پژوهش و پژوهش محوري در قاب بايدها و نبايدها

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: پژوهش، پژوهشگر، پژوهش محوري از جمله واژه هايي هستند كه طي چند سال اخير و در محافل مختلف به كرات شنيده ايم و اهميت و نقش آن را در توسعه اقتصادي و ملي باور كرده ايم. اينك كه در آستانه برگزاري چهارمين سال هفته پژوهش ميباشيم و وزارت علوم، دانشگاهها، مراكز و موسسات علمي و اكثر وزارتخانه ها و سازمانهاي دولتي و خصوصي خود را آماده برگزاري با شكوه اين هفته مينمايند، در نظر داريم با نگاهي تحليلي و آماري وضعيت فعلي و واقعيتهاي موجود پژوهش در ايران را به طور مستند به نقد كشيده و در چند کلام تحلیل خود را متوجه برخي پيامدهاي منفي حاصل از عدم توجه به وضعيت پژوهش و محققان معطوف نماييم.
كلام اول،

با وجود تمام تلاشهاي دولت در طي سالهاي اخير و به ويژه در برنامه سوم توسعه به وضعيت پژوهش و پژوهش محوري و انجام تلاشهاي ارزنده براي ارتقاي جايگاه و شان مقام محققان متاسفانه هنوز كاستيهاي بسياري به چشم مي خورد كه اين كاستيها پيامدهاي منفي بي شماري از جمله كندي در توسعه يافتگي و نيز از دست دادن متخصصان (فرار مغزها) به دنبال خواهد داشت.امروزه در گستره جهان نبردي خاموش و آرام در عرصه فكر و فرهنگ بين كشورهاي توسعه يافته و جوامع در حال توسعه استمرار دارد. در اين نبرد نابرابر و نامرئي، بازنده محتوم كشورهاي جهان سوم و برنده و پيروز كشورهاي توسعه يافته مي باشند. رمز كاميابي و موفقيت كشورهاي توسعه يافته را بايد در توجه جدي به مقوله پژوهش و جذب بي دردسر سرمايه هاي انساني جوامع ديگر دانست. امروزه تقديس پژوهش و تكريم پژوهشگر عامل ربايش مغزها و جذب متفكران و انديشمندان جهان شده است.بنابر آمارهاي موجود ، كشورهاي توسعه يافته صنعتي سالانه حدود 9 ميليارد دلار از خدمات علمي محققين ساير كشورها منتفع مي گردند. البته اين بهره برداري علمي خاص كشورهاي در حال توسعه نيست و تقريباُ تمام كشورهاي جهان بطور نسبي با آن درگير مي باشند ولي به دلايل عديده اي، انتفاع از خدمات علمي پژوهشگران كشورهاي در حال توسعه بسيار بيشتر مي باشد. در اين راستا به چند آمار جالب توجه فرماييد.
بنابر آمارهاي رسمي منتشره تعداد دانشمندان و پژوهشگران روسي كه از سال 1991 اين كشور را ترك و به ساير كشورهاي توسعه يافته مهاجرت كردهاند حدود 15000 نفر بوده به طوريکه كه گفته ميشود فيزيكدانان و رياضيدانان مهاجر روسي حدود 40% احتياجات علمي
كشورهاي مذكور را در زمينه هاي مورد اشاره تامين كرده اند يا اينکه در انگلستان بنابر يك گزارش، ساليانه گروه كثيري از محققان و دانشمندان انگليسي با هدف اشتغال در فعاليتهاي تحقيقاتي گسترده تر اين كشور را ترك مي كنند. آنها دليل اصلي اقدام خود را عقب ماندن انگليس در رقابت فناوري در سطح جهان اعلام كرده اند. از سال 1991 تاكنون از هر شش نفر آلبانيايي متخصص يك نفر به خارج مهاجرت كرده است. بنابر گزارش مركز مطالعات اقتصادي و اجتماعي آلباني، 31% از 600 هزار مهاجر آلبانيايي، استادان دانشگاهها، دانشمندان و پژوهشگران بوده اند.در ايران نيز به دليل عدم توجه به پژوهش و عدم بهره گيري كاربردي از نتايج پژوهشهاي انجام شده و بويژه نداشتن ساختار منظم پژوهشي، پديده شوم از دست دادن دانشمندان و پژوهشگران با شدت هرچه تمامتر ادامه داشته است بطوريكه گفته ميشود ايران بالاترين رقم فرار مغزها در جهان را بخود اختصاص داده است. يك برآورد نشان ميدهد كه در20 سال گذشته حدود 400 ميليارد دلار از بابت دست دادن دانشمندان و پژوهشگران خويش متضرر شده ايم. طبق آمارهاي منتشره حدود 150 هزار دكتر و مهندس ايراني در خارج از كشور زندگي مي كنند كه اگر بطور متوسط آموزش و پرورش هر نيروي انساني 20 هزار دلار هزينه داشته باشد. محاسبه كنيد كه چه سرمايه فكري عظيمي از ايران خارج و توسط كشورهاي ديگر جذب شده است.
به چند نمونه آمار ديگر توجه كنيد.
از 125 تن برگزيدگان المپيادهاي علمي،86 تن از آنان به خارج از كشور عزيمت نموده اند. تعداد پزشكان ايراني مقيم اروپا دو برابر
پزشكان شاغل در كشور هستند. در جهان حدود 400 فيزيكدان ايراني مشغول بكارند در حاليكه در ايران تنها 200 فيزيكدان متخصص فعاليت
مي كنند!
توجه به اين آمارها و واقعيتهاي موجود در عرصه هاي جهاني نشانگر آن است كه كشورهاي توسعه يافته، ربايش سرمايه هاي فكري جوامع ديگر را در سر لوحه استراتژيهاي سياسي خود قرار داده و تلاش مي كنند تا با يك جنگ پنهان، كفه ترازو را همچنان به نفع خود سنگين داشته و از ظهور قدرتهاي صنعتي جديد جلوگيري نمايند.
كلام دوم ،

