دين؛ ايستاده در توفان هيچ‌انگاري جديد

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: دين؛ ايستاده در توفان هيچ‌انگاري جديد
دين- حيدر طاهري:
امروزه نقش دين و اهميت گفت‌وگوهاي بين ادياني برپايه گوهر مشترك اديان در شرايط بحران‌زده جهان معاصر بر انديشمندان جهان پوشيده نيست.

بر اين اساس، هم‌اكنون شاهد برگزاري همايش‌ها و ايجاد سازمان‌هايي در راستاي گسترش اين فهم مشترك و گفت‌وگو در ميان اديان و فرهنگ‌هاي مختلف هستيم. ازاين‌رو بود كه همايش 2روزه‌اي در مركز دايره‌المعارف بزرگ اسلامي با عنوان «دين در دنياي جديد» برگزار شد.

در اين همايش كه با همكاري بنياد گفت و گوي تمدن‌ها در ژنو، كلوب مادريد و مركز صلح و حقوق بشر نروژ برپا شد، انديشمندان، سياستمداران - به‌ويژه رؤساي‌جمهور و نخست وزيران سابق برخي كشورها – حضور به‌هم رسانده بودند.
مطلبي كه از پي مي‌آيد، گزارش سخنان افتتاحيه اين همايش است كه دوشنبه جاري برگزار شد.

نخستين سخنران اين همايش، سيدمحمد خاتمي بود كه در آغاز با بيان اين نكته كه پاسخ به 2 پرسش: مراد از دنياي معاصر كدام است؟ و دين چيست؟ شرط داوري در باب وضعيت دين در دنياي معاصر است، گفت: دنياي معاصر عبارت است از دنياي متجدد كه قرن‌هاست انسان غربي در آن به‌سر مي‌برد و انسان غيرغربي نيز متأثر از آن است.

پساتجدد با وجود وارد كردن نقدهاي شالوده‌شكن بر مدرنيته نتوانسته است دنياي ديگري پديد آورد و درست اين است كه بگوييم دنياي معاصر همان دنياي متجدد است كه نسبت به گذشته بي‌قرارتر و پايه‌هاي آن لرزان‌تر شده است. آنچه در دنياي جديد برجستگي دارد، توجه به انسان و عقل خود بنياد اوست كه بي‌مدد هيچ امر ماورايي، تنها منبع شناخت و منشأ راهبردي و تدبير زندگي به حساب مي‌آيد.

رئيس بنياد باران در ادامه در ارتباط با بحران‌هاي موجود جهان متجدد يادآور شد: امروز بيش از هر زمان تذكر به اين حقيقت پديد آمده است كه وقتي «خدا» از عرصه ذهن و زندگي بشر دور شد، زندگي، امن و رضايت‌بخش نخواهد بود؛ ولو اينكه انسان به‌لحاظ مادي به دستاوردهاي بزرگي برسد.

چنين وضعي اگر ادامه يابد به نيهيليسم مي‌انجامد يا نيهيليسم پديد آمده را بيشتر و شديدتر مي‌كند و درنتيجه بنياد زندگي بشر در غرب و شرق عالم در توفان ويرانگر نيهيليسم و پوچ‌انگاري فروخواهد ريخت و همه آثار و مآثر تمدن جديد نيز از ميان خواهد رفت. نيهيليسم همه چيز را به بازي مي‌گيرد و مي‌كوشد از همه چيز به‌صورت ابزار استفاده بد كند و در اين راه از دست‌اندازي به ساحت دين و فلسفه و علم و هنر و حتي عنوان انسان و حقوق بشر ابا نمي‌كند؛ در اين زمان است كه دين مي‌تواند به‌كمك انسان بيايد. چنان‌كه انسان روزگار ما نيز به اين نكته لطيف تفطن يافته است و آثار بازگشت دين را به‌وضوح مي‌بينيم.

