ملا فتح الله کاشانی

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: زندگی نامه
ملا فتح الله کاشانی، مفسر بزرگ عهد صفوی، در یکی از دهه های آغازین قرن دهم هجری قمری در کاشان به دنیا آمد.[1] پدرش شکرالله[2] نام داشت. ملا فتح الله بعد از رشد و ازدواج[3] با فقر و نداری زندگی را می گذراند. در کتب تراجم از این شخصیت بزرگ با عناوین گوناگونی یاد شده که برخی از آن ها چنین است: المولی المفسر،[4] فقیه، متکلم، عالم کامل جلیل،[5] متبحر در تمام علوم دینی،[6] عالم به لغات و ادبیات و اصول و جامع معقول و منقول.[7]
دوران حیات ملافتح الله کاشانی، یعنی سال های حدود 900 تا 988 هـ . ق دوران مهمی از نظر دگرگونی تاریخ مذهبی ایران است. وی با سه پادشاه صفوی؛ شاه اسماعیل (908 هـ . ق)، شاه طهماسیب (984 ـ 930) و شاه اسماعیل دوم 985 هـ . ق معاصر است. شاه اسماعیل در سال 907 هـ . ق در تبریز مراسم تاجگذاری را برگذار کرد و اولین شاه صفوی شد. نخستین اقدام او، رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع بود. این اقدام شیعیان ایران را که صد ها سال تحت فشار بودند خوشحال کرد. نخستین کسی که در این دوره، به عنوان شیخ الاسلام[8] مطرح شد، علی ابن عبدالعال محقق کرکی (متوفای 940 هـ . ق) است که استاد علی بن حسن زواره ای و او استاد ملا فتح الله کاشانی است. خود محقق در پی احساس نیاز شدید جامعه شیعه، کتاب های پر حجم و متنوعی نوشت و حرکت علمی موثری را پایه گذاری کرد که توسط شاگردانش پی گرفته شد.
از تبار مفسران نور
کتاب های تاریخ و تراجم از چگونگی زندگی، خانواده و فرزندان ملا فتح الله سخن نگفته اند. برخی این ناشناختگی را به دلیل روحیه زهد گرایی، انزوا طلبی و فقر او دانسته اند:
در کتاب «لباب الالقاب الاطیاب» آمده است:
«و من کسی را ندیدم که به احوال او در میان بزرگان علما اشاره کند ... آن چه شایسته شگفتی است این است که چنین فاضل کاملی چگونه ممکن است حالش از علما مخفی بماند و در شمار فضلا از او یاد نشود ... انگیزه ناشناخته ماندن وی (و احوالاتش) فقر و نداری است.»[9]
البته در بین عالمان قرن یازده ایشان از مردی به نام علی رضا بن فتح الله کاشانی نام برده شده است که به دلیل نداشتن اطلاعاتی کافی، انتساب وی به فتح الله جای تحقیق بیشتر دارد.[10] آن چه ما را به فرزندان و نوادگان با واسطه وی راهنمایی می کند، اظهارات آیت الله ابوالحسن شعرانی در مقدمه بر تفسیر منهج الصادقین ملا فتح الله است. بر طبق این سخنان در نسل های بعدی می توان فرزندان ملا فتح الله را جست و جو کرد.[11]
«در آخر کتابی مختصر در قرائت از کتب قدیم خانواده ما، جد هفتم این حقیر ملا نعمت الله، اجازه روایت این کتاب را به میرزا حسن نام، از اولاد ملا صالح مازندرانی داده است و اسناد خود را مسلسلاً بالاباء به ملا فتح الله صاحب تفسیر می رساند. و این نسخه را تبرکا نگاه می داشتند.»
این سخنان بیانگر این است که: 1. جد هفتم آیت اله شعرانی، ملا صالح مازندرانی است. 2. ملا صالح از فرزندان (چند نسل بعد) ملا فتح الله است.
