آقا جمال الدین محمد خوانساری

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: ولادت
جمال الدین محمد بن آقا حسین معروف به «جمال المحققین» محدث، اصولی، حكیم، متكلم، از فقیهان امامیه و از دانشمندان پر آوازه ایران محسوب می‌شود.[1]
تاریخ تولد و محل ولادت او معلوم نیست، امّا مسلم است كه وی اصالتاً خوانساری بوده و در اصفهان پرورش یافته است.[2]
معاصرین آقا جمال
این فقیه گرانمایه با دانشمندان بزرگی هم چون علامه محمد باقر مجلسی و میرزای شیروانی معاصر بوده است. تاریخ نگاران از او به عنوان محققی حكیم، فقیهی نوآور و دانشمندی نامدار كه دارای احاطه علمی كم نظیر و حسن سلیقه و ذوق سلیم و اندیشه‌های ناب بود، ‌یاد كرده‌اند و او را در عصر خویش سبب خیرات و بركات بسیاری بر جهان تشیع دانسته‌اند و بر این باورند كه حوزه علمیه اصفهان به وسیله او رونق گرفت و دانشوران كم نظیری در حوزه تعلیم او پرورش یافتند.
تسلط عالی او بر فقه، اصول و فلسفه، و مهارت او در آفریدن آثاری زرین در ادبیات فارسی، زبانزد خاص و عام بود. سخنان شیرین، گفتار ملیح و رفتار صمیمانه وی هر تازه واردی را به خود جذب می‌كرد. راز این همه فضایل را باید در پشتكار و همت والای او در سیره علمی، معنوی و اخلاقی‌اش به سوی كمال، ‌جست و جو كرد.
ملاقات با فیض كاشانی
در یكی از سالها ملا محسن فیض كاشانی[3] به قصد زیارت خانه خدا از كاشان حركت نموده و در سر راه خود در اصفهان میهمان آقا حسین خوانساری (پدر آقا جمال) شد. آقا جمال كه نوجوانی بیش نبود، نزد فیض كاشانی شتاف. فیض كاشانی مسئله‌ای را از آقا جمال پرسید، امّا او نتوانست از عهده پاسخ بر آید؛ زیرا تا آن هنگام چندان اهمیتی به كسب دانش نمی‌داد. فیض كاشانی دست بردست زد و گفت: «حیف كه درِ خانه آقا حسین بسته شد!». این سخن در آقا جمال تأثیر كرد و از همان لحظه كمر همت را بست و به كسب دانش پرداخت. سال بعد، ملا محسن به خانه آقا حسین آمد و با آقا جمال گفت و گو كرد و احساس نمود كه آقا جمال عوض شده و دارای فضیلت و دانش است. برای همین گفت: «این آقا جمال، غیر از آن آقا جمال است كه ما پارسال او را دیدیم.»[4]
نوجوان خوانساری در اثر تلاش و همت عالی، به بلندترین قله‌های انسانیت و كمالات معنوی رسید. رسیدگی به اوضاع نیازمندان و فقیران، ساده زیستی و دوری از تجملات ظاهری از او چهره‌ای معنوی، دلسوز، شخصیتی درد آشنا و جامع نگر ساخته بود.