آنگاه رئيس‌جمهوري پيشين ايران در باب معنا و مفهوم دين گفت: وقتي به دين از منظر متدينان به اديان الهي مي‌نگريم، دين عبارت است از آنچه خداوند براي هدايت آدمي و معنا بخشيدن به زندگي او در اين جهان و گشودن راه سعادت برين و جاودان فروفرستاده است و جوهر و محتواي همه اديان وحياني يكي است. بايد با روشن‌بيني بر اين نكته تأكيد كرد كه وجهه تاريخي دين يعني آنچه به‌نام دين در تاريخ تحقق يافته است، بالضروره با حقيقت دين يكي نيست و شايد يكي از علل برانگيخته شدن پياپي و مكرر پيامبران براي تذكر به همين معنا و پيراستن حقيقت دين از آرايه‌هايي باشد كه به علل مختلف اندام دين‌ها را پوشانده است.

دين در اين لحظه حساس و نفس‌گير تاريخي مي‌تواند به كمك انسان بيايد بي‌آنكه به دستاوردهاي مثبت تمدن بشري آسيب برساند، بلكه آمدن و بازگشت آن يك ضرورت تاريخي است كه آثار آن‌را نيز به‌وضوح در شرق و غرب عالم مي‌نگريم. منتهي دين و يقين روشن و ايمان لطيف ديني نيز بايد ابتدا خود را از چنگال جزم‌انديشان متعصب و سنت‌پرستان ظاهربين و سودانگاران خشونت‌گرا و نابردبار برهاند و نگراني انسان بخصوص انسان آزادانديش و انديشه‌ور را از دين به‌خاطر كاركرد نادرستي كه در دوران‌هاي گذشته داشته است مرتفع كند تا انسان دريابد كه دين نيز چون خود انسان مظلوم و مورد سوءاستفاده واقع شده است.

واضع نظريه گفت‌وگوي تمدن‌ها در پايان، غياب امر قدسي از صحنه زندگي انسان را ازجمله معضلات رنج‌آور جهان معاصر خواند و بر اين نظر بود كه امر قدسي بايد به متن ذهن و زندگي بشر برگردد ولي «قدسي‌زدايي» در جهان جديد خود عكس‌العملي در برابر سوءاستفاده از امر قدسي براي قدسي كردن همه چيز و همه امور بوده است. حذف قدسيت از زندگي به همان ميزان خسارت‌بار است كه قدسي كردن افراطي همه امور.

در اين مرحله رسالت دينداران، به‌خصوص پيروان اديان ابراهيمي بسيار سنگين است. توجه به جوهر يگانه دين، به‌خصوص با نگاهي كه اسلام به دين‌هاي ديگر دارد، راه مطمئن تبديل تنازع به تفاهم و تقابل به همزيستي است. پيروان اديان به‌ويژه رهبران خيرانديش ديني بايد با سعه‌صدر ابتدا شيوه تفاهم در ميان خود را به‌جد بيازمايند و آنگاه همه جهان را به معنادار كردن زندگي براي افراد و استقرار صلح و امنيت و همزيستي در عرصه اجتماع جهاني فراخوانند.

مبارزه با بنيادگرايي

نخست وزير سابق نروژ، دومين سخنران افتتاحيه همايش بود كه ابتدا با برشمردن موضوعاتي چون: دمكراسي، دين، سياست، تساهل و جنسيت به‌عنوان مهم‌ترين مسائل بشر امروز، در باب اهميت دين در جهان معاصر چنين گفت: اگر به اروپا به‌دقت بنگريم، متوجه مي‌شويم كه دين هنوز در آنجا نماينده بعد حياتي مردم است و در واقع شكل و محتواي حيات اجتماعي آنها را تعيين مي‌كند.