در تبار نامه آیت الله شعرانی نیز که در مجله نور علم به چاپ رسیده و از مصاحبه وی برای نگارش آن استفاده شده چنین آمده است:
«میرزا ابوالحسن تهرانی، فرزند محمد، فرزند ملا غلام حسین، فرزند مولی ابوالحسن مجتهد، فرزند ملا ابوالقاسم فرزند عبدالعزیز، فرزند محمد باقر، فرزند نعمت الله تهرانی ... و از نودگان ملا فتح الله کاشانی.»[12]
به این ترتیب می توان فرزندان و نوادگان با واسطه وی را چنین برشمرد:
1. ملا نعمت الله؛
2. محمد باقر؛
3. عبدالعزیز؛
4. ملا ابوالقاسم؛
5. ابوالحسن مجتهد تهرانی. وی در سال 1200 هـ . ق به دنیا آمد و از عالمان پرهیزکار تهران بود. در شهر های تهران و اصفهان تحصیل کرد و آن گاه برای تکمیل علوم به عراق رفت و نزد سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) و ... به تحصیل ادامه داد و بعد از اخذ درجه اجتهاد به تهران برگشت. میرزا ابوالحسن در سال 1272 هـ . ق وفات یافت.
6. آخوند غلام حسین. وی فرزند ابو الحسن و از علمای تهران بود. وفات او در سال 1313 هـ . ق روی داد و پیکرش در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
7. شیخ محمد تهرانی. وی پدر میرزا غلامحسین است و در سال 1346 هـ . ق. از دنیا رفت.[13]
8. میرزا ابوالحسن تهرانی. او در سال 1320 هـ . ق در تهران متولد شد و نزد پدر و استادان معروفی همچون میرزا مهدی آشتیانی میرزا محمود قمی و حبیب الله ذوالفنون درس خواند. ادامه تحصیلاتش را در قم پی گرفت و از محضر شیخ عبدالکریم حائری و عبدالنبی نوری بهره برد. در 26 سالگی پدر را از دست داد. در نجف نیز تحصیل کرد و در اوج استبداد رضاخان به ایران برگشت و به تألیف، تدریس و ... پرداخت. از نکات جالب توجه در آثار وی، رویکرد به تفسیر است؛ موضوعی که گویا در این نسل وظیفه ای ویژه تلقی می شده و هر فردی ازا ین تبار به آن نظر داشته است. علاوه بر علوم حدیث، فقه، اصول، فلسفه، کلام، نجوم، تاریخ و ... وی در علوم قرآن نیز این تألیفات و تحقیقات را از خود به یادگار گذاشت:
1. حاشیه بر مجمع البیان.
2. تصحیح تفسیر صافی (نوشته ملا محسن فیض کاشانی).
3. حواشی و تعلیق ها بر تفسیر «منهج الصادقین» ده جلد و ...[14] وی در هفتم شوال 1393 هـ . ق وفات یافت و در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.
معاصران
در عصری که ملا فتح الله زندگی می کرد، به دلیل همزمانی با دگرگونی عظیم تاریخی و رویکرد صفویان به گسترش مذهب تشیع، عالمان زیادی فرصت رویش یافتند. برخی از این عالمان که معاصر ملا فتح الله و اهل کاشان بودند، عبارتند از:
ابراهیم کاشانی،[15] سلطان کاشانی،[16] میر تقی الدین کاشانی،[17] جعفر بن محمد باقر کاشانی،[18] جلال الدین مسعود بیدگلی،[19] ملاحافظ کاشانی،[20] قاضی حبیب الله کاشانی،[21] حسن بن شمس الدین کاشانی،[22] حسن بن بهاء الدین (تاج الدین) قاسانی،[23] حسین ملا مسعود کاشانی،[24] شمس الدین بن بهاء الدین کاشانی،[25] صدر الدین علوان کاشانی،[26] علی (غیاث الدین) بن کمال الدین حسینی کاشانی،[27] علی (قاضی ضیاء الدین) کاشانی،[28] سید علی بن سید فخر الدین حسینی کاشانی،[29] محمد بن محمد حسین شقایی کاشانی،[30] و یحیی عماد الدین کاشانی.[31]
به دلیل فاصله زیاد تاریخی و نیز شفاف نبودن تاریخ زندگی این مفسر بزرگ، اسامی استادان وی در هاله ای از ابهام قرار دارد. با این حال روشن است که وی مراحل تحصیل و بالندگی علمی را در همان کاشان گذرانده و اخباری دال بر این که او برای تحصیل به شهر های قزوین و اصفهان ـ که شهر های علمی آن روزگار بودند ـ رفته باشند؛ در دست نیست. تنها استاد وی که نامش در تاریخ جاودانه مانده، فخر الدین علی بن حسن زواره ای است که در سایه آثار ترجمه ای قرآنی و غیر قرآنی فراوانش در عصر ترجمه، نامش در کتاب های تراجم ثبت و احوالاتش بیان شده است.
