معماری مسجد جامع فرومد

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: مسجد جامع فرومد در روستای فرومد (از توابع بخش میامی، بر سر راه شاهرود به سبزوار در ١۶٥ کیلومتری شمال خاوری شاهرود) واقع گردیده و امروزه به صورت نیمه ویران درآمده است.
در اواخر تسلط ایلخانان مغول، قضبه فرومد و آبادیهای اطراف آن دارای اهمیت بود. ایجاد نهضت سربداران، آبادی این قضبه را که تقریباً مرکز فعالیتهای آنان محسوب میشد، پیش از پیش افزایش داد.
این مسجد امروزه به صورت نیمه ویران درآمده، با این حال به علت دارا بودن تزئینات بسیار غنی، از آثار بسیار ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار میرود. بنا بر روایات، این مسجد در اصل آتشکده بوده است. البته در مورد زمان تبدیل شدن آن به مسجد، سند دقیقی در دست نیست و گمان میرود این تغییر در اوایل اسلام یا در دوره سلجوقی انجام شده است.گچبریهای به کار رفته در این بنا به سه دوره اوایل اسلام، سلجوقی و ایلخانی تقسیم میشود.
این بنا در مساحتی در حدود ۸٢٠مترمربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی، دو ایوانچه در طرفین ایوانها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالاً شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبد دار چهار گوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سر دری مزین است.
سردر ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزئینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبههایی چند است. این سردر به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن دو ستوننمای آجری اجرا شده است. در پایین، بر روی سکوی طرفین این ستوننماها نیز تزئینات آجر تراش به شکل هشت ضلعی منتظم که در فضای خالی داخل شعاعهای آنها، سفال مهری با نقش گیاهی نشاندهاند و گچبریهایی با نقوش هندسی وجود داشته که قسمت اعظم آن فرو ریخته است. پیشانی سردر نیز دارای تزئینات گچبری است، دیوارههای داخلی سردر با تزئینات به شکل مربع های کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزئین شده است. در پا کار طاق، سردر کتیبهای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه، تزئینی گچبری دیده میشود. مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی، درگاه کوتاهی به ارتفاع ۶۵/١قرار دارد. وضعیت درگاه نشان میدهد که در دورههای بعدی آن را کوچک کردهاند.
پس از سردر، دالانی به عرض حدود ٣ و طول ۵/۵ متر قرار دارد که از طریق آن میتوان به صحن و شبستان جانبی رسید.
صحن مسجد به شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در شرق و غرب با بقایای رواقهای جانبی محدود میشود.
ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ٢۵/۶وعمق ٢۵/١١متر، از ایوان مقابل بزرگتر و مرتفعتر است. این ایوان با قوس و طاق گهوارهای عرضی و نیم گنبد انتهایی پوشش یافته است. در حاشیه داخلی قوس ایوان، دو ستوننما قرار دارد و بر روی آنها آجرهای مشبک قالب زده به ابعاد 20 در 20 سانتیمتر کار شده است. از فراز ستوننمای پایه غربی ایوان، کتیبههای کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز میشود و بر روی ستوننمای پایه شرقی خاتمه میپذیرد. این کتیبه به شدت آسیب دیده، با این حال؛ متن آن طبق معمول، آیاتی از قرآن بوده است. نمای ایوان جنوبی با تزئینات آجری پیشبر و قالبزده با نقوش هندسی، گره و طرحهای تسمهای مزین شده است. گچبری ایوان به خط ریحان بوده و پس از این کتیبه، گچبری جالبی اجرا شده که نقوش آن قدیمی است و شباهت زیادی به نقوش ساسانی دارد. در دیوارهای ضلع غربی و شرقی ایوان درگاههایی با پوشش طاقی تعبیه شده که به فضاهای جانبی راه پیدا میکند.