استادان
آقا جمال در رشد و بالندگی شخصیت خویش، از استادان فراوانی بهره برد. اینك به معرفی دو تن از استادان او كه بیشترین تأثیر را در رشد علمی و معنوی وی داشتند، می‌پردازیم:
1. آقا حسین خوانساری
خاندان خوانساری مشهورترین و با فضیلت‌ترین دودمان خوانسار محسوب می‌شوند كه در كتاب‌های تراجم، نام 16 تن از برگزیدگان آن خاندان دیده می‌شود.[5]
آقا حسین، چهره درخشان خاندان خوانساری، استاد فضلای عصرخود بود. او در سال 1016 هـ . ق. در خوانسار به دنیا آمد و بعد از بلوغ، برای تحصیل علم و حكمت و معارف به اصفهان هجرت كرد. او در مدت كوتاهی به مرحله‌ای دانش رسید كه نوشته‌اند: «او استاد الكلّ فی الكلّ عند الكلّ بود.»[6]
این لقب به جهت تسلط او برتمام علوم عصرش، اطلاق شده است و معنای آن این است كه آقا حسین استاد همه علمای عصر در همه علوم، به عقیده همه معاصرانش می‌باشد.[7]
آقا حسین كتابهای ارزشمندی در موضوعات گوناگون از خویش بر جای نهاد و شاگردان برجسته‌ای مانند: آقا جمال خوانساری، علامه مجلسی و میرزا محمد شیروانی پرورش داد. وی در سال 1099 هـ . ق. در اصفهان چشم از جهان فروبست.[8]
حضرت آیت الله خامنه‌ای در مورد دانشمندان خاندان خوانساری، به ویژه درباره آقا حسین و فرزندش، آقا جمال می‌نویسد:
«بی‌شك، در فهرست این ستارگان غالباً ناشناخته آسمان علم و فرهنگ، خانواده جلیل خوانساری‌ها، به ویژه محقق برجسته و كم‌نظیر، مرحوم آقا حسین خوانساری و فرزند فقیه و حكیم و بزرگوارش، مرحوم آقا جمال خوانساری می‌باشند. در عظمت و شأن مرحوم آقا حسین خوانساری همین بس كه نام آوران بزرگی هم چون وحید بهبهانی و شیخ انصاری از او با عناوین «محقق» و «استاد الكلّ فی الكلّ» و امثال آن یاد كرده‌اند. او و فرزندش، حكیم و فقیه و اصولی و متكلم و ریاضیدان و محدث و ادیب بوده و سهم وافری در شكوفایی و درخشش حوزه فرهنگی و علمی اصفهان در دوران میانی و پایانی صفویه داشته‌اند. اگر چه برخی از مؤلفات فقهی آنان در معرض استفاده اهل فن بوده است، ولی مجموعه آثار آنان هرگز به صورت قابل قبول در دسترس دانش پژوهان علوم اسلامی قرار نگرفته است.»[9]
2. محقق سبزواری
عالم وارسته و فقیه پرتلاش، ملا محمد باقر سبزواری استاد و مربی آقا جمال و دایی او بود. محقق سبزواری از استادان زبده‌ای هم چون میرفندرسكی، شیخ بهایی و مولی محمد تقی مجلسی كسب دانش نمود. وی سپس در حوزه‌های علمیه اصفهان و مشهد به تدریس علوم و معارف دینی پرداخت. او دانش پژوهان بی‌شماری را تربیت كرد كه آقا حسین خوانساری و دو پسرش، آقا جمال و آقا رضی از آن جمله‌اند. از معروف‌ترین تألیفات او می‌توان به ذخیره المعاد، روضه الانوار عباسی و كفایه الاحكام اشاره كرد.