علی بن حسن زواره از دانشمندان بزرگ زمان شاه طهماسب اول است، وی مفسر و از نخستین کسانی بود که در تأیید مذهب تشیع کتاب هایی به زبان فارسی ترجمه کرد. وی در اصفهان نزد محقق کرکی، شیخ علی بن عبدالعالی و سید غیاث الدین جمشید زواره ای و امیر عبدالوهاب بن علی بن حسین استرآبادی تحصیل کرد. آثاری از وی بر جای مانده است، مانند:
1. تفسیر فارسی «ترجمه الخواص» تفسیر زواری. 2. شرح «نهج البلاغه». 3. ترجمه «کشف الغمه» در سال 938 هـ . ق. 4. ترجمه «احتجاج» طبرسی. 5. «اعتقادات» صدوق. 6. تفسیر منسوب به امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ. 7. «مجمع الهدی فی قصص الانبیاء». 8. «تحفه الدعوات فی اعمال السنه». 9. لوامع الانوار الی معرفه الائمه الاطهار». 10. «مرآه الصفا». این آثار فارسی اند ... .[32]
وی پرچمدار ترجمه در عصر صفوی بود و برخی از کتابهایش را نیز به آنان تقدیم کرده است.
علی بن حسن علاوه بر تفسیر، در ردیف مترجمان حرفه ای این عصر جای دارد. او در کنار توجه به ترجمه، به تدریس نیز می پرداخت و ملا فتح الله از جمله ثمرات مکتب اوست که همچون استاد خود شیوه فارسی نویسی و ترجمه متون حدیثی و تاریخی را برای جامعه شیعی ایران ادامه داد. علاوه بر این ملا فتح الله از طریق وی اجازه روایت از محقق کرکی را نیز به دست آورد. این موضوع به گونه ای جدی گرفته شد که شاهان خود پیگیر امر ترجمه و تألیف بودند و تقاضا های متعددی از آنان جهت ترجمه در تاریخ ثبت شده است. همین طور نهضت تألیف زندگانی، افکار و اندیشه های امامان شیعه در این دوره به شدت گرسترش یافت. مشهور ترین عالم، فقیه و مفسر در این دوره علی بن حسن زواره ای، استاد ملا فتح الله کاشانی است. وی به واقع مترجم رسمی این دوره است و در کنار تدریس به ترجمه آثار عالمان شیعه و نیز فارسی نویسی تفسیر و ... پرداخته است.
ملا فتح الله در چنین شرایطی که به دلیل گسترش اندیشه شیعه، نیازهای جدیدی احساس می شد؛ در جامعه علمی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت. بنابر این شخصیت علمی او را در این دوره باید محصول نیازهای شیعیان در عرصه های مختلف علمی دانست. به گونه ای که چند نسل پی در پی برای رفع این نیاز، نهضت ترجمه و فارسی نویسی را پی گرفتند.
علاوه بر این ملا فتح الله از طریق علی بن حسن، از ضیاء الدین محمد بن محمد از مقدس اردبیلی اجازه روایت دارد و نقل حدیث می کند.[33] در «ریاض العلما» نیز عنوان می شود که وی از شیخ علی کرکی (محقق کرکی) توسط علی بن حسن زواره ای روایت نقل می کند.[34]
زندگی و آثار علمی
ملا فتح الله سراسر زندگی اش را وقف بر آوردن نیازهای علمی جامعه خود کرد و به پیروی از استادش علی بن حسن، علاوه بر تدریس و ارشاد، به فعالیت های علمی در بخش ترجمه و تألیفات فارسی روی آورد. ویژگی فعالیت های علمی وی، رویکرد ویژه به قرآن در دو بخش ترجمه و تفسیر اعم از فارسی و عربی است. البته وی ترجمه حدیث و دعا و ... را نیز از نظر دور نداشت.