این بنا دارای دو محراب است. بر دیوار شرقی ایوان جنوبی، محرابی گچبری با نقوش هندسی، گیاهی و زنجیرهای شکل و کتیبه کوفی قرار دارد که متن کتیبه آن، سوره اخلاص است. در دورههای بعد روی آن پوشانده شده و در جریان حفاری و ایجاد سونداژ بر روی دیوار نمایان شده است. در ضلع جنوبی ایوان نیز محراب گچبری و رنگآمیزی شدهای قرار دارد که منقوش به طرحهای هندسی، گیاهی، اسلیمی و کتیبهای قرآنی به خط کوفی و نسخ است. متن کتیبه نسخ، آیه١١ سوره مریم است. تزئینات محراب فوق، بیشباهت به محرابهای سلجوقی نبوده و در آن رنگهای سبز، آبی، نارنجی و قرمز دیده میشود.
بخش فوقانی ضلع جنوبی ایوان و انتهای پوشش نیم گنبد آن؛ با مقرنسكاری زیبایی گچبری و با نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی تزئین شده است. در میان یکی از مقرنسهای ردیف اول، عبارت «عمل علی بن ابوالحسن بن محمود الجامی (الحاجی) الشهرستانی» - نام معمار یا استاد کار تزئین بنا – قرار دارد. نکته جالب در این بنا؛ نقوش شبیه به صورت انسان است كه در داخل ایوان جنوبی و در آخرین طاقنمای منتهی به مقرنسهای بالای محراب دیده میشود.
درطرفین ایوان جنوبی، دو ایوانچه ساخته شده که بر پیشانی آنها نقوش هندسی، گیاهی و اسلیمی، گچبری شده و بخش عمده آنها فرو ریخته است. در نمای قوس بیرونی ایوانچهها، کتیبهای به خط کوفی مشبک مشجر، گچبری شده که متن کتیبه ایوانچه شرقی، آیه٣١ سوره اعراف است. در پاکار طاق ایوانچه غربی، کتیبه دیگری به خط نسخ متمایل به ثلث نوشته شده است.
شبستان شرقی تقریباً تخریب شده و آثار تزئینات ته رنگ بر گچ، به چشم میخورد. شبستان غربی نیز کاملاً ویران شده و در بقایای ویرانهها اثری از تزئینات دیده میشود البته به تازگی شبستانها مرمت شدهاند.
ایوان شمالی بنا، دقیقاً با ایوان جنوبی هم محور نیست. ارتفاع این ایوان١٢، عرض آن ۵٠/۶ و عمق آن ۵۵/٧ متر است. در حاشیه قوس ایوان، دو ستون نما و بر روی آنها، آجرهای مشبک پیشبری به شکل متوازیالاضلاع کار شده است. از بالای ستوننمای ضلع شرقی ایوان، دو کتیبه مجزا شروع و بر روی ستوننمای ضلع غربی خاتمه مییابد. کتیبه اول؛ به خط کوفی مشبک مشجر و کتیبه دوم؛ به خط نسخ متمایل به ثلث است که هر دو به شدت آسیب دیدهاند. تزئینات نمای ایوان آجری؛ منقش به نقوش هندسی، گیاهی و طرحهای تسمهای است. تزئینات داخلی ایوان مشتمل بر كتیبه سرتاسری قرآنی به خط نسخ متمایل به ثلث است كه در زمینه تزئین گچبری شده است. بدنه نیز گچكاری بوده كه فرو ریخته است.
سطح پوشش نیم گنبد انتهایی ایوان؛ با گچ، مقرنس كاری شده كه اكنون تنها داغ آن برجاست. در بالای كتیبه سرتاسری فوقالذكر در دو طرف، یك طاق نمای گچبری شده با نقوش گیاهی دیده میشود كه در چهارطرف آن، كتیبهها آسیب دیده با این حال؛ متن كتیبه قرآنی در پیرامون طاقنمای روی دیوار شرقی (آیات دو و سه سوره نصر) قابل خواندن است.
