نويسنده: محمدصادق شجاعي مسؤوليت والدين در زمينه بازي كودك از نظر اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: محمدصادق شجاعي مسؤوليت والدين در زمينه بازي كودك از نظر اسلام
خبرگزاري فارس: كودكان به كمك بازي و اسباب بازي با دنياي اطراف خويش آشنا مي‏شوند، تا جايي كه عشق و آرزوي كودك، در بازي و اسباب بازي خلاصه مي‏شود و جهاني بدون اين دو، براي وي زنداني بيش نيست. بنابراين، «بازي» و «اسباب بازي» سرمايه آن‏هاست.

اشاره:

امروزه اين موضوع ثابت شده است كه آموزش و پرورش كودكان، تنها به نوع رسمي آن محدود نمي‏شود، بلكه روش‏هاي فراوان ديگري هم وجود دارد كه كودكان از رهگذر آن‏ها، دانش و اطلاعات لازم را به دست مي‏آورند و با فرهنگ و هنجارهاي اجتماعي آشنا مي‏شوند. يكي از منابع بسيار مهم در اين مسير و عامل بنيادي در رشد و تكوين شخصيت كودكان، «بازي» و «اسباب بازي» است. كودكان به كمك بازي و اسباب بازي با دنياي اطراف خويش آشنا مي‏شوند، تا جايي كه عشق و آرزوي كودك، در بازي و اسباب بازي خلاصه مي‏شود و جهاني بدون اين دو، براي وي زنداني بيش نيست. بنابراين، «بازي» و «اسباب بازي» سرمايه آن‏هاست.

با همه سودي كه در بازي موجود است، از پي‏آمدهاي منفي و زيانبار اسباب بازي و بازي‏هاي رايانه‏اي نيز نبايد غفلت كرد. گر چه كودكان و نوجوانان علاقه‏مندند كه به هر گونه بازي مشغول شوند و لحظات سرشار از شادي و نشاط را تجربه كنند، ولي اين وظيفه والدين است كه كودكان را در انتخاب بازي‏هاي مناسب و اسباب بازي‏هاي مفيد و سازنده ياري كنند و آنان را از بازي‏ها و اسباب بازي‏هاي زيان بار بر حذر دارند. مشاهده‏هاي باليني نشان داده است كه گونه‏هاي ويژه‏اي از اين بازي‏ها، همراه با شيفتگي بيش از اندازه به آن، مي‏تواند زمينه ساز بروز واكنش‏هاي ناسازگار فيزيولوژيكي، ايجاد فشارهاي جسمي، درد و رنج ناشي از وضعيت نامساعد بدن يا انجام حركت‏هاي تكراري هنگام بازي شود. جذابيت بازي‏هاي رايانه‏اي و اسباب بازي‏هاي موجود در بازار، در ماهيت تعاملي آن‏ها نهفته است. اين بازي‏ها بر خلاف سرگرمي‏هاي سنتي، ذهن كودكان و نوجوانان را به حدي مشغول مي‏كند كه توجه فرد از مسائل مهم‏تر و روزانه زندگي منحرف مي‏شود.

در چنين شرايطي، كمك به اعتلاي فرهنگ و آگاهي بخشي والدين در زمينه بازي و اسباب بازي و نيز ارائه راه كارها و مدل‏هاي ساخت اسباب بازي مبتني بر فرهنگ خودي، يكي از وظايف اصلي والدين، پژوهشگران و نهادهاي فرهنگي است.

طبيعي است آن چه از اسلام در مورد بازي به دست ما رسيده، به وسعت و گستردگي ديدگاه روان شناسان در اين زمينه نيست؛ زيرا دغدغه اصلي اسلام نه فقط توصيف مفاهيم و ارائه و تبيين‏هاي علمي، بلكه تربيت انسان‏ها و ارائه يك جهان بيني است.

