تالاب هاي ايران سقايان تشنه

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: تالاب هاي ايران سقايان تشنه
حميد رضا ميرزاده؛ قديمي ترها يادشان هست وقتي به استان گيلان و شهرستان انزلي سفر مي كردند، با آبگيري طبيعي و بسيار بزرگ مواجه مي شدند كه به «مرداب انزلي» (پهلوي) معروف بود. اين مرداب هنوز هم وجود دارد و در كنار ساحل بندر انزلي و طبيعت زيباي منطقه، از مهم ترين جاذبه هاي توريستي شمال كشور به حساب مي آيد. امروزه ديگر در متون علمي و مطبوعاتي به آن آبگير بزرگ، «مرداب» نمي گويند بلكه واژه يي جامع تر به نام «تالاب» به آن اطلاق مي شود. طبق يك تعريف جامع، تالاب به مناطق طبيعي مردابي، آبگير يا بركه هاي مصنوعي گفته مي شود كه به طور دائم يا موقت داراي آب هستند. فرقي نمي كند آب آنها ساكن يا جاري يا اينكه شيرين يا شور باشد. البته مناطقي از درياها نيز جزء تالاب ها به حساب مي آيند با اين شرط كه عمق آنها هنگام پايين ترين جذر آب، كمتر از شش متر باشد. در واقع كلمه تالاب از تركيب دو كلمه «تال» به معني آبگير و «آب» ساخته شده است. «تال» در گويش گيلكي به معناي نيلوفر آبي نيز آمده است.

چرا تالاب ها مهم هستند

بسياري از كارشناسان و صاحب نظران علوم طبيعي و اكولوژي معتقدند انسان ها هنوز نتوانسته اند به درستي و به صورت كامل به اهميت تالاب ها پي ببرند و آنچه ما به عنوان فوايد تالاب ها مي دانيم تنها بخش كوچكي از شناخت اين مواهب الهي است و بخش عمده فوايد تالاب ها هنوز براي بشر روشن نشده است. اما با همين شناخت محدود انسان از طبيعت، مي توان فوايد بسياري را براي تالاب ها برشمرد.

از نظر اكولوژيك، تالاب ها اهميت بسيار زيادي دارند. ضرب المثل «هر جا كه آب هست، آباداني هم هست» را همه شنيده ايم. در واقع تالاب ها كانون حيات و نبض تپنده يك منطقه هستند. زيستگاه گونه هاي مختلف جانوري و گياهي هستند. جالب است بدانيد بسياري از گونه هاي نادر پرندگان مهاجر مانند درناي سيبري، گيلانشاه خالدار و... را مي توانيد در كنار تالاب ها بيابيد. گونه هاي فراوان گياهان شناور و زيرآبي فقط در تالاب ها يافت مي شوند. جدا از فوايد تالاب ها در اكولوژي مناطق مجاورشان، اثرات مثبت فراواني نيز براي انسان ها دارند.

تالاب ها به عنوان ذخيره گاه آب عمل مي كنند تا جايي كه تهيه آب كشاورزي، تماماً وابسته به تالاب هاست. علاوه بر آن صنايعي چون شيلات و چوب نيز وابستگي مستقيمي به تالاب ها دارند. بيش از دو سوم برداشت ماهي در جهان به سلامت تالاب ها بستگي دارد و درصد بالايي از جنگل هاي با قابليت برداشت چوب، محتاج تالاب ها هستند.

تالاب ها به عنوان مخازن بزرگ بر سر راه سيلاب هاي ويرانگر قرار مي گيرند و موجب كاهش بلاياي طبيعي مي شوند. آنها با تبخير و ايجاد رطوبت در هوا، از حرارت زياد مي كاهند و در زمستان سرماي بيش از حد را كاهش مي دهند. يكي ديگر از عملكردهاي جالب تالاب ها تصفيه و پالايش است. رودخانه هايي كه به تالاب ها مي ريزند، اگر حامل مواد آلاينده، سموم و... باشند، وقتي وارد تالاب مي شوند، به دليل جريان آرام و بعضاً ساكن آب در تالاب، آلاينده هاي خود را ته نشين كرده و در كف تالاب ساكن مي كنند. بسياري از اين مواد تجزيه شده و به مصرف گياهان درون و اطراف تالاب مي رسند. به اين ترتيب آب در تالاب ها آلودگي كمتري داشته و از كيفيت بالاتري برخوردار است. پالايندگي تالاب البته فقط محدود به آب نمي شود. گياهان اطراف تالاب در فرآيند فتوسنتز، دي اكسيدكربن موجود در هوا را دريافت كرده و كربن آن را در خود ذخيره مي كنند. به علاوه برگ هاي خزان زده و شاخ و برگ گياهان در كف تالاب انباشته شده و پس از تجزيه، كربن موجود در آنها در كف تالاب ذخيره مي شود. به اين صورت تالاب ها در جذب دي اكسيدكربن كه يكي از گازهاي گلخانه يي و عامل گرم شدن زمين است نقش بسزايي دارند.