پيش‌تر اين نظر مطرح بود كه لازمه مدرنيزاسيون رسيدن به سكولاريسم است. ممكن است در برخي جاها اينگونه باشد؛ اما اين روندي اجتناب‌ناپذير نيست. حتي پلوراليسم و احترام به‌گوناگوني عقايد ديني، چالش‌هايي را ايجاد مي‌كند كه بايد بر آنها وقوف يابيم و بايد بياموزيم كه چگونه با آنها بسازيم. بوندويك در ادامه درباره حقوق بشر و ابتناي آن بر آزادي مذهب سخن گفت: اين مهم است كه چگونه اكثريت با اقليت (مذهبي) رفتار كند. اكثريت بايد به اعتقادات و نحوه زندگي‌ اقليت رسمي احترام بگذارد. لذا اكثريت بايد حقوق اقليت را از نظر فرهنگي، سياسي و اجتماعي به‌رسميت بشناسد. البته پلوراليسم به اين معنا نيست كه با عقيده‌هاي مختلف موافقت كنيم، بلكه بايد به آنها احترام بگذاريم.

وي آنگاه بنيادگرايي و تروريسم را منحصر به دين خاصي ندانست و در اين باره توضيح داد: فشار دائم بر جوامع مسلمان در غرب باعث شده كه عملاً در مورد شيوه عملكرد جهان مشكلاتي پديد آيد. عناصر افراطي در هر 2طرف قضيه اين مسائل را افزايش داده است. امروزه اصل عدالت از جمله مهم‌ترين مسائل در مقابله با بنيادگرايي و تروريسم است. حقوق بشر منحصر به كشور خاصي نيست. بايد نسبت به اعمال آن در همه جا حساس باشيم. رهبران مذهبي ما بايد با موج اسلام‌هراسي مقابله كنند. از اين‌رو معتقدم كه افزايش معرفت و ديالوگ‌هاي بين‌ادياني تنها راه براي گسترش همزيستي اديان و فرهنگ‌هاست.

درك تفاوت‌ها يك وظيفه اخلاقي است

خانم مري رابينسون از اعضاي كلوب مادريد كه تاكنون نقش مهمي در همفكري ميان نمايندگان اديان مختلف جهان و گسترش گفت‌وگوهاي بين ادياني داشته است، ابتداي سخنانش در معرفي مركز يادشده گفت: ما سازمان مستقلي هستيم كه سعي داريم روابط بين‌المللي را از طريق گفت‌وگو بين فرهنگ‌ها و اديان گوناگون تقويت كنيم. رهبران بيش از 50 كشور دنيا در اين كلوب عضو هستند. هدف اصلي ما، راهبري دمكراتيك و مديريت درست تنوع فرهنگي و ديني است.

ما با تأكيد بر حقوق بشر و ارزش‌ها و كرامات مشترك بشري در اين مسير گام نهاده‌ايم. او در ادامه افزود: اكنون زمان آن رسيده كه با يكديگر بيشتر گفت‌وگو كنيم و با عزم راسخ‌تري حركت كنيم و تفاوت‌هاي ديني را مورد اغماض قرار دهيم. از اين‌رو بايد تنوع‌هاي مذهبي و فرهنگي موجود در جوامع را درك كنيم. اين يك وظيفه اخلاقي است.

رئيس جمهور سابق ايرلند در پايان درخصوص وظيفه رهبران مذهبي جهان اظهار داشت: رهبران مذهبي بايد نفرت و تندروي‌ها را به نفع صلح كنار بزنند. آنها بايد حساسيت‌هاي فرهنگي و مذهبي را در نظر آورند. به هر حال، از مذهب مي‌توان سوءاستفاده كرد ولي بايد از ارزش‌هاي مذهبي در جهت تفاهم و صلح بيشتر استفاده كرد. دنياي امروز ما بيش از هر زمان به صلح نياز دارد. قبل از آنكه رهبران مذهبي جهان گرد هم آيند، بايد بينديشند كه چه سياست‌ها و ارزش‌هايي بايد در ديالوگ ميان اديان مدنظر قرار گيرند.

