آفاق نهج‏البلاغه

واضح آرشیو وب فارسی:اطلاعات: آفاق نهج‏البلاغه

به واسطه اطلاع بر كتاب «نهج‏البلاغه» به طور تصادف و بدون رنج و كوشش، حكم تقدير با من روى وفادارى ‏نشان داده است. در هنگام آشفتگى حال و تشويش خاطر و گرفتاريهاى گوناگون و خستگى از كار، بر اين كتاب دست يافتم و آن را موجب تسليت و وسيله خلوت دانستم. بعضى از صفحات آن را از نظر گذراندم و قسمتى از عبارت آن را از موارد مختلف و موضوعات متفرق تأمل كردم، در هر مقامى در صفحه خيال ميدان جنگى را برپا مى‏ديدم. گويا آتش زد و خورد در گرفته و حمله‏هاى پى‏درپى شروع شده است. در آن ميان براى‏بلاغت، اقتدار و دولتى است و براى فصاحت، سرفرازى و صولتى است. اوهام نيز به سركشى و تاخت و تاز درآمده، شكوك هم به فعاليت و بازيگرى‏برخاسته، لشكرها و دسته‏هاى جنگجوى‏خطابه در صفوف منظم قرار گرفته، با پيوستگى و نظم كاملى پيش مى‏روند. با شمشيرهاى ‏منطق درخشان و نيزه‏هاى دل شكاف برهان، به كارزار پرداخته و با دندانهاى تيز، خون قلبها را مكيده (ماده اوهام را از قلبها بيرون مى‏كشند)، و تاخت و تاز وسوسه‏ها را از كار مى‏اندازند، خيالات فاسد را هر يك پس از ديگرى به خاك هلاك مى‏افكنند. چيزى نمى‏گذشت كه حق را فيروزمند و باطل را درهم شكسته، و گرد و غبار فتنه را فرونشسته مى‏ديدم. هيجان شكوك آرام شده، هرج و مرج و اشتباهات برطرف گرديده، زمامدار اين دولت عقل و منطق، قهرمان اين حمله بلاغت و سخنورى همان پرچمدار فاتحش اميرالمؤمنين على‏بن‏ابى‏طالب است.

وه چه مناظرى در تأمل صفحات اين كتاب در جلوى‏ديده عقل نمايان مى‏گشت! از هر موضعى به موضع ديگر منتقل مى‏شدم، احساس مى‏كردم كه منظره‏ها تغيير مى‏يابد؛ مشاهداتى نو به نو پيش مى‏آيد. گاهى خود را در عالمى مى‏ديدم كه ارواح عاليه در حله‏هايى از عبارات زيبا به تعميرش سرگرم بودند، و آن ارواح در اطراف نفوس زكيه طواف مى‏كردند، و به قلبهاى پاك از آلايش نزديك مى‏شدند؛ و با وحى‏ضمير به رشدش هدايت مى‏نمودند، و به طرف هدفهاى عالى متوجهش مى‏كردند و از لغزشگاهها بركنارش مى‏بردند و به شاهراه فضل و كمالش مى‏رساندند.

زمانى از پشت‏پرده عبارات چهره‏هاى عبوس و دندانهاى تيز آشكار مى‏گشت، ارواح مقدسى مى‏ديدم در پوست پلنگ و با چنگال شكارى كه براى ربودن صيد، خود را درهم كشيده، به چابكى از جا مى‏جهند و دلها را چون بازشكارى صيد نموده، از چنگال هواهاى پستش مى‏ربايند و عقايد باطل و انديشه‏هاى ‏شيطانى را از ميان مى‏برند.

بار ديگر عقلى نورانى را كه شباهتى به مخلوق جسمانى ‏نداشت، مشاهده مى‏كردم كه از موكب الهى‏جدا شده، خود را پيوسته روح انسانى نموده، و روح انسانى را از آلودگيها و پوششهاى طبيعى برهنه كرده؛ تا ملكوت اعلى صعودش داده و تا حد منظره‏هاى اجلى بالايش برده، و پس از خلاصى از شائبه‏هاى اشتباهات، در رديف قدسيان نشئه عمران قرار داده است.

و در لحظاتى چند، با گوش جان، آهنگ نداى آن خطيب حكمت را مى‏شنيدم كه زمامداران و اولياى‏امور امت را مى‏خواند تا به مواقع صواب آشنا و به مواضع اشتباهاتشان بينا كند، و از لغزشها بهراساند، و به دقايق سياست و راههاى حساس حياتى‏متوجهشان گرداند. سپس آن را بالاى كرسى سياست برنشانده، به مقام عالى تدبير مملكت صعودشان داده، خود مراقب جزئيات حسن سلوك و رفتار آنان است.

اين كتاب جليل، مجموعه‏اى است از كلمات سيد و مولاى ما اميرالمؤمنين على بن ابى‏طالب كه سيد شريف رضى برگزيده، از سخنان متفرق آن حضرت قسمت‏هايى را جمع نموده به نام «نهج‏البلاغه» نام برده، من متناسبتر و لايقتر از اين اسم براى اين معنى‏سراغ ندارم. و بيشتر از آنچه اين اسم دلالت دارد، نمى توانم اين كتاب را توصيف كنم، و بهتر از آنچه جمع آورنده درباره مزيت اين كتاب ذكر نموده، نمى‏توانم بيانى نمايم. فقط از جهت آنكه سپاسگزارى از نعمت و وفاى به حق از وظايف فطرى و جبلى است، ما هم به نكات و دقايقى از فنون بلاغت و شعب فصاحت كه اين كتاب در بر دارد، تذكراتى داده‏ايم، والاْ كتاب برتر از توصيف و تذكر است، به‏خصوص هيچ مقصودى از مقاصد عالى را در نظر نگرفته مگر آنكه حقش را به نحو اتم و اكمل ادا كرده، و هر انديشه دقيق و فكرى كه در خاطر آمده، با قدرتى مخصوص آن را در لباس عبارات رسا تعبير نموده است.