به مسائل بالا، چشم انداز زيباي تالاب ها را نيز اضافه كنيد. اين مناطق، تفرجگاه هاي پرطرفداري هستند و مي توانند براي ساكنان اطراف تالاب ، سودهاي اقتصادي زيادي از راه توريسم به ارمغان بياورند. همچنين نزد جانورشناسان، گياه شناسان، زمين شناسان و دانشمندان رشته هاي علوم طبيعي، تالاب ها مناطق پراهميتي براي تحقيقات علمي به شمار مي آيند. همان طور كه نقل آن رفت بسياري از گونه هاي نادر گياهي و جانوري در تالاب ها قابل مشاهده و تحقيق هستند.

حفاظت از تالاب ها

توجه به تالاب ها و اهميت آنها در حيات كره زمين از اواسط دهه 60 ميلادي آغاز شد. بهتر بگوييم توجه جدي به مسائل زيست محيطي از اين سال ها آغاز شد. انقلاب صنعتي باعث شده بود انسان فقط به پيشرفت توجه كند اما در دهه 1960 آنقدر ميل به توسعه و پيشرفت در بشر بالا گرفته بود كه مساله محيط زيست و محدوديت منابع به كلي از خاطر انسان پاك شده بود.

در اواخر اين دهه شخصي به نام راشل كارسون كتابي نوشت و در آن با قلمي توانا تصويري از وضعيت آن زمان امريكا را به رشته تحرير درآورد. كتاب او «بهار خاموش» نام داشت. هر چند كارسون در كتابش تنها به اثرات سموم دفع آفات گياهي و خطرات ناشي از استفاده بي رويه آنها اشاره كرده بود، اما همين اشاره كافي بود تا علاقه مندان به طبيعت را به جنب و جوش وادارد. ديگر انسان هاي ساكن زيست كره به مساله يي به نام محيط زيست حساس شده بودند، اثرات زيانبار بي توجهي به آن را مي ديدند و عده يي نيز با جديت سعي در ترميم تخريب ها داشتند.

بحث هاي زيست محيطي آنقدر در محافل كوچك و بزرگ بين المللي بالا گرفت تا اينكه اولين قرارداد بين المللي در حوزه محيط زيست شكل گرفت. جالب است بدانيد اين قرارداد در مورد تالاب ها بود و دولت وقت ايران بنيانگذار آن بود. اين قرارداد در پي اجلاسي شكل گرفت كه شروع آن در دوم فوريه 1971 (برابر با 13 بهمن 1349) و در شهر رامسر اتفاق افتاد.

حاصل اين اجلاس بين المللي، كنوانسيوني بود كه با هدف حفظ تالاب هاي داراي اهميت بين المللي براي زيستگاه پرندگان آبي منعقد شد و به خاطر اينكه در شهر رامسر به وجود آمد به «كنوانسيون رامسر» معروف شد.

پس ايران پيشقدم اولين حركت هاي جهاني در حفظ محيط زيست و به خصوص تالاب ها بود. در رامسر پس از اين اجلاس، سندي تنظيم شد كه به دولت ها پيشنهاد هايي را در جهت حفظ تالاب هاي با اهميت مي داد. كنوانسيون ها در ابتدا برنامه يي پيشنهادي هستند كه مشاركت اوليه دولت ها در اين برنامه به صورت داوطلبانه است اما اگر تعداد دولت هاي عضو از حد مشخصي بيشتر شود اين برنامه پيشنهادي تبديل به دستور العمل شده و اصطلاحاً لازم الاجرا مي شود. براي كنوانسيون رامسر نيز چنين اتفاقي افتاد. در اواخر 1975، وقتي دولت وقت يونان با امضاي كنوانسيون رامسر كشورش را به عضويت آن درآورد، اين كنوانسيون لازم الاجرا شد.