برخي دينداران متهمان اصلي‌اند نه اديان

امروزه در دنيايي زندگي مي‌كنيم كه به‌واسطه مهاجرت‌هاي بين‌المللي، تعداد زيادي از مردم برخاسته از فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف در كنار هم قرار گرفته‌اند و اين امر سوءتفاهم‌ها و برخورد تمدن‌ها را بيشتر كرده است.

دبيركل سابق سازمان ملل پس از اين مقدمه درباره نقش كليدي دين در اين وضعيت گفت: خيلي‌ها دين را عامل هر معضلي مي‌دانند. من بارها گفته‌ام كه اگر هم معضلي در اين بين باشد، معضل معتقدان است نه اعتقادات. هيچ‌گاه تورات، انجيل و قرآن به يك فرد افراطي نمي‌گويند كه يك كار مجرمانه و خشونت‌آميز انجام دهد. دين هيچ‌گاه به سياستمداران نمي‌گويد كه حرف‌هايي را براي كسب رأي بيشتر بزنند.

كوفي‌عنان در باب نقش خطير رهبران مذهبي جوامع معتقد بود كه صدا و حرف سياستمداران و رهبران مذهبي در حكم بدنه اصلي جوامع، ‌بايد همواره شنيده شود. آنها بايد افراط و تبعيض‌ها را محكوم كنند. كشتن ولو يك نفر بايد محكوم شود؛ چرا كه كشتار جمعي از يك نفر آغاز مي‌شود. آنها بايد فرصت‌هايي را براي جوانان ايجاد كنند تا گزينه‌هاي متفاوتي را در برابر خشونت و افراط‌گرايي ببينند. در عين‌حال بايد در پي تقويت آزادي بيان بود. اين را دوستان ما در رسانه‌هاي جمعي بايد بيشتر توجه داشته باشند. حتي كلمات مي‌توانند خشونت، نفرت، صلح و آزادي را تقويت و يا زايل كنند. آزادي بيان مهم است؛ اما خود آن مسئوليت‌هاي خطيري به‌دنبال مي‌آورد كه بايد به آنها توجه داشت.

معنويت؛ تصوير دنياي آينده

سخنران بعدي همايش، رومانو پرودي، نخست وزير سابق ايتاليا بود. او درباره برجستگي نقش دين در دنياي پس از جنگ سرد گفت: نقش دين از آن زمان تا به امروز زياد شده است. البته دين ابزار سلطه نيز بوده است، اما بايد دانست كه اين سلطه و ترس ناشي از آن ساخته دست برخي از افراط‌گرايان مذهبي است. در واقع افراط‌گرايان هستند كه قرائت‌هاي خودخواسته از قرآن، انجيل و تورات فراهم مي‌آورند و به توجيه خشونت‌طلبي مي‌پردازند و الا هر دين و مذهبي عدم خشونت را ترويج مي‌كند.

آنگاه وي با بيان اين نكته كه صلح بين ملت‌ها حاصل نمي‌شود، مگر صلح مذاهب ايجاد شود، افزود: تمام مذاهب از هر سنخي به همزيستي احترام مي‌گذارند و صداقت و كرامات انساني را گسترش مي‌دهند؛ اما با وجود اين ارزش‌هاي مشترك، متاسفانه امروزه شاهد رشد و گسترش خشونت ديني در جهان هستيم و اين واقعيت تلخي است. در برخي از جاهاي دنيا، اقليت‌هاي ديني از اعمال خشونت نسبت به خود هراس دارند. بايد به تفاوت‌ها احترام بگذاريم، اكنون زمان آن فرارسيده كه ظرفيتي را در جوامع ايجاد كنيم كه نقطه مشترك همه اديان است. اگر ديالوگ بين اديان نباشد، صلحي نخواهد بود.

