نگاهي به قرائت قرآن، اذان و مناجات در ماه رمضان آواهاي رمضان‌

واضح آرشیو وب فارسی:جام جم آنلاین: نگاهي به قرائت قرآن، اذان و مناجات در ماه رمضان آواهاي رمضان‌
جام جم آنلاين: ماه رمضان كه شروع مي‌شود، آيين‌ها و مراسمي را با خود به همراه مي‌آورد كه از جهات گوناگون، مهم و قابل بررسي است، آيين‌هايي كه همگي علاوه بر وجوه معنوي مذهبي خود، به لحاظ بيان و شيوه اجرا و تاثير بر مخاطب نيز اهميتي بسزا دارند.

در واقع به استثناي پاره‌اي مراسم و آيين‌هاي خاص رمضان، بسياري از اجراي فرايض در تمام طول سال تكرار مي‌شود.

قرائت قرآن، اذان، مناجات و دعا از اين دست به شمار مي‌آيد، اما به دليل ويژگي خاص ماه رمضان، اجراي برخي از اين مراسم جلوه‌اي ديگر مي‌گيرد.

قرائت قرآن

خواندن قرآن با صوت‌خوش از جمله مواردي است كه همواره به آن توصيه شده است. اگر چه مسلمانان در تمامي طول سال قرآن مي‌خوانند، اما مراسم ختم قرآن در ماه رمضان و هر شب پس از افطار در مساجد، تكايا. حسينيه‌ها و منازل شخصي سنتي پايدار و ديرينه است.

اين سنت امكان قرائت قرآن و آموزش الحان قرآني را براي همگان فراهم مي‌آورد. با اين حال، الحان تثبيت شده استادان معروف همواره مرجع خواندن قرآن است. قرآن را به 2‌شكل ترتيل و صوت مي‌خوانند.

ترتيل، شيوه‌اي است كه به بيان دكلمه‌گونه و روايت و نقل نزديك است؛ در حالي‌‌كه در شيوه دوم مبتني بر مقام‌هايي كه امروزه در مقام قرائت قرآن تثبيت شده‌‌اند، قاري به قرائت مي‌پردازد. قاريان مصري از جمله زبده‌ترين مجريان قرآني محصوب مي‌شوند. در مصر و بسياري از كشورهاي عربي، قاريان با مقام‌ها و آواهاي قرآني از بدو كودكي آشنا مي‌شوند.

به عبارتي، يك قاري ممتاز به آواهاي موسيقايي كه با آن تلاوت مي‌كند، آشناست و مي‌تواند مقام‌ها و الحان مختلفي را براي قرائت خود برگزيند. اين مقام‌ها مرتبط و برگرفته از سيستم مقام‌هاي آوازي در موسيقي عربي است.

از سوي ديگر، از ديرباز قاريان ايراني، لحن و آواي مرتبط با آواهاي ايراني را در قرائت خود به كار مي‌بردند. اما با گسترش رسانه وارتباطات گسترده با قاريان ممتاز جهاني و همچنين بحث زبان مادري و الحان قاريان عرب، سبب شد بتدريج قاريان ايراني، لحن قرائت خود را به قاريان عرب نزديك كنند و از آنها تاثير مستقيم بپذيرند.

قاريان بومي محلي ساكن در مناطق مختلف ايران، به دليل پيشينه فرهنگي و در هم تنيدگي فرهنگ با موسيقي بومي و نفوذ آواهاي مادري در ذهن و روح و جسم و جان خود، قرآن را با لحن بومي مي‌خوانند. به عنوان مثال شنونده متوجه تفاوت ميان نحوه قرائت يك قاري بوشهري با دزفولي مي‌شود.

متاسفانه بحث قرائت صحيح الفاظ و متن قرآن و قواعد و تجويد و نكات فني با الحان قرآني مختلط شده و قاريان معاصر نه تنها در متن كه در لحن نيز شيوه ايراني و بومي خود را ازدست مي‌دهند و كاملا از شيوه روايت عربي پيروي مي‌كنند.