وی در سال 1090 هـ . ق. دار فانی را وداع گفت و در مدرسه میرزا جعفر، واقع در صحن مطهر حرم امام رضا ـ علیه السلام ـ به خاك سپرده شد.[10]
در حوزه تدریس
آقا جمال بعد از فراگیری علوم و فنون مختلف عصر خویش در مدت كوتاهی به عنوان مدرس برجسته شناخته شد و در حوزه علمیه اصفهان، به تدریس پرداخت. این دانشمند بزرگ ایرانی، چون در اكثر رشته‌های علوم متنوع عصر، هم چون: فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، علوم ریاضی، شعر و ادب، عقاید و كلام تسلط وافر داشت. در همه زمینه‌ها به تدریس پرداخت. میرزا محمد طاهر نصرآبادی در تذكره خویش می‌نویسد:
«آقا جمال كه اَلْوَلَدْ سِرُّ اَبیهِ درباره ایشان صادق است، به مدرسه مذكور هر روز می‌آیند و طالب علمان (دانشجویان) مدرسه جدّه صاحبقرانی و سایر مدارس مستفید می‌شوند.»[11]
صاحب روضات الجنات ضمن ستایش از شخصیت علمی و اجتماعی این فقیه فرزانه آورده است:
«آقا جمال در روزگار خود ریاست تدریس را به عهده داشت و از بركات انفاس قدسی او گروهی از فضلا و دانشمندان برجسته به عالی‌ترین مقامات علمی و معنوی نایل آمدند.»[12]
او كه استادی خوش طبع، مجتهدی جلیل القدر و اندیشمندی متنفذ بود، لحظه‌ای از اشتغال به علم غافل نبود. وی شاگردان خویش را دائماً به درس و كسب فضایل تشویق می‌نمود و به آنان می‌گفت: «عزیزان من! شمال خیال نكنید در این زمان عالمی خوش فهم، هوشمند، تیزبین و خوش قلم مانند آقا جمال نیست! نه، شما هر كدام در سایه پشتكار و اشتغال مداوم به تحصیل، از آقا جمال كمتر نیستید. بلی، شما مثل او گرفتار اشتغالات علمی و اجتماعی نیستید.»[13]
شاگردان
حوزه علمیه اصفهان در آن عصر، بسیار با عظمت و شكوفا بود. آن دوره را می‌توان یكی از درخشان‌ترین دوران فرهنگی تشیع در طول تاریخ به حساب آورد. ریاست مطلقه تدریس كه در آن زمان اهمیت ویژه‌ای داشت در اختیار این مدرس نامدار و استاد بی‌بدیل بود.
علامه محمد باقر خوانساری، ‌شخصیت شناس معروف شیعی در مورد عظمت حوزه درسی آقا جمال می‌گوید: «او كه در خاندان فضیلت متولد شد و در دامان علم و دانش پرورش یافت مانند ستاره‌ای در آسمان علم و ادب در آن دوران درخشید. پژوهشگران و تشنگان معرفت از كوثر زلال دانش او پیمانه‌ها پر كردند و ریاست حوزه‌های تدریس به او منتهی شد.»[14]
برخی از شاگردان وی عبارتند از:
1. سید ابوالقاسم خوانساری، نویسنده مناهج المعارف.
2. میرزا رفیعا گیلانی، پدید آورنده شواهد الاسلام، حاشیه بر اصول كافی و 16 كتاب دیگر.
3. سید صدر الدین قمی، شارح «وافیه» و از برجسته‌ترین فقیهان قرن 12 هجری.
4. امیر محمد ابراهیم قزوینی كه بالغ بر 1500 نسخه كتاب را مقابله، حاشیه نویسی و تصحیح نموده و دارای 18 تألیف است.
5. محمد زمان بن كلب‌علی تبریزی، نویسنده فوائد الفوائد.
6. آقا خلیل اصفهانی.
7. سید غیاث الدین محمد خیال اصفهانی، داماد آقا جمال.
8. سید فاضل میر عبدالباقی دزفولی.
9. میرزا عبدالله افندی شیرازی، نویسنده ریاض العلماء.
10. شیخ علی اصغر مشهدی رضوی.
11. محمد خاتون آبادی، نوه علامه مجلسی.
12. ملا محمد اكمل بهبهانی، پدر استاد الكل آقا وحید بهبهانی.
13. حاج محمد تقی طبسی، نویسنده حاشیه مدارك.
14. محمد حسین خاتون آبادی.
15. حكیم محمد حسین مازندرانی.
16. محمد حسین گیلانی.
17. امیر محمد صالح قزوینی.
18. سید محمد مهدی قزوینی.
19. محمد كاظم تویسركانی.
20. محمد هادی سبزواری، فرزند محقق سبزواری.