آثار به جای مانده از وی دارای تاریخی روشن و مربوط به دهه های آخر عمر اوست و به عبارت دیگر محصول علمی متقن و قابل اعتنا از این شخصیت است؛ زیرا آن چه نوشته حاصل تحصیلات طولانی او و نتیجه علمی تمام عمرش است. آقا بزرگ در الذریعه، تاریخ اتمام زبده التفاسیر را ـ که به تصریح خود ملا فتح الله بعد از دو تفسیر فارسی نوشته شده ـ سال 977[35] بیان می کند. بنابر این می توان آغاز تألیف آن تفاسیر را به طور معمول مربوط به دهه قبل از آن یعنی سال های 960 تا 977 دانست. همچنین آثار غیر قرآنی وی نیز عموما بدون تاریخ بوده و ممکن است برخی از آن ها قبل از آثار قرآنی نگاشته شده باشد. با این مقدمه به معرفی آثار علمی وی می پردازیم:
الف: آثار قرآنی
1. تفسیر بزرگ «منهج الصادقین فی الزام المخالفین».[36]
این تفسیر که به تصریح مولف در سال 984 هـ . ق بخشی از آن (تا سوره انفال) به پایان رسیده، حجیم ترین و ارزنده ترین اثر مولف است. از لحاظ تاریخی، تفسیر «منهج» اولین اثر تفسیری ملا فتح الله است که به تدوین و جمع آوری آن دست زده است، هر چند به رغم اولین اثر بودن، به نظر می رسد اتمام آن بعد از اثر دیگرش (سوم) «زبده التفاسیر» باشد.
این تفسیر در 5 جلد بزرگ و اخیراً در 10 جلد معمولی به چاپ رسیده است. نخستین چاپ آن مربوط به سال 1284 در تهران و بعد 1296 در 3 جلد و یک بار در سال 1314 در تبریز منتشر گردید و سرانجام با تعلیقه و تحشیه استاد شعرانی بارها چاپ شده است.[37] در «الذریعه» پیرامون این اثر می خوانیم:
«فارسی و بزرگ است، در سه مجلد بزرگ. از آن مفسر فتح الله فرزند شکر الله کاشانی است.. که چاپ شده است. وی برخی از بخش ها یعنی سوره انفال را در سال 984 به پایان برده و این نسخه با این تاریخ در کتابخانه استاد ما آیه الله شیرازی در سامرا وجود دارد.»[38]
شاید با توجه به همین تاریخ که در پایان سوره انفال ذکر شده برخی معتقدند این تفسیر ناقص بوده و بعد ها توسط داماد وی به پایان رسیده است.
«گفته می شود تفسیر فارسی معروفش هنگام وفات او نا تمام بوده که دامادش بعد از وفات او، آن را تکمیل کرد.»[39]
ب: ضرورت تألیف از زبان ملا فتح الله
ملا فتح الله، علم قرآن را علم اصلی شریعت می دانست و معتقد بود، دانستن آن برای مسلمانان در هر دوره ای ضروری است. از این رو است که در هر دوره ای به این نیاز علمی، به گونه ای پاسخ داده اند. اما عموم مردم توان استفاده از بسیاری کتب موجود را نداشتند وی کتاب هایی را که پیرامون تفسیر نگاشته می شد، به دلایل زیر فاقد کارایی لازم می دانست:
1. متن عربی داشتند.
2. تفاسیر فارسی پیچیده بودند. این امر به دلیل پرداختن بیش از حد به لغات، مأخذ مشتقات، ذکر تمام وجوه ترکیبات، بیان قرائت های دوگانه و نادر، شرح دلایل هر یک از قاریان و سخنان غیر مطمئن بود.
3. برخی کتاب های فارسی موجود نیز در استفاده از زبان فارسی قدیم، چنان دچار افراط شده و واژه های نامأنوس و شیوه ها و عبارت های سنگین به کار برده بودند که برای مخاطب فارسی زبان آن دوره فهمیدنی نبود.
4. برخی چنان مختصر بودند که فایده ای به خواننده نمی رساند.
5. آن دسته از تفاسیر هم که از عیوب مذکور خالی بودند، از حیث اعتقادی دچار انحراف بودند؛ هر چند عباراتشان رسا و زیبا بود. ملا فتح الله در این باره می نویسد:
«تفسیر کاشفی اگر چه به جواهر عبارات بلیغه و لآلی الفاظ فصیحه محلی بود، اما چون که موافق روش مخالفین و مخالف مذهب ائمه صادقین صلوات الله علیهم اجمعین بود، از نظر اعتبار به مثابه مار زرنگار می نمود، چه ظاهر آن مزین بود به نقوش جمیله و باطنش مملو از سموم عقاید قاتله و با وجود این در غایت ایجاز و اختصار.»[40]
ج: هدف و شیوه تفسیری
آسیب شناسی تفاسیر موجود، ملا فتح الله را که عالمی مفسر و مسلط به تاریخ، حدیث، کلام و فقه بود، بر آن داشت که دست به تألیف اثر جدید در تفسیر بزند. البته روحیه مبارزه با عقاید انحرافی از جمله عقاید اهل سنت را که در دوران گذشته به کتب تفسیر نفوذ کرده بود، نباید از نظر دور داشت.