از اين رو، آن چه اسلام در مورد بازي كودك و موضوع‏هايي از اين قبيل بيان نموده، ناظر به جنبه‏هاي تربيتي آن است كه به صورت گذرا به آن اشاره مي‏شود.

از نظر اسلام، مسؤوليت پدر و مادر تنها اداره زندگي مادي و تأمين نيازهاي جسماني كودك نيست، بلكه پاسخگويي به نيازهاي عاطفي و رواني كودك و توجه به جنبه‏هاي تربيتي وي نيز بر عهده والدين است.

مسؤوليت و وظيفه والدين در برابر فرزندان آن چنان سنگين است كه امام سجاد (عليه‏السلام) از پيشگاه خداوند براي انجام اين رسالت ارزشمند طلب ياري مي‏كند و مي‏فرمايد: «وَ اِعِنّي علي تربيتهم و تأديبهم و برّهم»؛ بار خدايا مرا در تربيت و تأديب فرزندانم ياري و مدد بفرما».1

دين اسلام براي پدر و مادر ارزش بسياري قائل است، به گونه‏اي كه مي‏فرمايد: «وَ قَضي رَبُّكَ أَلاّ تَعبُدُوا إلاّ إيّاهُ وَ بِالوالِدَينِ إحساناً»؛ پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستيد و به پدر و مادر خود نيكي كنيد (اسرا/ 23) همچنين ديگر سفارش‏هاي اسلام درباره والدين، به سبب همين مسؤوليت سنگين و نقش سازنده آنان در تربيت فرزند است. والدين اگر به وظايف خويش عمل كنند و در زمينه تربيت و ارضاي نيازهاي عاطفي و رواني كودكان درست عمل نمايند، از بسياري مشكلات اجتماعي پيش‏گيري مي‏شود. اين مسأله مي‏تواند بيشترين سهم را در ساختن جامعه سالم و خلاق داشته باشد.

جامع‏ترين تعبيري كه گستره مسؤوليت والدين در برابر فرزندان را نشان مي‏دهد، واژه «تأديب» و «تربيت» است و در روايات گوناگون از والدين خواسته شده است كه به آن اهميت دهند. حضرت علي (عليه‏السلام) در اين باره مي‏فرمايد: ارزش گذارش و تفضل هيچ پدري به فرزندش بهتر از آموختن ادب شايسته نيست».2 اگر والدين بتوانند از ابتداي كودكي رابطه خوبي با كودكان خود برقرار كنند، آن‏ها را تربيت و نيازهاي عاطفي و رواني آن‏ها را ارضا كنند، بي گمان در دوران نوجواني و جواني نيز ارتباط بهتر و سالم‏تري خواهند داشت.

از آن جا كه هدف مهم و وظيفه اصلي والدين، تربيت و شكوفاسازي استعدادهاي كودكان است، اسلام هر آن چه را براي رسيدن به اين هدف مفيد باشد، پذيرفته است و از والدين مي‏خواهد كه زمينه رشد را براي كودكان فراهم كنند. بازي و اسباب بازي از اين گونه است؛ زيرا اسباب بازي خوب و مناسب، به كودك فرصت مي‏دهد تا جنبه‏هاي جسمي، رواني، عاطفي، اجتماعي، اخلاقي و رشد بهنجار شخصيت خود را تربيت و تقويت كند.

بازي از نظر جسمي سبب هماهنگي عضلات و اعضاي بدن مي‏شود. كودكاني كه فرصت‏بازي داشته‏اند، چُست و چالاك‏اند و بيشتر براي رويارويي با سختي‏هاي زندگي آماده مي‏شوند، بنابراين، در برابر مشكلات و ناملايمات صبور و پايدار خواهند بود.