21. فقیه و محدث نامور شیعه، سید نعمت الله جزایری، نویسنده انوار نعمانیه، غایه المرام، زهر الربیع و ریاض الابرار.
22. شیخ یوسف بحرانی، فقیه و محدث معروف، پدید آورنده اثر گرانسنگ الحدائق الناظره فی احكما العتره الطاهره.[15]
تألیفات
آقا جمال خوانساری علاوه بر تربیت شاگردان ممتاز، اداره مهم‌ترین حوزه علمیه شیعه و حلّ وفصل امور مردم مسلمان، نویسنده‌ای خوش قلم، حاشیه نویسی نكته سنج و مترجمی ماهر و جامع‌نگر بود. فهرست آثار ایشان را در سه بخش؛ تألیفات، تعلیقات و ترجمه‌ها می‌آوریم:
الف) تألیفات
1. مبدأ و معاد: در اصول دین و اعتقادات.
2. جبر و اختیار.
3. نیت و اخلاص: در نیت طهارت.
4. شرح و تفسیر احادیث طینت.
5. رساله نماز جمعه.
6. افعال واجب و مندوب نماز.
7. شرح حدیث سحاب.
8. مكاتبات و منشئات ادبی با علما و معاصران.
9. شرح حدیث بساط.
10. مجموعه اجازات به فضلا و دانشمندان.
11. شرح زیارت جامعه.
12. اختیارات الایام و اللیالی و الساعات.
13. الاسئله السلطانیه.
14. اصول الدین فی الامامه.
15. رساله در تفسیر آیه عهد.
16. مزار و توضیحاتی بر الفاظ زیارت و دعاها.
17. الحاشیه الجمالیه.
18. رساله درباره قاعده الواحد لایصدر ...
19. سؤال و جواب‌های فقهی.
20. رساله در خمس.
21. رساله در نذر.
22. تقویم الاولیاء.
23. تحفه عباسی.
24. عقاید النساء یا كلثوم ننه.
25. اثبات الرجعه.
26. رساله در معنی كراهیّت در عبادات.
ب) تعلیقات و حاشیه‌ها
27. تعلیقات تهذیب الاحكام.
28. تعلیقات من لایحضره الفقیه.
29. حاشیه بر شرایع الاسلام.
30. حاشیه شرح لمعه شهید ثانی.
31. حاشیه بر طبیعیات شفای ابن سینا.
32. حاشیه بر شرح اشارات ابن سینا.
33. حاشیه برحاشیه خفری بر شرح قوشجی برتجرید.
34. حاشیه بر شرح باغنوی بر شرح تجرید.
35. حاشیه شرح مختصر الاصول عضدی.
36. حاشیه بر معالم.
37. حاشیه بر شرح حكمه العین.
38. شرح وردّ رساله اشتراك لفظی حكیم تبریزی.
ج) ترجمه‌های فارسی
39. ترجمه و شرح غرر الحكم آمدی، حاوی سخنان امام علی ـ علیه السلام ـ.
40. ترجمه مفتاح الفلاح شیخ بهایی.
41. ترجمه الفصول المختاره: مناظرات شیخ مفید كه سید مرتضی آنها را در این مجموعه گلچین نموده است.
42. ترجمه قرآن مجید.
43. ترجمه صحیفه سجادیه.
44. ترجمه و شرح دعای صباح.
45. ترجمه داستان طرماح.[16]
ستاره آسمان ادب فارسی
آقا جمال افزون بر این كه به عنوان مجتهد طراز اول و مدرس بزرگ عصر صفویه شناخته شده بود، یكی از ستارگان درخشان آسمان ادب فارسی شمرده می‌شد.
شخصیت اجتماعی
آقا جمال خوانساری فقیهی مردمی، نیك گفتار، عالی مقام، خوش فكر، بلند نظر. زیبا صورت، پرهیزكار، شوخ طبع و نمكین بود. این عوامل موجب علاقه شدید مردم به وی شده بود.