در عين حال كه كلمات وحشى نيست و جمله‏ها پيچيدگى ندارد، كلمات غيرمأنوس و يا تركيبهاى‏پرمغز و مشكل در كتاب مى‏يابيم كه بسا استفاده‏كنندگان از اين كتاب شريف در فهم كلمات و جمله‏ها متوقف مى‏شوند، علت اين توقف هم فقط كوتاهى فهم خواننده و دور شدن اهل زبان از ريشه اصلى آن است. از اين جهت وادار شدم كه بعضى از مفردات را شرح كنم و بعضى از جمله‏ها را تفسير نمايم تا خواننده همراه متن، شرح و توضيح مختصر را داشته و مراجعه نمايد، در اين كار از حد احتياج خارج نشدم و رعايت اختصار را نمودم، و در اين شرح از قاموسهاى مشهور و از مراجعه به اصول مسلمة مذاهب و اخبار مأثوره به خوانندگان واگذار كردم، و از توضيح عبارات و تفسير اشارات خوددارى نكردم. فقط براى حفظ و تذكر به مقاصد، به اين توضيحات اقدام نمودم، آنچه بيشتر موردنظر و شاغل خاطر من در اين كتاب است، همان رساندن و آشنا نمودن به معانى عاليه است كه در قالب عبارات شامخ و متنوع درآمده و آنچه براى خود و اهل زبان مهم مى‏داند، همين منظور است.

بسيارى از علماى بزرگ به شرح اين كتاب همت گماشته، اسرار و رموزى براى مطالب كتاب بيان نموده‏اند؛ ولى هر كدام مقصودشان تأييد مذهب و مسلك خود بوده است. من آن شرحها را به دست نياوردم، مگر آنقدر كه در بعضى كتب نقل شده، پس اگر در مطالب با آنها موافقت پيش آمده، حكم اتفاق بوده و اگر مخالفت شده، در نظر صواب همين بوده. علاوه بر آنكه اين حواشى خود را شرحى و كتابى مانند ديگر شروح و كتابها نمى‏دانم، فقط اشاراتى است براى‏آشنايى به نهج‏البلاغه و نقش و نگارى است در حواشى آنها.

بيشتر نظر من به خصوص استفاده كردن جوانان است از اين كتاب؛ چه، مى‏بينم همه متوجه هستند كه در زبان عرب خود را به پايگاه بلندى برسانند. به اين جهت سليقه‏هاى مخصوصى در عربيت و ادبيت اتخاذ كرده‏اند، و همه مى‏خواهند زبان سخنور و قلم توانا داشته باشند؛ ولى اين مقصود را از راه مطالعه كتب و انشائات مولدين و مقلدين آنها مى‏خواهند به دست آرند، فقط در اسلوب نگارش و انشا، لطافت سخن و نظم و رديف آوردن كلمات و ديگر از آداب لفظى را مراعات مى‏كنند و همين‏ها را «فنون‏بديع» ناميده‏اند، اگرچه عبارات از معانى عالى خالى باشد و داراى‏اسلوب نغز و پرمايه نباشد! با آنكه اين نوع عبارات همه فضايل زبان عرب نيست، بلكه پست‏ترين مراتب سخن است، با اين سبك هيچ‏وقت مقام سخن و نگارش بالا نخواهد رفت. پس اگر از اين روش برگردند و به تحقيق و بررسى آنچه از خود اهل زبان به خصوص طبقه عالى رسيده بپردازند، به اندازه همت و كوشش، گمشده خود را مى‏يابند. اهل اين زبان همه قائلند كه كلام اميرالمؤمنين پس از كلام خدا و رسول، شريف‏ترين و بليغ‏ترين كلام است،1 منبع آن از هر سخنى جوشانتر و اسلوبش عاليتر و معانيش جليل‏تر است.

پس بر هر كسى كه طالب گوهرهاى گرانبهاى بلاغت است و در انديشه بالا رفتن در مدارج سخن مى‏باشد، سزد كه اين كتاب را مهمترين محفوظات و برترين بازيافته‏هاى خود بداند، و در معانى و مقاصد آن تأمل نمايد، و درست فكر كند كه چگونه معانى در صورت الفاظ قالب‏ريزى شده تا به آخرين مقصود پى برد و به منتهاى هدف گوينده آشنا شود. از خداوند در انجام اين آرزوها براى خود و ديگران توفيق مى‏طلبم.

پي‌نويس:

1. ابن ابى‏الحديد در مقدْمه شرح خود بر نهج‏البلاغه مى‏نويسد: «و درباره سخنان او گفته شده است، دون كلامِ الخالق و فوق كلامِ المخلوق. پايين‏تر از سخن آفريدگار و برتر از سخن آفريدگان.» م.

يکشنبه 31 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: اطلاعات]

[مشاهده در: www.ettelaat.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 300]