اذان‌

اذان، سرود رسمي مسلمانان، نه‌تنها اوقات شرعي را اعلام مي‌دارد، بلكه اركان اساسي عقايد مسلمين را نيز بيان مي‌كند. مقام و موقعيت اذان‌گو كه به طنين، قدرت و جنس صدا بستگي داشته، از زمان پيامبر مورد توجه بوده است و به همين دليل بلال، اذان‌گوي خاص پيامبر بود.

اما در دوران معاصر، اين اهميت كمتر مورد توجه قرار گرفته است و در بسياري از مساجد، اذان‌گوها چندان داراي تسلط و صداي قوي و رسا و خوش در اجراي اذان نيستند. با اين حال، در موقعيت رسمي‌‌‌تري نظير راديو، تلويزيون به اين مهم توجه مي‌شود.

براي ما ايرانيان، اذان موذن‌زاده، اردبيلي كه در دهه 40 خوانده شده، نه‌تنها نماد ايراني بودن را با خود به همراه دارد، بلكه ماه رمضان با شنيدن اين اذان در ذهن ايرانيان عجين شده است. موذن‌زاده اين اذان را درگوشه روح‌الارواح از آواز بيات ترك خوانده است.

اذان مشابه ديگري در همين لحن با صداي شخصي به نام آفاتي اجرا شده كه گاه از صدا و سيما نيز پخش مي‌شود. «صبحدل» نيز از جمله اذان‌گوهايي است كه قبل از انقلاب در حسينيه ارشاد اذان مي‌گفت: به همت صبحدل ، اوايل انقلاب كلاس‌هاي قرآن و مناجات و اذان در صدا و سيما تشكيل شد كه دعاي ربنا، با صداي محمدرضا شجريان حاصل اين كلاس‌ها بوده است. اذان‌گوهاي ايراني، اذان خود را اغلب در آواز شور و حجاز ابوعطا مي‌خوانند.

مناجات‌

دعا و مناجات به درگاه خداوند براي ايرانيان توام با جنبه‌هاي عرفاني و معنوي است. مناجات مربوط به خواجه عبدالله انصاري در قرن پنجم ورد زبان ايرانيان بوده و تحت تاثير آن مناجات‌نامه‌هاي ديگري نيز شكل گرفته است. ضمن آن كه بسياري از شاعران نظير عطار نيز الهي‌نامه دارند.

در ماه رمضان، خواندن مناجات بخصوص در سحرهاي رمضان، حال و هواي خاصي دارد. از زمان‌هاي قديم مناجات‌خوان‌ها بر گلدسته‌هاي مساجد يا بام رفته و در سحرگاهان تا هنگام اذان مناجات مي‌خواندند. شنيدن مناجات با الحان خاص نيز بخش جدايي‌ناپذير مناسك و مراسم و آيين‌هاي رمضان ايراني است.

در ميان قديم‌ترين آثار بازمانده از دوره قاجار كه روي صفحات سنگي ضبط شده است، مناجات‌هايي نيز از استاداني چون جناب دماوندي مانده است كه اهميت مناجات‌خواني را مي‌نماياند.

در سال‌هاي اخير مناجات ربنا با صداي محمدرضا شجريان به آييني ماندگار و هميشگي در افطار ماه رمضان بدل شده است. اين مناجات همراه يك مثنوي افشاري از بهترين نمونه‌هاي مناجات‌خواني است كه تسلط مجري آن به آواز در موفقيت آن انكارناپذير است.

شكل ديگري از مناجات‌ها اجراي گروهي قرآن و تواشيح است كه در اين زمينه نيز نمونه‌هاي برجسته‌اي در اين سال‌ها پديد آمده است. ازجمله اجراي گروهي دعاي «الخالق الباري...» كه از سوي هنرمند گرامي هادي آزرم تنظيم شده است.

ماه رمضان، مناسك و آيين‌هاي ديگري چون شب‌هاي قدر و دعاي جوشن كبير، مراسم شهادت حضرت علي در 21 رمضان، تولد امام حسن در 15‌رمضان، مراسم سحري و اجراي آن در برخي مناطق نظير بوشهر و مراسم الوداع مربوط به پايان رمضان با آواها و الحان خاص خو دارد كه در فرصتي ديگر به آن پرداخته مي‌شود.

جواد بشارتي
دوشنبه 25 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: جام جم آنلاین]

[مشاهده در: www.jamejamonline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 5308]