او با همه افراد، از پایین‌ترین طبقات مردم عادی گرفته تا امیران و سلاطین صفوی، معاشرت داشت و خود را در این رفت و آمدها در چهارچوب تشریفات و تعارفات معمولی گرفتار نمی‌كرد، وی با خواص و عوام با زبانی شیرین و گفتاری ملیح گفت و گو می‌كرد و بدین وسیله با انسان ارتباط نزدیك برقرار می‌كرد و در هدایتشان می‌كوشید. از این رو، او پناهگاه نیازمندان و دردمندان بود. آقا جمال برای حلّ مشكلات بیچارگان تلاش می‌نمود.[17] نفوذ وی در میان مردم به گونه‌ای بود كه پادشاهان صفوی به او ابراز ارادت می‌كردند و با عطایای خود او را می‌نواختند.[18]
اقامه نماز بر پیكر علامه مجلسی
برگزاری نماز بر پیكر بزرگ‌ترین و معروف‌ترین شخصیت جهان تشیع در قرن 11 و 12 هجری، علامه محمد باقر مجلسی، نشانگر تقدم كامل آقا جمال خوانساری بر تمام دانشمندان و فقهای آن عصر می‌باشد. یكی از دانشمندان آن دوره در حاشیه كتابش، آن واقعه را چنین گزارش كرده است:
«آقا جمال خوانساری در روز دوشنبه 27 رمضان سال 1110 مطابق با دهم فروردین 1078 در مسجد معظم آدینه (جامع عتیق) اصفهان بر پیكر مطهر علامه بزرگ مولانا محمد باقر مجلسی (ره) كه به هنگام طلوع فجر همان روز ندای حق را اجابت كرده بود، اقامه نماز فرمود.»[19]
ارتباط با حاكمان
آقا جمال با پادشاهان عصر خویش ارتباط داشت. او در تشكیلات حكومت صفوی نقش ارزنده‌ای ایفا می‌كرد و برای از بین بردن فساد، با حكومت وقت از نزدیك همكاری می‌نمود و آنان را در موارد لازم از منكر باز می‌داشت و به سوی معروف رهنمون می‌شد. وی كتاب‌های مورد نیاز جامعه شیعه را، به درخواست سلاطین و كارگزاران صفویه ترجمه یا تألیف می‌نمود.
امام خمینی (ره) در مورد ارتباط فقیهان و دانشمندان بزرگ شیعه با دربار پادشاهان صفوی، می‌فرماید:
«یك طایفه از علما، اینها گذشت كرده‌اند از یك مقاماتی، و متصل شده‌اند به یك سلاطین، با این كه می‌دیدند مردم مخالفند، لكن برای ترویج دیانت و ترویج تشیع اسلامی و ترویج مذهب حق، اینها متصل شده‌اند به یك سلاطین و این سلاطین را وادار كرده‌اند خواهی نخواهی برای ترویج مذهب، مذهب تشیع؛ اینها آخوند درباری نبوده‌اند، این اشتباهی است كه بعضی نویسندگان ما می‌كنند... نباید یك كسی تا به گوشش خورد كه مثلاً مجلسی، محقق ثانی، شیخ بهایی با اینها روابط داشتند و می‌رفتند سراغ اینها، همراهی شان می‌كردند، خیال كند كه اینها مانده بودند برای جاه و عزت و احتیاج داشتند به این كه سلطان حسین و شاه عباس به آنها عنایتی بكنند، این حرف‌ها نبوده در كار، آن‌ها گذشت كردند، یك گذشت، یك مجاهده نفسانی كرده‌اند برای این كه مذهب شیعه را به وسیله آنها ترویج كنند.»[20]