در اصل كنوانسيون رامسر ساز و كاري را فراهم مي كند كه از طريق آن، دولت ها بتوانند در حفظ تالاب هايشان مشاركت و مشورت كنند. مثلاً از طريق صندوقي كه براي اين كنوانسيون در سازمان ملل متحد شكل گرفته، براي محافظت از تالاب هايشان وام بگيرند يا از تجربيات ديگر كشورهاي عضو بهره ببرند و مشاوره علمي بگيرند.

تا امروز 158 كشور به اين كنوانسيون پيوسته اند و با معرفي 1757 تالاب در سراسر جهان مساحتي بيش از 161 ميليون هكتار را تحت پوشش قرار داده اند. به فهرستي كه تالاب هاي مهم جهان در آن ثبت مي شوند، «ليست يا سايت رامسر» مي گويند. اما ممكن است بعضي از تالاب هاي ثبت شده به خاطر شرايطي مثل بهره برداري نادرست، جنگ، فجايع زيست محيطي، خشكسالي و... در معرض خطر قرار بگيرند. به همين خاطر فهرست ديگري تهيه شد كه به «فهرست مونترو» معروف است. در فهرست مونترو اسامي تالاب هايي كه در معرض خطر هستند نوشته مي شود و دفتر كنوانسيون رامسر از دولت هاي عضو مي خواهد با كمك هاي علمي و مالي به كشور صاحب تالاب كمك كنند از مرگ تالاب جلوگيري شود. انتخاب يك تالاب براي ثبت در سايت رامسر شرايط خاصي دارد. تالاب بايد از نظر اكولوژي، جانورشناسي، گياه شناسي، هيدرولوژيكي و... موقعيت خاصي داشته باشد مثلاً بايد نماينده يك اكوسيستم نادر و خارق العاده باشد يا اينكه داراي ارزش ويژه يي براي بقاي تنوع زيستي يك منطقه باشد. البته وسعت تالاب اهميت چنداني در ثبت براي ليست رامسر ندارد. تالاب هايي هستند كه چندين ميليون هكتار وسعت دارند و بعضي ديگر وسعت شان به زحمت بيش از هزار متر مربع است. آنچه مهم است اثر تالاب در منطقه و اهميت آن است كه براي ثبت مورد توجه قرار مي گيرد.

تالاب هاي ايران

تاكنون 22 تالاب از كشورمان در ليست رامسر قرار گرفته اند. 18 تالاب در سال 1975 به صورت يكجا به ثبت رسيدند كه جزء اولين تالاب هاي ثبت شده جهان هستند. (رديف هاي 36 تا 53 فهرست 1757 تالابي رامسر) چهار تالاب ديگر به ترتيب در 1999 (دو مورد)، 2001 و 2003 ميلادي به ثبت رسيدند اما از اين فهرست 22 موردي، 7 تالاب در فهرست مونترو قرار گرفته اند. تالاب هاي مهم ثبت شده در فهرست مونترو را در اينجا به اختصار مي آوريم.

1- شبه جزيره ميانكاله، خليج گرگان و لپوي زاغمرز؛ در استان گلستان قرار گرفته و يكصدهزار هكتار وسعت دارد و در 1975 به ثبت رسيد.

2- درياچه پريشان و دشت ارژن؛ در استان فارس قرار دارد و با وسعت 6200 هكتار در سال 1975 به ثبت رسيد.

3- درياچه اروميه؛ بزرگ ترين درياچه داخلي كشور است كه با وسعت 483 هزار هكتار در سال 1975 به ثبت رسيد. متاسفانه امروزه به دليل سدهاي فراواني كه روي رودخانه هاي ورودي به اين تالاب احداث شده و برداشت بي رويه آب وسعت اين تالاب بسيار كمتر از رقمي است كه در سايت رامسر ثبت شده است.

4- درياچه هاي نيريز و تالاب هاي كم جان؛ اين مجموعه آب شور در استان فارس قرار دارد. وسعت آن 108 هزار هكتار بوده و در 1975 ثبت شد، اما امروزه در فهرست مونترو قرار گرفته است.

5- تالاب انزلي؛ 15 هزار هكتار از وسعت استان گيلان به نام تالاب انزلي شناخته مي شود. اين تالاب كه روزگاري صاحب چشم اندازهاي بي بديل و پرندگان منحصر به فرد بوده، امروزه با مشكلاتي جدي نظير عبور جاده ميانگذر، آلودگي هاي شديد صنعتي و انساني، گونه هاي مهاجم و... روبه رو است و با خطر نابودي دست و پنجه نرم مي كند. نام اين تالاب منحصر به فرد نيز در ليست مونترو قرار گرفته است.