در طرفین ایوان شمالی نیز دو ایوانچه ساخته شده، ایوانچه شرقی مدخل ورود به یك اتاق مربع شكل با سقف شبه گنبدی است. بر پیشانی این ایوانچهها، تزئینات زیبای آجركاری به صورت یك شش وجهی به چشم میخورد كه در قطعات كاشی فیروزهای نشاندهاند. همچنین در دو سمت ایوان شمالی، دو دیوار كه روی هر كدام از دو طاقنما با تزئینات آجری و نقوش هندسی با تلفیق كاشی فیروزهای و آبی لاجوردی است، دیده میشود كه صرفاً جنبه تزئینی دارد.
در ضلع شرقی و غربی صحن، بقایای رواقی مشتمل بر جرزها و قوسها و دهنههایی بر جای مانده كه با تزئینات زیبای گچبری و نقوش گیاهی و اسلیمی تزئین شدهاند. در پاكار طاق این رواقها، كتیبههایی به خط نسخ متمایل به ثلث مشاهده میشود كه مضمون آنها احادیث و شعائر اسلامی است.
در ضلع شمالی رواق غربی، سه طاق کوچک دیده میشود که هیچ ارتباطی با اجزای دیگر بنا ندارد، همچنین در گوشههای ضلع شمالی رواق شرقی نیز باقی ماندههایی از نوعی گوشواره موجود است که گمان میرود آنها مربوط به دوره پیش از اسلام (زمانی که این بنا هویتش آتشکده بوده) است.
مسجد فرومد، فاقد هر گونه كتیبه تاریخی و مدارك مستند تاریخی است. با این حال با توجه به شیوه معماری (نقشه دو ایوانی و پوشش ایوانها و تزئین بنا كاربری وسیع آجر تراش با تلفیق كاشی های فیروزهای و لاجوردی) و با مقایسه آن با دو بنای تاریخی دوره خوارزمشاهیان یعنی مسجد جامع گناباد و مسجد ملك زوزن، میتوان آن را از آثار اوایل قرن هفتم هجری دانست.
ویژگیهای مهم :
تناسبات اجزای اصلی:
قوس ورودی ارتفاع زیادی دارد ولی درگاه بسیارکوتاه است؛ همچنین درگاه و دالان ورودی مسجد نسبت به بقیه اجزای مسجد کوچکترند.
مساحت ایوانها نسبت به حیاط (میانسرا) بزرگ دیده میشود. از سوی دیگر به علت کوچکبودن میانسرا و مساحت کل مجموعه، ایوانها در داخل بسیار مرتفع به نظر میآیند.
رواقها و شبستانها تقریباً ارتفاع انسانی دارند.
نسبت توده و فضا:
با در نظرگرفتن مساحت نسبتاً کم بنا و تکنیک موجود در زمان و محل ساخت این مسجد؛ مساحت فضاهای گوناگون نسبت به دیوارهها بیشتر است. اگر این بنا را با مساجد بزرگ هم دوره با ساختش مقایسه کنیم تقریباً نسبت توده و فضای این مسجد با دیگر مساجد برابری میکند.
خط آسمان:
در نمای ورودی؛ خط آسمان در یک خط به اوج میرسد و آن بالای طاق ایوان شمالی است. در نماهای شرقی و غربی نیز با حفظ قرینگی، پس از رسیدن به همین طاق ایوانها، خط آسمان قطع شده و به پایین میآید.
خط محیطی و بستر ساختمان:
این مسجد در زمینی تقریباً هموار بنا شده؛ تنها چند پله در دالان ورودی آن وجود دارد تا به سطح پایینتر صحن برسد. مسجد از دو سمت شمال و شرق به کوچه و خیابان، از سمت غرب به زمین بایر خود بنا و در سوی جنوبی آن (قبله) به خانههای روستایی محدود میشود.
منابع و مدارک:
- فرهنگ مردم شاهرود، جلد اول، کتاب
- خبرگزاری شبستان، یکشنبه 15 بهمن 1385 www.shabestan.com
- گزارش مرمت سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی (دفتر سمنان)
- طرح هادی روستای فرومد

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3097]