قواعد و اصول و مقررات بازي‏ها، كودك را با روح قوانين و اصول اخلاقي آشنا مي‏سازد و او را آماده مي‏كند كه اصول و مقررات زندگي اجتماعي را درك كند و مسائل انضباطي و اخلاقي را درست و به موقع به كار بندد. بسياري از اصول ارزشمند اخلاقي و اجتماعي مانند تعاون، همكاري، همدلي، مشاركت و مانند آن را كودكان به هنگام بازي مي‏آموزند. از اين رو، والدين و مربيان بايد امكانات لازم را براي بازي‏هاي مفيد كودكان فراهم كنند و به هيچ رو كودكان را منع نكنند و به اين اصل توجه داشته باشند كه شُغل كودك تا هفت سالگي بازي است. رسول خدا (صلي‏الله‏عليه‏وآله) خطاب به والدين مي‏فرمايد: «هفت سال فرزندت را به بازي فراخوان».3 پيامبر اكرم (صلي‏الله‏عليه‏وآله) در فرصت‏هاي مناسب با نوه‏هاي خود (امام حسن و امام حسين (عليهاالسلام)) بازي مي‏كرد، و آنان را به بازي با همسالان خود تشويق مي‏كرد.4

اينك با اين مقدمه، محورهاي عمده وظايف و نقش‏هاي والدين در مورد بازي كودك را بررسي مي‏كنيم.

الف) فراهم كردن زمينه مناسب براي بازي كودك

خانه و خانواده، محل رشد كودك ونخستين مدرسه تربيت اوست. بنابراين، ايجاد شرايط مساعد در محيط خانواده از مهم‏ترين وظايف پدر و مادر و يكي از اساسي‏ترين نيازهاي كودك به شمار مي‏آيد. بررسي‏هاي گوناگون ثابت كرده است كه ايجاد محيط امن و سرشار از امكانات تفريحي، يكي از عوامل سلامت روح و روان آدمي است و براي كودك ارزش حياتي دارد.

روان‏شناسان بر روابط كودكان با كساني كه مراقبت از آنان را بر عهده دارند، تأكيد كرده و اين كنش‏هاي متقابل را اساس عمده رشد عاطفي در كودكان قلمداد كرده‏اند. كودكان نسبت به افرادي كه زمينه‏هاي لذت و سرگرمي و تفريح را برايشان فراهم مي‏كنند، دلبستگي و احساسات مطلوبي پيدا مي‏كنند.

اگر والدين محيط‏هاي امنِ سرشار از اعتماد و احترام متقابل را به وجود آورند، احساس ناامني در كودكان كمتر مي‏شود، و احساسات خوب، شعور و انگيزه ذاتي يادگيري در آنان شكوفا شود. در چنين محيطي، بهترين شرايط ذهني براي يادگيري كودكان ايجاد مي‏شود.5

«ما مي‏توانيم از طريق تدارك زمينه مناسب براي بازي، به كودك، چيزي را بدهيم كه او را قادر مي‏سازد تا بالغ شود. با شجاعت و اعتماد به نفس با زندگي رو به رو شده و احساس كفايت را در خود براي مشاركت در نظم اجتماعي رشد دهد. بالاتر از همه اين كه با فراهم نمودن زمينه مطلوب و وسايل مورد علاقه كودك مي‏توانيم به او كمك كنيم تا از خود تصويري را كه هماهنگ با انتظارات و مسؤوليت‏هاي يك نظام اجتماعي آزاد باشد، بسازد. نظمي كه در آن هر عضو بايد ياد بگيرد كه بار آزادي را تحمل كند و به عنوان يك شخصيت مستقل در دنيايي با ارزش‏هايي مشترك و هدف‏دار زندگي كند.»6