وی هدف و شیوه خود را چنین توضیح می دهد:
در تفسیری که مبنی باشد بر حل معانی قرآن بر طرق قرائت سبعه و متعرض قرائت دیگر نشود و به جهت تطرق اختلاف در آن ها و محتوی باشد بر:
1. ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول آیات.
2. احادیث سید البریات.
3. اخبار و قصص و حکایات ائمه هدی.
4. فضل سور و آیات.
5. وجه ارتباط و اتصال آن به یکدیگر.
6. بیان مسائل فقهیه در ضمن تبیین آیات احکام.
7. مناقب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ.
8. حاوی بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذهب ایشان.
9. اعتدال در بیان اعراف و لغت.
10. نگارش سخنان ارباب تحقیق.[41]
نامگذاری کتاب
نیاز شیعیان از یک سو و انحرافات اعتقادی حاصل از صد ها سال تحمیل عقاید غیر شیعی از سوی دیگر، انگیزه اصلی برای گرد آوری و تدوین کتابی با این حجم بزرگ بود. از این رو مفسر کاشانی، به صراحت این انگیزه را «مقصد اقصی و مطلب اعلا» بیان می کند و می نویسد:
چون مقصد اقصی و مطلب اعلا از این منتخب، ایضا طریق ائمه صادقین است، به حجج واضحه و الزام مخالفین بر براهین باهره، از این جهت مسمی شد به «منهج الصادقین فی الزام المخالفین».
نمونه ای از تفسیر ملا فتح الله
ملا فتح الله در سراسر کتاب با عقاید مخالفان شیعه، با روش های علمی و صحیح مبارزه می کند و تفسیر او گویای این تلاش هاست. سه نمونه از تفسیر او چنین است:
«فتولی عنهم و قال یا قوم لقد أبلغتکم رساله ربی و نصحت لکم ولکن لا تحبون الناصحین»[42]
صالح از ایشان روی برگردانید وقتی ناقه را کشتند و گفت از روی تحیر، ای گروه من به خدای که من رسانیدم به شما پیغام پروردگار خود را که به ادای آن مأمور بودم و نصیحت کردم به شما وقت دعوت ولیکن دوست نمی دارید و پیروی نمی کنید نصیحت کنندگان را که از راه مهربانی شما را به ایمان می خوانند و از اتباع نفس و شیطان منع می کنند ... .
ثلعبی به اسناد خود مرفوع به اسانید معتبره به حضرت رسالت ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ روایت کرده که آن حضرت فرمود:
یا علی «اتدری من اشقی اولین» این علی می دانی که بدبخت ترین پیشینیان چه کسی است.
امیر المومنین ـ علیه السلام ـ فرمود: که الله و رسوله اعلم. رسول ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ فرمود که: «عاقر الناقه» یعنی اشقی الاولین آن کسی است که ناقه صالح را پی کرد. بعد از آن فرمود که: «اتدری من اشقی الاخرین» آیا می دانی که بدبخت ترین پیشینیان کیست، فرمود که الله تعالی و رسوله اعلم. فرمود که: «قاتلک» آن کشنده تو است. و در روایت دیگر فرمود که «اشقی الاخرین من یخضب هذه من هذه «و اشاره به محاسن و سر آن حضرت فرمود ....[43]
2. خلاصه المنهج
این کتاب که مختصر و شامل مباحث ضروری است، بعد از تألیف «منهج الصادقین» نگاشته شد و مانند خود منهج الصادقین بین اهل تراجم معروف است:
«تفسیر (خلاصه المنهج) به فارسی نیز از اوست. این تفسیر از تفسیر اولش مختصر تر و در سه مجلد (شش جلد) است»[44]
«تفسیر منهج الصادقین و خلاصه المنهج که بخشی از آن را در سال 984 به پایان رسانده از اوست».[45]
3. ترجمه قرآن کریم
ملا فتح الله علاوه بر تفسیر به ترجمه قرآن هم پرداخت. البته طبیعی بود که در ضمن تفسیر ناچار به ارائه ترجمه ای طبق تفسیر خود باشد. از این روی احتمال دارد این ترجمه هم زمان با تفسیر و یا بعد ها نگاشته شده باشد. نکته مسلم این که ترجمه مذکور به صورت مستقل چاپ نشده بلکه در حاشیه برخی کتاب ها دیده شده است. صاحب ریاض العلماء نوشته است:
«او ترجمه قرآن به فارسی دارد که مشهور است و بر حاشیه برخی قرآن ها به طور اختصار نوشته شده است.»[46]
صاحب «ریحانه الأدب» نیز با توجه به این ذهنیت که ممکن است این ترجمه مربوط به همان تفسیر باشد نه کتابی مستقل، می نویسد:
«ترجمه قرآن به فارسی، و آن غیر از سه فقره تفسیر قرآن مذکور در ذیل است»[47]
4. زبده التفاسیر
ملا فتح الله علاوه بر فارسی نویسی، تفسیری را نیز به زبان عربی نگاشت که «زبده التفاسیر» نام دارد. این تفسیر نیز دارای حجمی بزرگ است و مولف در نیمه ماه ذی قعده 977 هـ . ق آن را به پایان برده است. در ریاض العلما آمده است:
«این تفسیر نیز بزرگ است و نزدیک به هشتاد هزار سطر دارد و در دو مجلد قطور است. آن را بعد از دو تفسیر نوشت؛ بنابر آن چه در اول تفسیر تصریح می کند. من نسخه ای از آن را با خط شریف خودش در شهر اشرف از شهر های مازندران نزد مولی محمد المدرسی دیدم. در آن اخبار اهل بیت ـ علیه السلام ـ را آورده و در اکثر موارد از کشاف، تفسیر قاضی، مجمع البیان، الجوامع طبرسی نقل کرده است. کتابی دارای مطالب خوب و با فایده است.»[48]
آقا بزرگ نیز این کتاب را عربی و خطی می داند که در تهران با فهرست مناسب چاپ شده است.[49] وی می گوید:
هر سه تفسیر وی در خزانه رضویه و غیر آن جا موجود است.[50]
1. آثار غیر قرآنی
1. شرح نهج البلاغه (تنبیه الغافلین و تذکره العارفین)
نویسنده ریاض می گوید:
شرح «نهج البلاغه» که تنبیه الغافلین و تذکره العارفین نامیده شده، فارسی و کتاب معروفی است و من در اصفهان، شیراز، هرات و جاهای دیگر دیده ام.[51]
آقا بزرگ نیز در «الذریعه» ضمن معرفی این اثر می نویسد:
آغاز شرح چنین است: الحمد لله الذی هدانا لهذا و ماکنا لنهتدی لولا ان هدانا الله.
در تهران با فهرست خود چاپ شده است.[52]
بر خلاف آن چه گفتیم نویسنده کشف الحجب در دو جای مختلف، از این نوشته یاد می کند؛ یک جا آن را شرح «نهج البلاغه»، با نام «تنبیه الغافلین»[53] می داند و جای دیگر آن را ترجمه نهج البلاغه که با «الحمد لله..» آغاز می شود ذکر می کند.[54]
پیرامون این اثر باید گفت:
ملا فتح الله با توجه به همان نیاز سابق الذکر جامعه شیعی ایران و برای آشنایی بیشتر مردم با اندیشه های حضرت علی ـ علیه السلام ـ به طرح و توضیح آن در قالب شرح پرداخت و کوشید به سوالات و شبهات موجود با تکیه بر آن پاسخ دهد.
2. کشف الاحتجاج
این کتاب ترجمه «احتجاج» شیخ طبرسی است که صاحب «ریاض العلما» (میرزا عبدالله افندی) آن را در اردبیل و خزانه شیخ صفی دیده است.[55] ملا فتح الله در مقدمه ای که بر ترجمه خود نگاشته است. می نویسد:
«فرمان لازم الاذعان برین شرف نفاذ یافته که این داعی بی بضاعت مطالب و مقاصد این کتاب شریف را به زبان فارسی به عبارتی که از تکلفات ارباب ریا مبرا و از تصنیفات منشیانه که از آرایش سخنوری است معرا باشد، از برای تعمیم فواید و تکثیر مواید خواص و عوام تقریر و تحریر نماید.»
وی کتاب را به نام شاه طهماسب نگاشته است.[56] و نسخه کتاب با شماره 387 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.[57] نامی از این ترجمه در کتاب های «کشف الحجب» و «هدایه العارفین» به میان نیامده است.