آقا جمال مجتهدی خوش محضر، فقیهی پرحافظه و عالمی حاضر جواب بودی. او در فكاهیات و مطایبه، كم نظیر و در سخن گفتن، استاد بود. این مجتهد نیكو صورت و زیبا سیرت هیچ گاه سخن یا مزاح كسی را به خانه نبرد.[21]
اینك نمونه‌هایی از اخلاق، رفتار و گفت و گوهای او را ـ كه گاهی نیز واقعیت‌های جامعه را با زبان طنز بیان نموده و از این شیوه در آگاهاندن توده‌های مردم بهره جسته است ـ با هم می‌خوانیم:
1. نهی از منكر به شیوه غیرمستقیم
روزی شنید كه دو نفر از متولیان یكی از مساجد در تولیت مسجد مشاجره و مجادله نموده و بالاخره مصالحه كرده‌اند كه مسجد را از وسط دیوار كشیده و هر یك متولی سهم خود باشند. آقا جمال برای توجه دادن آنان به كار زشتشان كه مطمئناً از طریق گفت و گوی رو در رو حل نمی‌شد، به طور غیرمستقیم عمل كرد؛ بدین ترتیب كه یك نفر را مأمور كرد به رسم آن روز، شال عزا به گردن انداخته و سوار اسب شده و به اهل شهر اعلان نماید كه آقا جمال خوانساری در فلان مسجد اقامه تعزیه دارد همه حاضر بشوید.
علما، اكابر، كسبه، و سایر طبقات مردم در مسجد حاضر شده، بعد از قرائت فاتحه و تعزیت و تسلیت و صرف قلیان و چای، سؤال كردند مجلس فاتحه برای كیست؟ آقا جمال فرمود: خداوند عالَم مرحوم شده، مجلس ترحیم مرحوم خداوند است!» همه تعجب كرده و گفتند: «آقا! این چه فرمایش است؟! فرمود: «اگر خداوند از دنیا نرفته پس چرا خانه او را مثل متروكات مرده‌ها تقسیم نموده‌اند؟!»
آن دو نفر از شنیدن این سخن بسیار خجالت كشیده، دیوار را از وسط مسجد برداشتند.»[22]
2. عشق به مطالعه
او هنگام مطالعه چنان غرق تفكر و اندیشه می‌شد كه از اطرافش غافل می‌گشت. روزی برای آقا جمال شام حاضر كردند. در حالی كه آقا مشغول به مطالعه بود، اهل خانه سفره و غذا را نزد او گذاشتند و آقا هیچ ملتفت نشد، تا آن كه به یك دفعه اذان صبح بلند شد، آقا جمال سر برداشت و دید كه شام حاضر است. گفت: چرا غذا را دیر آوردید؟ گفتند: اول شب آوردیم، امّا شما چنان غرق در تفكرو مطالعه بودید كه ملتفت نشده‌اید.[23]
3. صراحت لهجه
هر سال مبلغ معینی از طرف حكومت برای آقا جمال می‌فرستادند تا قضاوت كند. روزی یكی از كارگزاران حكومت در محضر او حاضر شد. شخصی در آن هنگام مسئله‌ای پرسید. آقا جمال گفت: اكنون نمی‌دانم. شخص دیگری آمد و پرسشی دیگر كرد. همان جواب را شنید، تا چهار نفر كه مسئله سؤال كردند و جواب نمی‌دانم شنیدند. كارگزار حكومتی حاضر در جلسه به عنوان اعتراض به آقا جمال فرمود: «شما هر سال مبلغ معینی از دولت می‌گیرید تا به سؤالات و مشكلات مردم جواب بگویید!» آقا جمال فرمود: «من آن مبلغ را برای آن چیزهایی كه می‌دانم می‌گیرم و اگر برای آنچه كه نمی‌دانم بگیرم، ‌خزینه پادشاه به آن وفا نمی‌كند.»[24]