آمارهاي موجود درخصوص وضعيت پژوهش از شكافي عميق و هولناك بين كشورهاي پيشرفته و کشورهای در حال توسعه حكايت
مي كند.هزينه سرانه تحقيقات در ايران طي سالهاي 1351، 1355 و 1360 به ترتيب 5/7، 5 و 6/2 دلار بوده است در حاليكه اين رقم
در سال 1360 براي كشورهاي آلمان غربي، آمريكا و ژاپن به ترتيب 375، 333 و 53 دلار بوده است. جدول ذيل گوياي بسياري از ناگفته ها درخصوص وضعيت پژوهش در مناطق مختلف جهان در دهه 90 مي باشد:

مناطق جهان هزینه تحقیق و توسعه ( میلیارد ریال) تعداد پژوهشگران در یک میلیون نفر اروپا
956/104 2206 آسیا
218/91 401 آمریکا
581/196 1509 آفریقا
136/1 117 اقیانوسیه
984/2 2206 ایران 1992
2/0 90-80
در طی اين سالها در صد هزینه های اختصاصی به امور پژوهشی در کشورهای توسعه یافته افزایش یافته است . (مثلاٌ بودجه پژوهشی در کشورهای در سال 1980 در مقایسه با سال 1970 به رقم 5/97 رسیده است ) ضمن اینکه در حالیکه در طی همین سالها درصد بودجه پژوهشی در کشورهای در حال توسعه از 5/2 درصد در سال 1970 به 2/6 در سال 1980 رسیده است . که این حکایت از فقر شدید علمی در کشورهای در حال توسعه دارد. البته در ساليان اخير نگرش نوین جهانی به پژوهش رایج گردیده و کشورهای جهان بویژه کشورهای در حال توسعه نیز سرمایه گذاری هنگفتی بر سرمایه های انسانی خویش و بخصوص در امر پژوهش داشته اند .
خوشبختانه در ايران نیز این نگرش مثبت شکل گرفته وبر اساس همین نگرش مثبت تعداد پژوهشگران افزايش يافته و به حدود 400 تن در يك ميلون تفر رسيده است. ولي نكته مهم همچنان با قيست كه براي توسعه فعاليتهاي پژوهشي و ارج گذاري به محققين و
بويژه حفظ و نگهداشت نخبه هاي علمي چه بايد كرد؟آیا سیاستهای فعلی جوابگوی نیازهای آتی خواهد بود؟آیاتداوم روند پژوهشی
کشور و وجود قوانین دست و پاگیر می تواند متضمن توسعه فعالیتهای تحقیقاتی باشد ؟ و سوال مهمتر اینکه آیا دست آویختن
به راهکارهای مقطعی که تنها به مثابه مسکن موقتی هستند می تواند تکیه گاه مطمئنی برای نظام پژوهشی ایران باشد ؟
به عقيده نگارنده عوامل ذيل مي توانند در توسعه فرهنگ پژوهش محوري و نيز حفظ نخبگان موثر باشند البته مشروط بر اینکه نگرش مثبت و حوصله و استمرار را فراموش نکنیم ! :
1- ايجاد ساختار منظم و منسجم مديريت پژوهش و بهسازي مستمر آن.
2- تنوع بخشيدن به منابع مالي در زمينه تحقيقات و اختصاص عادلانه بودجه هاي تحقيقاتي به بخشهاي مختلف آموزشي و تحقيقاتي.
3- تقويت اعتماد به تحقيق و ارزشمندي نتايج آن نزد تصميم گيرندگان و مسوولين ذيربط.
4- ايجاد سازوكارهاي مناسب جهت مشارکت هر چه بيشترتوليدكنندگان و مصرف كنندگان پژوهشها در تمام طول اجراي پروژه هاي تحقيقاتي.
5- ايجاد سازو كارهاي مناسب جهت حل مشكلات اقتصادي، معنوي و فرهنگي متخصصان و محققان به منظور تشويق آنهابه عدم مهاجرت به كشورهاي توسعه يافته.
6- اشاعه يافته هاي پژوهشي و سهولت دستيابي به نتايج آن توسط متقاضيان
اما كلام سوم ،