يكي از فرضيه‏هاي روان‏شناسي رشد اين است كه بازي، رشد هوشي كودكان را تسريع مي‏كند. در تأييد اين فرضيه مطالعاتي انجام شده است كه نشان مي‏دهد. كودكاني كه اصلاً اسباب‏بازي ندارند يا امكانات كمي براي بازي دارند، از نظر هوشي و شناختي، از همسالان خود عقب‏ترند. بنابراين، بعضي از روان‏شناسان بر اين باورند كه يكي از دلايلي كه كودكان طبقه كم درآمد، پس از ورود به مدرسه با مشكلات يادگيري رو به رو مي‏شوند، اين است كه امكانات كمي براي بازي در اختيار داشته‏اند و بازي‏هاي‏شان نسبت به كودكان طبقه متوسط، محدودتر بوده است. در يكي از پژوهش‏ها، امكاناتي فراهم شد تا خانواده‏هاي كم درآمد به اسباب بازي دسترسي پيدا كنند. ظ نتايج اين پژوهش نشان داد كه اسباب بازي مي‏تواند نقش مؤثري در رشد شناختي و هوشي كودكان داشته باشد.7 به نظر مي‏رسد در اين پژوهش، اسباب بازي وسيله‏اي است براي تحريك و تشويق رابطه متقابل ميان مادر و كودك و از آن رو كه تحريك كلامي و روابط محبت‏آميز، رشد شناختي را تسهيل مي‏كند، شايد نتايج موفقيت‏آميز اين برنامه بيشتر به دليل چگونگي رابطه بين مادر و كودك باشد تا تنها وجود اسباب بازي‏ها. بنابراين، تنها در دسترس بودن اسباب بازي نمي‏تواند به رشد شناختي كودكان كمك كند، بلكه مشاركت والدين در بازي كودك و روابط محبت‏آميز آنان كارآمدي بازي را تا چند برابر افزايش مي‏دهد.

اهميت مشاركت والدين در بازي با كودك، در سال‏هاي اول زندگي، از نظر رشد ذهني بعدي آنان، در مطالعه كلاسيك اسكيلز و داي (1939) به خوبي نمايان است. در اين مطالعه، گروهي از كودكان پرورشگاهي را كه در دو سالگي به علت عقب ماندگي شديد در رشد، هيچ خانواده‏اي حاضر به پذيرش آن‏ها نبود، به يك مؤسسه ويژه عقب ماندگان ذهني انتقال دادند. در اين مؤسسه، بر عكس آن پرورشگاه پر جمعيت، هر كودك تحت مراقبت يك دختر بزرگ‏تر كه عقب ماندگي ذهني ضعيف‏تري داشت، قرار گرفت. اين دختر در نقش جانشين مادر كودك، اوقات زيادي را صرف بازي و صحبت كردن با كودك مي‏كرد. افزون بر آن، محل زندگي آن‏ها بزرگ‏تر بود و اسباب بازي‏هاي فراواني در آن وجود داشت. همين كه كودك مي‏توانست راه برود، به يك مهد كودك فرستاده مي‏شد كه در آن وسائل بيشتري فراهم بود و كودك از رابطه گرم و صميمي بهره‏مند مي‏شد.

پس از گذشت چهار سال، هوش گروه آزمايشي، به طور متوسط 32 نمره افزايش نشان داد. در حالي كه در گروه گواه كه همچنان در پرورشگاه به سر مي‏بردند، كاهشي معادل 21 نمره مشاهده شد. پس از 20 سال، بار ديگر اين دو گروه بررسي شدند و نتايج، نشان داد كه گروه آزمايشي، همچنان برتري خود را نسبت به گروه گواه حفظ كرده است.8

ب) آزاد گذاشتن كودك براي بازي و سرگرمي

اصل آزاد گذاشتن كودك براي بازي، هم در آموزه‏هاي تربيتي اسلام و هم در ديدگاه‏هاي روان‏شناسي در دوره كودكي پذيرفته شده است، ولي آزادي نبايد به معناي بي بند و باري تلقي شود. در اواخر قرن نوزدهم، متفكران اروپايي و آمريكايي والدين را تشويق مي‏كردند كه به فرزندان خود اندكي آزادي نافرماني بدهند تا بدين ترتيب تا حدي از خانواده استقلال پيدا كنند. جيمز سالي، در اواخر قرن يازدهم، نظريه جان لاك را دوباره مطرح كرد كه «كودكان آزادي را دوست دارند و بنابراين بايد به نحوي بزرگ شوند و زمينه فراهم گردد كه كارهايي را كه دوست دارند و برايشان مناسب است، بي آن كه هيچ گونه فشاري احساس كنند، انجام دهند». ميلر (1922) در اين زمينه تصريح كرده است: «بزرگ‏ترين گناه والدين اين است كه مانع آزادي كودك شوند»9؛ زيرا كودكان، اين غنچه‏هاي نوشكفته وجودمان، هيچ چيزي را با لذت بازي و آزاد بودن عوض نمي‏كنند.