4. مبارزه با خرافات
از آن جا كه آقا جمال عالمی نقّاد، نكته سنج و درد آشنا در جامعه خویش بود، در نهایت زیركی و تیزهوشی، با سیاست‌های نادرست و باورهای غلط فرهنگی و خرافات رایج بین مردم و مسئولان وقت مبارزه می‌كرد. وی با تألیف كتاب عقائد النساء یا كلثوم ننه، رسوم و پندارهای رایج در میان زنان آن روزگار ایران را به نقد كشید. كتاب هنرمندانه و طنزآمیز عقاید النساء از نخستین كتاب‌های رسمی فرهنگ مردم است. این كتاب پرآوازه در ادبیات عامیانه ایران زمین، تاكنون حداقل 6 بار چاپ شده است و به زبان‌های زنده جهان ترجمه شده است. شیخ آقا بزرگ طهرانی، كتاب شناس برجسته شیعی درباره این كتاب و مولف آن چنین می‌نگارد: «كلثوم ننه كتابی شریف، رمانی، انتقادی، لطیف و خنده‌آور می‌باشد. در این كتاب بسیاری از بدعت‌هایی را كه نابجا به دین نسبت داده می‌شود، بیان داشته است. این كتاب را آقا جمال الدین فرزند آقا حسین خوانساری (متوفا: 1125 هـ . ق.) نوشته و چاپ شده است.»[25]
برخلاف نظر بعضی كه این كتاب را در شأن فقیه عالی قدری مثل آقا جمال خوانساری نمی‌دانند، این اثر از چند نظر دارای اهمیت است:
1. نشانگر تسلط كامل مؤلف به دانش عوام یا «فولُكُر» می‌باشد. امروزه این دانش در اغلب رشته‌های علوم، به ویژه در روان شناسی، تاریخ تمدن و تاریخ ادیان و مذاهب مورد توجه دانشمندان جهان است. این كتاب نیز از این ناحیه قابل اهمیت است.
2. هم چنین این كتاب حكایت از آگاهی كامل یك مجتهد از متن زندگی مردم دارد. و آقا جمال چون كه یك عالم مردمی بود و با طبقات عموم مردم حشر و نشر زیادی داشت، از عقاید و باورهای جاری در میان آنان كاملاً مطلع بود و بر اساس آگاهی از آن واقعیت‌ها به هدایت آنان می‌پرداخت.
3. آقا جمال در روزگاری می‌زیست كه خرافه و خرافه‌گویی گسترش فراوان داشت؛ او كه با آخرین و ضعیف‌ترین شاه صفوی، یعنی سلیمان و سلطان حسین معاصر بود، ‌در كنترل و بهره‌گیری از امكانات حكومتی آنان در راه اهداف اسلامی و معنوی خویش، كمال كوشش را به جای آورد و با استفاده از نفوذ معنوی و اجتماعی خویش، از انحرافات و كجروی‌های آنان می‌كاست. از آنجا كه پادشاهان آن دوران تا روز تاجگذاری به جای این كه در جمع سیاستمداران و مدیران كشور باشند، در حرمسرا و در بین زنان بودند، تربیت زنانه پادشاه و سلطه فراوان حرمسرا در امور كشور داری، زمینه گسترش عقاید بانوان را مساعد كرده بود.[26]
نگارش كتابی كه بیانگر عقاید خرافی رایج بانوان آن روزگار باشد، نه تنها از شأن یك فقیه آگاه نمی‌كاهد، بلكه تیزهوشی و مبارزه وی علیه خرافات و در نهایت، علیه سیاست غلط فرهنگی وقت را می‌رساند.