واقعيت اين است كه در كشور ما هنوز عزم ملي براي پژوهش بوجود نيامده است و حتي تلاشها و نگرشهاي فعلي نيز جوابگوي
نيازهاي تحقيقاتي نمي باشد. آمارهاي موجود حكايت از آن دارند كه 96% بودجه هاي تحقيقاتي جهان را كشورهاي توسعه يافته هزينه مي كنند. در سال 1377 كل اعتبارات تحقيقي كشور 1146 ميليارد ريال و اعتبارات تحقيقات دانشگاهي 325 ميليارد ريال بود سهم تحقيقات ايران در مقايسه با تحقيقات انجام شده در جهان 3% است! دربين 162 كشور جهان، ايران از نظر شاخص آموزش در رتبه 103 و از لحاظ
شاخص توسعه انساني در جايگاه 90 قرار دارد. برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه بيانگر تنها 560 محقق در هر يك ميليون نفر ايراني است در حاليكه استاندارد جهاني 1269 پژوهشگر مي باشد.
در سال 1998 حدود 500 مقاله معتبر علمي در ايران توليد شده كه در مقايسه با ساير كشورهاي جهان و برخی كشورهاي خاورميانه
(نظير مصر و تركيه) سهم ايران بسيار ضعيف ارزشيابي مي شود. اين ضعف و كاستي وقتي بيشتر احساس مي گردد كه در جراید
می خوانیم حدود 1800 كار تحقيقاتي به اصطلاح كاربردي داريم كه 90% آن دركتابخانه ها خاك مي خورد! و اين جاست كه مظلوميت پژوهش با تمام وجود احساس گرديده و اين واقعيت رخ مي نماياند كه تا شهريار پژوهش خلعت فرهنگ نپوشد نمي تواند بر
سرباور مردم بنشيند و تا فرهنگ پژوهش در عمق باور نهادينه نشود، اعتبارات تخصيص يافته هم صرف تشريفات زائد خواهد شد و اختصاص اعتبارات سنگين هم در راه توسعه پژوهش بي فايده خواهد بود.
و كلام آخر اينكه

آب كم جو تشنگي آور بدست
تا بجوشد آبت از بالا و پست

به نظر می رسد اكنون زمان آن است تا فارغ از هرگونه دلمشغولی و با هدف ساختن ایرانی سبز همه دست در دست يكديگر نهاده و قاب زيباي توسعه يافتگي را با رنگ زيباي پژوهش تصوير نماييم و همواره اين نکته را به ياد داشته باشيم كه اگر جامعه اي خوب پژوهش نكند نمي تواند خوب بينديشد و چنانچه نتواند خوب بينديشد، ديگران به جايش خواهند انديشيد!

پی نوشت
آمارهای موجود در این مقاله از منابع زیر برداشت گردیده است:
فصلنامه فرهنگ و مشارکت – شماره 30 – زمستان 1380
روزنامه انتخاب – مقاله آنان می روند فقط متاسفیم – مورخه 11/2/1380
خبرنامه تحقیقات و فنآوری – شماره 13 – پاییز 1381

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 165]