او با تاكيد بر آموزش ارزش‌هاي مشترك اديان به نسل‌هاي آينده و واردكردن آنها در نظام‌هاي آموزشي كشورها گفت: ما در جوامع مختلف بايد نقش دين را در كمك به روندهاي سياسي مورد توجه قرار دهيم.

پرودي در پايان درباره نسبت دين و سياست در جوامع امروز اظهار داشت: ارتباط ميان سياست و مذهب، به‌گونه‌اي بايد باشد كه از روندهاي خشونت‌آميز جلوگيري شود. بايد به ديگران هم اجازه زندگي بدهيم. اين اصل بايد درميان مردم و به‌ويژه جوانان گسترش يابد. بايد حقوق اقليت‌هاي مذهبي رعايت شود. بنيادگرايي بايد كشف ارزش‌ها باشد نه اعمال خشونت‌ به ديگران نيز امروزه اين واقعيت بيشتر از گذشته آشكار شده كه بدون معنويت نمي‌توان زيست؛ اين تصوير دنياي آينده ماست. بايد فلسفه‌اي براساس مشتركات ديني و فرهنگي پي بريزيم و آن را به دسته‌اي از معادلات سياسي برگردانيم. بدين طريق مي‌توان به درك متقابل بين ملت‌ها و فرهنگ‌هاي گوناگون اميد بست.

دگر نوازي

هنگامي كه رئيس جمهور پرتغال بودم، همواره تاكيد مي‌كردم كه بزرگ‌ترين ثروت يك كشور – جداي از منابع مادي – مردمانش هستند. اكنون كه به عنوان نماينده عالي ائتلاف تمدني سازمان ملل در اينجا سخن مي‌گويم، باز تاكيد مي‌كنم كه مدنيت، بنيان راستين جوامع را شكل مي‌دهد و نقش مهمي در ارتباط بين مردم ايفا مي‌كند.

رئيس‌جمهور پيشين پرتغال پس از بيان اين مقدمه در توضيح مدنيت گفت: به نظرم مدنيت بيان محكمي از اشتراكات بين جوامع است. از اين رو فضيلت‌هاي مدني هسته اصلي حقوق بشر را تشكيل مي‌دهند. پيش از همه، مدنيت با شأنيت زندگي مرتبط است و اين مسئله براي جهانشمولي حقوق بشر اهميت دارد. او درباره اهميت ائتلاف تمدن‌ها در جلوگيري از گسل‌هاي بين فرهنگي اظهار داشت: اگر تفاوت‌هاي فرهنگي و ديني مابين جوامع اهميت نداشتند، اين ائتلاف دليل وجودي خود را از دست مي‌داد.

هدف از اين برنامه، ايجاد همبستگي ميان مردم است تا بر پايه ارزش‌هاي مشترك زندگي كنند. به همين دليل، امروزه دگرنوازي به عنوان بياني از مدنيت عام اهميت وافري پيدا كرده است. دگرنوازي نماينده يك امر جهانشمول در دنياي چندفرهنگي است. دگرنوازي به ما مي‌گويد كه بشر بنيان مشتركي دارد. صلح وقتي رخ مي‌دهد كه اين بنيان‌ها را بازشناسيم و تفاوت‌ها را پذيرا گرديم و به ديگران احترام نهيم.

از اين رو امروزه از يك طرف نياز به يك استراتژي جهاني داريم تا تفاوت‌هاي فرهنگي و ديني را به‌خوبي سامان دهيم و دوم، در ايجاد صلح براساس اين تفاوت‌ها بكوشيم.او در پايان با طرح اين پرسش‌ها كه آيا دين مي‌تواند نقش خوبي در ايجاد سياست خوب داشته باشد و چه ارتباطي ميان مذهب و روش‌هاي دمكراتيك وجود دارد؟ از نقش گفت‌وگوهاي بين ادياني در گسترش صلح و نيز ايجاد امنيت مشاركتي در ميان ملت‌هاي جهان سخن به ميان آورد.
چهارشنبه 24 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 88]