پاتريك بورژه روان شناس در اين باره مي‏گويد: منظور از آزاد گذاشتن و رها كردن كودك تنها در مسيرهاي طولاني پياده‏روي و گردش‏ها خلاصه نمي‏شود، بلكه هر كاري كه به نظر كودك لذت بخش آيد، نوعي آزاد بودن معنا مي‏دهد.10

دخالت‏هاي بي جا و غيرمنطقي در دنياي رويايي و شيرين بازي كودك وهمچنين تحميل نوعي بازي و اسباب بازي به كودك باعث مي‏شود كه او در فردايي نه چندان دور، خود را فردي بدون اعتماد به نفس، وابسته به ديگران، سرافكنده و ناكارآمد به شمار آورد.

دكتر بنت الشاطي، در كتاب «مادر پيامبر (صلي‏الله‏عليه‏وآله)»، دوران كودكي حضرت رسول (صلي‏الله‏عليه‏وآله) را بازنگري كرده است. بر پايه پژوهش‏ها و يافته‏هاي تاريخي و سيره شناختي وي، هنگامي كه آمنه به همراه كودك هفت ساله‏اش براي زيارت تربت پدرش عبدالله به يثرب مي‏رود، تنها يك بار او را به زيارت قبر پدر مي‏برد و بقيه روزها او را آزاد مي‏گذارد تا به همراه دايي زاده‏هايش سرگرم بازي شود و از طبيعت و دشت و صحرا كمال لذت و استفاده را ببرد.11

در مورد امام باقر (عليه‏السلام) نيز آمده است كه به فرزندش امام صادق اجازه مي‏داد تا با كودكان تفريح و بازي كند. امام صادق (عليه‏السلام) در كودكي افزون بر شركت در بازي‏هايي كه با دويدن و جهيدن همراه بود به بازي‏هاي فكري با دوستانش مشغول مي‏شد. براي نمونه در يكي از بازي‏ها، امام جعفر صادق (عليه‏السلام) مي‏نشست و استاد مي‏شد و كودكان ديگر شاگرد او مي‏شدند. او نام ميوه‏اي را مي‏خواست كه براي نمونه بر درخت يا زمين مي‏رويد. رنگ آن قرمز است و طعم شيرين يا ترش دارد و فصل آن همين فصل است. هر كس نام او را مي‏گفت، او استاد مي‏شد و گروه را رهبري مي‏كرد. گاهي بعضي از كودكان از روي شوخي نام ميوه‏ها را عوض مي‏كردند و پاسخ اشتباه مي‏دادند. حضرت به دليل صداقت نداشتن بعضي از هم بازي‏هايش، بازي را ترك مي‏گفت، ولي با خواهش بقيه دوستانش كه مي‏گفتند بازي بدون او رنگي ندارد، دوباره به بازي برمي‏گشت.

در بازي ديگر حضرت، باز هم يك استاد و چند شاگرد بود. استاد كلمه‏اي مانند «الشراعيه» و كلمات هم وزن آن مانند «الصفائيه»، «الدعيه» را مي‏گفت، اگر چه بي معنا باشد، در حالي كه شاگرد مدام بايد همان كلمه نخست را تكرار مي‏كرد. با رخ دادن اشتباه، شاگرد از بازي خارج مي‏شد و ديگري جاي او را مي‏گرفت.

