مدارس رونق بیشتری از قبل می یابند و سطح سواد و فرهنگ رشد قابل ملاحظهای می کند. بخش دیگر مربوط به قرن دوازدهم است که معروف است به بهار فئودالیته. دراین قرن اروپاییان با متون روم قدیم بیشتر آشنا شدند و مدارس شکوفایی بیشتری یافتند، چنانکه چند مدرسه مانند مدرسة سنت ویکتور، شارتر، لان و سیتو صاحب مکتب خاص کلامی - فلسفی یا عرفانی شدند. از نیمه دوم این قرن ترجمة متون فلسفی و علمی از زبان عربی افقهای جدیدی را برای اروپاییان گشود.
بخش بعدی قرن سیزدهم است. این قرن، قرن ایجاد دانشگاهها و فلسفة مدرسی و نظامهای بزرگ فلسفی است. فلاسفه، استادان دانشگاه هستند و متون فلسفی و کلامی معمولاً در ارتباط با دانشجویان و دروس دانشگاهی نوشته شدهاند و قرون چهاردهم و پانزدهم را خزان فئودالیته نامیدهاند. دراین زمان کلیسای کاتولیک با بحران مواجه می¬شود و اقتدار خود را به مقدار زیادی از دست می¬دهد. با رشد ناسیونالیزم و شکل¬گیری کشورهای جدید جنگهای طولانی درمیگیرد. شیوع بیماری طاعون بر مصیبتهای اروپاییان میافزاید. فیلسوفان بزرگ قرن چهاردهم هر یک به روش خود به انتقاد از فلسفه مدرسی میپردازند و گرایشهای انسان گرایی و افقهای جدید که منجربه رنسانس میشود کم کم در غرب ظاهر می¬گردد. در نیمه دوم قرن پانزدهم و بخصوص قرن شانزدهم تغییر روش غربیان و دگرگونی دیدگاهشان عینیت تاریخی می یابد و دوره¬ای که به رنسانس معروف است شکل می¬گیرد.
در اینجا مهمترین کتابهای عمومی که به زبانهای فارسی، انگلیسی و فرانسوی دربارة فلسفه و تفکر اروپایی نوشته شده است برای استفاده بیشتر دانش پژوهان معرفی میشود.(1)
برئیه، امیل، تاریخ فلسفة قرون وسطی و دورة تجدد، ترجمه و تلخیص از یحیی مهدوی، تهران، 1377.
ژیلسون، اتین، روح فلسفه در قرون وسطی، ترجمة علیمراد داودی، تهران، 1366.
----- ، عقل و وحی در قرون وسطی،ترجمة شهرام پازوکی، تهران، 1371.
فرمانتل، آن، عصر انتقاد، ترجمة احمد کریمی، تهران، 1356.
لاسکم، دیوید، تفکر در قرون وسطی، ترجمة محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، 1380.
مجتهدی، کریم، تاریخ فلسفه در قرون وسطی، تهران، 1372.
مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی، زیر نظر دکتر کریم مجتهدی، با همکاری دکتر حسین کلباسی، دکتر عبدالرزاق حسامی فر، دکتر حمید طالب زاده، دکتر محمد ایلخانی و سارا ایلخانی، تهران، 1379.
Brehier E.,Histoire de la philosophie vol. I, Paris, 1981.
------------, Histoire de la philosophie au moyen âge,Paris, 1971.
Copleston F., A History of Philosophy , vol. II. Augustine to scouts , London, 1950,vol.III. Okham Suarez, London, 1953.
Couloubaritsis L., Histoire de la philosophie antique et médiévale, Paris, 1998.
De Libera A, La philosophie médiévale, Paris, 1995.
Dictionnaire de spiritualité, Paris,1937.
Dictionnaire de théologie catholique, Paris,1923-1950.
Forest A, Van Steenbergen F., De Gandillac M., Le mouvment doctrinal du Xléme au XlVéme siécle (Fliche et martin, Historie de l’église depuis les origines jusqu’à nos jours, XII) Paris , 1951.
Gilson E., History of Christian Philosophy in the middle Ages, London , 1955.
Gilson E., la philosophie au moyen age,Paris, 1976.
Jolivet J., La philosophie médiévale en Occident, dans Historie de la philosophie, vol. I, sous la direction de B. Parain, Encyclopédie de la pléiqde, Paris 1969, pp.1198-1563.
Marenbon J., Early Medieval Philosophy (480-1150), London & New York, 1983
-----, Later Medieval Philosophy(1150-1350) London & New York, 1987
Philosophy in the middle Ages, edited by A. Hyman & J. J. Walsh, Cambridge, Indianapolis, 1973.
Routledge History of philosophy , vol. III, Medieval Philosophy, edited by J. Marenbon, London & New York ,1998.
The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, edited by A. H. Armstrong, Cambridge University Press, 1967.
The Cambridge History of Later medieval Philosophy, edited by A. Kenny, N. Kretzman and J. Pinborg , Cambridge, 1982.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 303]