4. كتاب كلثوم ننه بازتاب جو فكری رایج در عصر پادشاهان صفوی است كه یك نوع مذهب روبنایی در آن ترویج می‌شود؛ آنان عمل به ظواهر شرع را گسترش می‌دادند، ولی خودشان به حقیقت دین عمل نمی‌كردند و از مظاهر فساد پرهیز نمی‌كردند. نتیجه كار آنان در میان مردم یك نوع نفاق دینی به وجود آورده بود. چنان كه در موارد متعددی در كتاب كلثوم ننه این نفاق دینی به تصویر كشیده شده است.[27]
وفات
آقا جمال در 26 رمضان سال 1125 هـ . ق. 25 سال بعد از رحلت پدر بزرگوارش در اصفهان وفات یافت و در تكیه خوانساری‌ها در مزار تخت فولاد، كنار قبر پدرش، (آقا حسین) مدفون شد.[28] مرقد آنان مورد توجه عموم مردم است.[29] اخیراً هنگام دفن پیكر حاج شیخ اسدالله فهامی، یكی از علمای وارسته معاصر در كنار مرقد آقا جمال، دیواره قبر آقا جمال ریزش كرد و به قبر آقا جمال راهی باز شد و جسد مطهر ایشان را بعد از سه قرن، تر و تازه یافتند. در پی این ماجرا، مردی صالح به نام مشهدی حیدر كه «تكیه بانِ» تكیه خوانساری‌ها است، به حاضرین اظهار داشت كه: ‌در این بقعه این پنجمین جسدی است كه در مدت تكیه بانی من تر و تازه پدیدار گشته است. گفتنی است كه در آن بقعه حدود هفتاد تن از صالحان و عالمان مدفونند.[30]
[1] . دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 458.
[2] . اعیان الشیعه، ج 9، ص 231.
[3] . محمد محسن، فرزند شاه مرتضی، معروف به فیض (1007 ـ 1091 هـ . ق.) محدث، متكلم، فقیه، شاعر، ادیب، محقق، حكیم، یكی از چهره‌های درخشان شیعه در قرن یازدهم، داماد مرحوم صدر المتألهین شیرازی و یكی از نوابغ عصر خود بود (اعلام المكاسب، ص 90).
[4] . قصص العلماء، ص 266 و شرح احادیث طینت، مقدمه.
[5] . نگاهی به خوانسار، ص 11.
[6] . روضات الجنات، ج 2، ص 349.
[7] . شرح آقا جمال بر غرر و درر آمدی، ج 1، ص 89.
[8] . روضات الجنات ج 2، ص 358.
[9] . كیهان، 30/ 6/ 1378، پیام به كنگره محققان خوانساری.
[10] . اعلام المكاسب، ص 59 و نگاهی به خوانسار، ص 27.
[11] . تذكره نصر آبادی، ص 152.
[12] . روضات الجنات، ج 2، ص 214.
[13] . شرح غرر الحكم، ج 1، ص 93.
[14] . روضات الجنات، ج 2، ص 214.
[15] . الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 4، ص 141؛ دانشمندان خوانسار، ص 251 و فرزانگان خوانسار، ص 45 و ویژه نامه كنگره خوانساری، ص 13.
[16] . در تنظیم فهرست آثار آقا جمال خوانساری، از كتاب‌های الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 1، ص 367 و ج 4، ص 122؛ ریحانه الادب، ج 1، ص 54؛ روضات الجنات، ج 2، ص 214؛ ویژه نامه كنگره محققان خوانساری به نام خدیو خرد؛ فوائد الرضویه، ص 83 و ج 9، ص 231 و اعیان الشیعه، استفاده شد.
[17] . فقهای نامدار شیعه، ص 260.
[18] . دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 458.
[19] . كیهان اندیشه، ش 82، ص 113.
[20] . صحیفه نور، ج 1، ص 259.
[21] . علمای بزرگ شیعه از كلینی تا خمینی، ص 175.
[22] . دانشمندان خوانسار، ص 225.
[23] . قصص العلماء، ص 266.
[24] . همان.
[25] . الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 18، ص 112.
[26] . تاریخ مفصل ایران، اقبال آشتیانی، ص 699.
[27] . آینه پژوهش، ش 55، ص 27.
[28] . مقدمه شرح احادیث طینت.
[29] . روضات الجنات، ج 2، ص 214.
[30] . فرزانگان خوانسار، ص 45.
منبع:اندیشه قم

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 4895]