6- تالاب شادگان؛ در واقع اين تالاب 400 هزار هكتاري، ادامه تالاب بسيار بزرگ «هورالعظيم» در كشور عراق است. هورالعظيم تنها تالاب ثبت شده عراق در رامسر است. تالاب شادگان در 1975 به ثبت رسيد و هم اكنون در فهرست مونترو قرار دارد.

7- هامون صابري- هامون هيرمند؛ اين دو تالاب جمعاً به وسعت 50 هزار هكتار در استان سيستان و بلوچستان قرار گرفته اند و در 1975 به سايت رامسر اضافه شده و هم اكنون در فهرست مونترو ثبت شده اند.

8- درياچه قوپي؛ با وسعت 1200 هكتار در استان آذربايجان غربي قرار گرفته و در 1975 به ثبت رسيده است.

9- هامون پوزك؛ 10 هزار هكتار وسعت دارد. اين تالاب نيز در 1975 در فهرست رامسر قرار گرفت ولي در فهرست مونترو نيز قرار دارد. محل آن در 40 كيلومتري شهرستان زابل است.

10- شورگل، يادگارلو و درگه سنگ؛ مجموعه يي از سه درياچه در 35 كيلومتري مهاباد در آذربايجان غربي كه جمعاً با وسعت 2500 هكتار در 1975 در رامسر ثبت شدند و امروزه در ليست مونترو قرار دارند.

11- تالاب بندر كياشهر و دهانه سفيدرود؛ با 500 هكتار وسعت در استان گيلان قرار گرفته و در 1975 به ليست اضافه شد.

12- درياچه امير كلايه؛ اين تالاب گيلان نيز 1230 هكتار وسعت دارد و 1975 سال ثبت آن بود.

13- گوري گل؛ در استان آذربايجان شرقي با وسعت 120 هكتار قرار دارد و همانند تالاب هاي پيشين در 1975 به ثبت رسيد.

14- درياچه هاي آلاگل، آلماگل و آجي گل؛ هر سه در دشت تركمن صحرا و در مجاورت مرز تركمنستان قرار دارند. 1400 هكتار وسعت داشته و امروزه در ليست مونترو قرار دارند. ثبت در فهرست رامسر به 1975 باز مي گردد.

15- تنگه خوران؛ يكصد هزار هكتار وسعت اين تالاب است كه در نواحي گلي ساحلي و حرا در شمال خليج فارس در استان هرمزگان قرار گرفته است و در 1975 به ثبت رسيد.

16- دلتاي رود شور، رود شيرين، رود ميناب؛ در استان هرمزگان با وسعت 45 هزار هكتار در 1975 به ثبت رسيد.

17- دلتاي رود گز و رود حرا؛ اين تالاب ها در شمال شرقي تنگه هرمز واقع شده اند و با مساحت 15 هزار هكتار در 1975 به ثبت رسيده اند.

18- تالاب گاوخوني و تالاب هاي زاينده رود؛ جمعاً به مساحت 43 هزار هكتار در استان اصفهان واقعند و در 1975 به ثبت رسيده اند.

19- خليج گواتر و هورباهو؛ در استان سيستان و بلوچستان قرار دارد. وسعت آن 75 هزار هكتار است و اولين تالابي است كه پس از انقلاب اسلامي در 1999 به ثبت رسيد.

20- جزيره شيدور؛ شيدور جزيره يي كوچك در شرق جزيره لاوان در استان هرمزگان است كه با 870 هكتار وسعت، در واپسين روزهاي قرن بيستم (29 دسامبر 1999) به ثبت رسيد.

21- گميشان؛ اين تالاب در سال 2001 با وسعت 17700 هكتار در فهرست به ثبت رسيد. گميشان در استان گلستان قرار دارد.

22- فريدون كنار، آب بندهاي سرخ رود و رازباران؛ اين مجموعه تالابي به عنوان آخرين تالاب هاي ايراني سال 2003 در فهرست رامسر ثبت شده اند. وسعت آنها 5427 هكتار است و در استان مازندران قرار دارند.