اين دو نمونه از بازي‏هاي امام صادق (عليه‏السلام) در دوران كودكي بود و هدف از آن‏ها تمركز ذهن و سليس شدن كلمات و افزايش گنجينه لغات بود. امام به جز اين دو مورد، در بازي‏هاي ديگر كه با دويدن و جهيدن همراه بود، نيز شركت مي‏كرد.12

ج) دلايل ممانعت برخي پدر و مادران از بازي كودكان

دلايل گوناگوني وجود دارد كه پدر و مادر مانع بازي كودكان مي‏شوند و اجازه نمي‏دهند آن‏ها به دلخواه خود بازي كنند.

يك ـ ناآگاهي پدر و مادر

يكي از اين دلايل، ناآگاهي از آثار مثبت بازي در رشد شخصيت و سلامت رواني كودك و ناآشنايي از ديدگاه اسلام درباره بازي كودكان است. والدين اگر بدانند كه بازي يكي از نيازهاي اصلي كودك است و اسلام درباره آن سفارش كرده است، به گونه‏اي ديگر رفتار خواهند كرد.

روزي پيامبر گرامي اسلام (صلي‏الله‏عليه‏وآله) از كنار كودكاني گذشت كه سرگرم بازي بودند. يكي از اصحاب، آنان را از بازي منع كرد. پيامبر اسلام (صلي‏الله‏عليه‏وآله) فرمود: «بگذاريد بازي كنند، خاك چراگاه كودكان است».13 همچنين در جاي ديگر مي‏فرمايد: «دع ابنك يلعب سبع سنين»؛14 فرزند خود را آزاد بگذار تا سن هفت سالگي بازي كند و حتي در سنين بالاتر هم كودكان را به بازي توصيه مي‏كرد.

محمد غزالي مي‏گويد: بازي اختصاص به دوره كودكي ندارد، بلكه در دوره نوجواني نيز پس از مطالعه كتاب، بايد بازي كند تا خستگي ناشي از مطالعه از تن او جدا گردد.

الزام كودك به مطالعه دائمي و خواندن درس موجبات كندي ذهن را فراهم خواهد ساخت، لذا كودك در صدد رهايي و فرار از مطالعه و درس خواهد شد.15

روان‏شناسان هم منع كودك از بازي را باعث اختلال در رشد، سركوب غرايز و پيدايش عقده‏هاي رواني مي‏دانند.

دوـ انعكاس محروميت‏هاي دوران كودكي پدر و مادر

برخي از پدر و مادرها، به اين دليل به فرزندانشان اجازه و فرصت بازي نمي‏دهند، كه در دوران كودكي با خود آنان بدرفتاري شده، از اين رو، با كودكان‏شان همان گونه رفتار مي‏كند.

سه ـ كمبود فضاي كافي براي بازي

كمبود فضاي كافي، يكي ديگر از علل محروميت كودكان از بازي است. همه خانواده‏ها فضاي كافي در اختيار ندارند تا بخشي از آن را به بازي كودكان، جايي كه آن‏ها بتوانند اسباب بازي‏هاي خود را به دلخواه خود بچينند، اختصاص دهند.

چهار ـ بي حوصلگي پدر و مادر

هنگامي كه هم پدر و هم مادر و يا يكي از آن دو بي‏حوصله باشند و تحمل شلوغ بازي كودكان را نداشته باشند، آسايش كودكان را از آن‏ها سلب و از بازي آن‏ها جلوگيري مي‏كنند.

پيامبر اسلام (صلي‏الله‏عليه‏وآله) به پدران و مادران گوشزد مي‏كند كه هرگاه در كودكان خود فزون كنشي و به اصطلاح شيطنت و شلوغ بازي مشاهده كردند، مانع بازي و تحرك و فعاليت آن‏ها نشوند؛ زيرا ممكن است همين شلوغ بازي‏ها و جنب و جوش‏ها كه گاه موجب به هم ريختگي اسباب و وسائل و ناراحتي و عصبانيت والدين مي‏شود، به اخلاق فاضله و رفتارهاي بهنجار آنان در بزرگ سالي بينجامد.