از اين 22 تالاب، هفت تالاب با عنوان در معرض خطر در فهرست مونترو قرار گرفته اند. البته وضعيت تالاب هايي نيز كه در فهرست مونترو قرار نگرفته اند مناسب نيست و با پيشرفت همين روند، اضافه شدن تمامي تالاب هاي ثبت شده كشور به فهرست مونترو اتفاقي دور از ذهن نيست. در سال جاري به علت كاهش بارندگي هاي بهاري، در بسياري از محافل علمي، صحبت از خشكسالي به ميان آمد. نبايد فراموش كنيم كشور ما روي كمربند خشك كره زمين قرار گرفته است. حتي مناقشه يي هم بر سر اينكه گرم ترين نقطه كره زمين در ايران (دشت كوير) است نيز وجود دارد. با اين اوصاف كشور ما بدون هيچ شكي كشوري است خشك با ميزان بسيار كم رطوبت و بارندگي. پس اگر در چند سال گذشته بارندگي و رطوبت به ميزان مناسبي وجود داشته است، دليلي بر خوش اقبالي ما ايرانيان در آن سال ها بوده است. اما اين اتفاق آن طور برداشت شده است كه آب و هواي عمومي كشور ما هميشه مناسب است و بارش نزولات جوي هميشه به ميزان قابل قبولي وجود داشته. به همين دليل امروزه كه بارش در حد كمي است از كلمه خشكسالي استفاده مي كنيم.

بايد گفت واقعيت كاملاً برعكس است. در سال هايي كه بارندگي ميزان مناسبي دارد بايد از واژه «تر سالي» استفاده كنيم و در سال هايي كه بارندگي كم است بايد واژه«آب و هواي طبيعي» را به كار ببريم.

آنچه باعث شده در سال جاري بيش از هر سال ديگري كمبود آب را احساس كنيم و گناه را به گردن اقليم و خشكسالي بيندازيم، مديريت غلط منابع آب است. همان مديريتي كه ورودي آب مخازن طبيعي را با سدهاي متعدد مسدود مي كند و اجازه مي دهد حجم عظيمي از آب قابل استفاده، بي جهت تبخير شود.

اگر به تاريخ رجوع كنيم، گذشتگان ما به خوبي راه ذخيره و مديريت منابع آب را در اين اقليم گرم و خشك دريافته بودند. آنها از كاريز استفاده مي كردند تا جلوي تبخير آب را بگيرند. متاسفانه امروزه بزرگ ترين تهديد براي تالاب هاي كشور، مديريت نادرست منابع آب است. به طوري كه در حال حاضر درياچه اروميه در حال خشك شدن است، آن هم به دليل وجود 14 سد روي ورودي هاي درياچه. ممكن است تصورش سخت باشد، اما امكان پذير است. مشابه همين اتفاق براي درياچه آرال در روسيه افتاد. زماني كه كشور شوراها پنبه را طلاي سفيد نام نهاد و تلاش وافري براي تبديل شدن به بزرگ ترين توليد كننده پنبه در جهان مي كرد، هيچ كس به خشك شدن آرال فكر نمي كرد. آب تمامي رودخانه ها به طرف مزارع گندم تغيير مسير داد. ورودي آرال هر روز كمتر و كمتر شد تا اينكه از آرال فقط گودالي ماند پر از نمك. نمك ها را باد با خود جا به جا مي كرد و به زمين هاي پنبه مي برد. حدس زدن بقيه ماجرا كار سختي نيست. پنبه ها خشك شدند و زمين هاي پنبه هم شور شدند و ديگر قابل كشت نبودند. آري، آرزوهاي رهبران كمونيسم ناكام ماند و سرخوشي شان از توليد انبوه پنبه فقط چند سالي بيشتر دوام نداشت. وضعيت منابع آب ايران نيز دست كمي از شوروي سابق ندارد. به جرات مي توان گفت هيچ تالابي در ايران (چه ثبت شده در رامسر و چه ثبت نشده) از گزند توسعه ناپايدار در امان نمانده است. هنوز دو ماه از خشك شدن تالاب استيل آستارا نگذشته، تالاب هامون هم براي بار دوم در چند سال اخير به كلي خشك شده است. تالاب ميقان اراك در نبردي نابرابر با آلاينده هاي صنايع اطرافش دست و پنجه نرم مي كند و قصه تالاب انزلي و اروميه و بختگان و پريشان و... را هم همگان مي دانند. و اين سرنوشت تالاب هاي كشوري شد كه خود اولين بار پاشنه ها را براي نجات و حفظ تالاب هايش كشيد.
سه شنبه 26 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 333]