«شيطنت و لجاجت در كودكي، نشانه زيادي عقل او در بزرگسالي است.»

در روايت ديگر از امام موسي بن جعفر (عليه‏السلام) نقل شده است كه فرمود: «يُستحبُ عرامةُ الغلام في صغره ليكون حليما في كبره. ثم قال: ما ينبغي الا أن يكون هكذا».16

مرحوم مجلسي در ذيل اين روايت، «عرامه» را به شيطنت، بازيگوشي و علاقه بيش از حد كودك به بازي معنا كرده است. بنابراين، معناي روايت اين مي‏شود كه: شايسته است كودك به هنگام خردسالي، بازيگوش و پر جنب و جوش باشد، تا در بزرگسالي صبور و شكيبا و باهوش شود. سپس فرمود: البته انتظار نمي‏رود كه كودك غير از اين باشد.

اگر كودكي مطيع و آرام و به اصطلاح خوش اخلاق باشد، هنگام بزرگسالي، وابسته، كودن و كم هوش و ناشكيبا خواهد بود. پس بازي، شيطنت، شكستن و به هم ريختن، حق طبيعي كودك و نشانه هوش و زيركي او در بزرگسالي است. والدين بايد به آثار تربيتي بازي توجه كنند و با الهام از سيره عملي معصومين (عليهم‏السلام) كه به فرزندان خود اجازه بازي و تفريح مي‏دادند، به كودكان خود اجازه دهند تا به تفريح و سرگرمي مشغول باشند.
//////////////////////////
پي نوشت‏ها:
1ـ صحيفه سجاديه، علي شيرواني، قم، انتشارات دارالفكر، 1381، چاپ دوم، ص 124.
2ـ ميرزا حسين نور، مستدرك الوسائل، قم، آل البيت (عليهم‏السلام)، 1408 ق، چاپ دوم، ج 2، ص 625.
3ـ سفينة البحار، ج 8، ص 579.
4ـ محمد جواد طبسي، حقوق فرزندان در مكتب اهل البيت (عليهم‏السلام)، دفتر تبليغات اسلامي، 1376، چاپ دوم، ص 94 ـ 97.
5ـ باربارا مك كومبز، جيمز پاپ، پرورش انگيزه در دانش‏آموزان، ترجمه: ابراهيمي قوام، تهران، رشد، 1382، چاپ اول، ص 16 ـ 32.
6ـ بازي درماني، ص 45.
7ـ رشد و شخصيت كودك، ص 184.
8ـ ريتال اتكينسون، زمينه روان‏شناسي، ترجمه: محمد تقي براهني و ديگران، تهران، رشد، 1375، ج 1، ص 125.
9ـ The nem Psychology and the parent milier.h.c London, 1992 -pl9
10ـ محمد رضا پوراحمدي لاله، روش‏هاي تربيت كودكان، پريور، 1382، چاپ اول، ص 80.
11ـ بنت الشاطي، مادر پيامبر (صلي‏الله‏عليه‏وآله)، ترجمه: احمد بهشتي، قم، سازمان تبليغات اسلامي، 1379، چاپ اول، ص 180 ـ 181.
12ـ مرتضي منطقي، روان‏شناسي تربيتي، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهي، 1372، چاپ اول، ج 2، ص 559 و 560.
13ـ نورالدين هيثمي، مجمع الزوائد، بيروت، انتشارات دارالكتاب، 1976 م، چاپ دوم، ص 8.
14ـ سفينة‏البحار، ج 8، ص 579.
15ـ محمد غزالي، احياء علوم الدين، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1364، چاپ دوم، ص 144.
16ـ بحارالانوار، ج 14، ص 279.
.....................................................................
منبع: ماهنامه ياس، شماره 31
چهارشنبه 17 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 304]