3. استنساخ کتاب الاستبصار
آقا بزرگ تهرانی در «طبقات اعلام الشیعه» از این کتاب نام برده می نویسد:
از آثار ماندگارش بازنویسی مجلد کتاب استبصار است که به طور کامل با مشایخش به خط اوست و از نوشتن آن در 8 شعبان 973 هـ . ق. فراغت یافته و امضایش ابن شکر الله فتح الله شریف است. این نسخه نزد عبدالحسین نخعی سبط شیخ ما (علی خیگانی) در نجف است.[58]
وی در «الذریعه» نیز از این کتاب نام می برد.[59]
عصر حضور (شاگردان)
حضور مفسری بزرگ، پرهیزکار و پرتلاش، فرصتی مغتنم بود برای عالمان جویای دانش و معرفت. از این روی شاگردان زیادی گرد وجود ملا فتح الله کاشانی جمع شدند و از خرمن دانش و زهد وی مستقیم یا با واسطه خوشه چیدند. هر چند گذر ایام (بیش از یک قرن) نام خیلی از آن ها را از کتاب تراجم و تاریخ زدوده است، با این حال می توان از شخصیت های زیر نام برد:
1. رضی الدین شاه مرتضی. وی فقیه متکلم، مفسر و ادیب بود. در کاشان حوزه تدریس داشت. در سال 950 متولد و در 1009 هـ . ق در 59 سالگی وفات یافت. رضی الدین پدر ملا محسن فیض کاشانی بود.[60]
2. ملا محسن کاشانی، محمد بن شاه مرتضی بن شاه محمود، ملقب به محسن و معروف به فیض کاشانی از عالمان بزرگ قرن یازده هجری است. وی فقیه، محدث، مفسر، محقق، حکیم، متکلم، ادیب و هم چنین شاعری توانا بود. وی در طول عمر خود بیش از 150 کتاب تألیف کرد. این همه در سایه استفاده های علمی از محضر پدر سید ماجد بحرانی، ملا خلیل قزوین، محمد تقی مجلسی، میر فندرسکی، بهاء الدین محمد عاملی، میرداماد، ملا صالح مازندرانی، ملا صدرا و همچنین ملا فتح الله کاشانی بود.
وی با الهام از استادان خود از جمله ملا فتح الله به نوشتن «صافی»، «اصفی» و «مصفی» روی آورد و راه استاد را این گونه ادامه داد. فیض در سال 1007 متولد و در 1091 هـ . ق یعنی 84 سالگی در کاشان وفات یافت. از جمله اموری که نشان می دهد او در تفسیر از ملا فتح الله الهام گرفته، این است که گرایش فلسفی استاد دیگرش ملاصدرا را در تفسیرش راه نداده و تفاسیرش معمولا جنبه اجتماعی و روایی دارد.[61]
3. ملا مرتضی. وی دانشوری ادیب و برادر فیض کاشانی است. ر بین راه مکه وفات یافت و همان جا دفن شد. ملا مرتضی که در سال 1010 ـ 1029 هـ . ق وفات یافت، از شاگردان ملا فتح الله و صاحب کتاب «خلاصه الاقوال» است.[62]
4. محمد علم الهدی. (039 ـ 1115 هـ . ق) وی محمد، فرزند ملا محسن، کنیه اش «ابی الخیر» و ملقب به «علم الهدی» است و در کاشان متولد شد. علاوه بر مکتب ملا فتح الله، نزد پدر و عموهایش نیز تحصیل کرد و از ملاصدرا پدر بزرگش و شیخ بهایی اجازه اجتهاد گرفت. وی بر وافی، کافی، صافی و شافی ... تعلیقاتی دارد و کتاب های متنوعی نیز از خود بر جای گذاشت. علم الهدی در 76 سالگی در گذشت و در کنار پدرش در کاشان به خاک سپرده شد.
وفات
ملا فتح الله شریف کاشانی سرانجام پس از سال ها تلاش در عرصه تألیف و ترجمه و تربیت شاگردانی که جریان قرآنی مبارکی را در ایران به راه انداختند و مبارزه علمی با منحرفان در عرصه مذهب و اعتقاد پی ریختند، خود فقیرانه و زاهدانه در سال 988 هـ . ق وفات یافت. البته درباره سال وفات و نیز محل دفن وی اظهار نظر های مختلفی شده است که می توان در دو دسته به آن اشاره کرد.
1. در سال 988 هـ . ق وفات یافت.
آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» این نظریه را صحیح تر می داند.[63]
2. وفات وی در سال 997 هـ . ق این نظریه توسط نویسنده «کشف الحجب و الاستار» بیان شده است.[64]
درباره محل وفات نیز نظرات مختلفی ارائه شده است. مولف کشف الحجب محل درگذشت او را کشمیر می داند.[65] مولف «لباب الالقاب» مقبره اش را در کاشان می داند و می نویسد این مقبره معروف و مورد زیارت عام و خاص است. آن گاه به مقبره ای که در همدان به وی نسبت داده می شود اشاره می کند و می نویسد ظاهراً آن مقبره مربوط به فرد دیگری با این نام است. وی در ادامه به موضوع زنده شدن دوباره ملا فتح الله اشاره می کند و مثل تراجم نگاران دیگر یاد آور می شود که این واقعه درباره صاحب مجمع البیان هم گفته شده و حد اقل مشهور تاریخی این است که ماجرای مذکور در مورد طبرسی باشد.[66] صاحب لباب الالقاب می نویسد:
مشهور است که وی دچار سکته ای شد. گمان کردند مرده است. وقتی دفنش کردند، نذر کرد که اگر از این وضع رها شود، تفسیری بنویسد. در این بین قبر کن به یادش می آید چیزی را در قبر جا گذاشته است. مخفیانه قبر را می کند او را زنده می یابد. به این ترتیب وی خلاص می شود و به نوشتن تفسیر می پردازد. این حکایت از شارح هادی، ابن صالح مازندرانی نقل می شود.[67]
نکته ای که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که وی سوره انفال تفسیر منهج را در سال 984 به پایان رسانده و زبده التفاسیر را نیز در نیمه ماه ذی قعده 977 به پایان برده است، از این روی موضوع زنده بودن وی تا این سال را نشان می دهد و اختلاف ها تنها مربوط به بین سال ها 997 ـ 988 هـ . ق (نه سال آخر زندگی وی) است.
[1]. سال وفات وی (977 یا 988 هـ . ق) است. از این روی منطقی می نماید که سال تولد وی را در حدود اوایل همین قرن یا اواخر قرن قبل آن بدانیم. درصورتی که اوایل قرن 10 را بپذیریم، وی در حدود 77 یا 88 سالگی درگذشته است.
[2] هدایه العارفین، اسماعیل پاشا بغدادی، ج1، ص 815 (فتح الله بن شکرالله الشریف القاشانی الشیعی الامامی).
[3]. صاحب لباب الالقاب در ص 82 از داماد وی سخن می گوید.
[4]. الذریعه، ج23، ص 194 و ج7، ص 234 و ج12، ص 22.
[5]. روضات الجنات، ج5، ص 345.
[6]. ریحانه الأدب، ج5، ص 20، ید طولایی در تفسیر داشت. بحر بی پایان در تفسیر بود.
[7]. لباب الالقاب، ص 81.
[8]. مقام رسمی ای که بر اساس آن یکی از فقیهان، مسوول رسیدگی به مسائل مذهبی، افتا و حل دعاوی بر پایه فقه شیعه بوده است.
[9]. «ولم ارمن تعرض لذکر احواله فی الرجال العلما... فمما یقضی به العجب ان مثل هذا الفاضل الکامل کیف یمکن یخفی حاله عن العلماء و لا یذکر عن عداد الفضلاء و بالجمله الداعی الی خفا امر هذا العالم الفاضل هو الفقر و قله الفواضل.» لباب الالقاب الاطیاب، ص 82، 81.
وی همچنین ملا فتح الله را برادر خواهر ضیاء الدین می داند.
[10]. طبقات اعلام الشیعه، قرن 11، ص 411. از لحاظ موقعیت زمانی این امکان وجود دارد که وی فرزند همان ملا فتح الله مورد نظر باشد.
[11]. مقدمه تفسیر منهج الصادقین با پاورقی و تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی. کتابفروشی اسلامیه، ص 44.
[12]. نور علم، ش 51 و 50، ص 5 و 74.
[13]. مجله نور علم، ش 50 ـ 51، ص 76 و 75؛ گلشن ابرار، ج2، ص 742.
[14]. کیهان فرهنگی، ش9، سال دوم؛ نور علم، ش 52 و 53، ص 195.
[15]. طبقات اعلام الشیعه، (قرن 10) ص 5.
[16]. همان، ص 17.
[17]. همان، ص 34.
[18]. همان، ص 38.
[19]. تاریخ اجتماعی کاشان، ص 171.
[20]. طبقات اعلام الشیعه، (قرن 10)، ص 45.
[21]. همان، ص 46.
[22]. همان، ص 56.
[23]. همان، ص 57.
[24]. همان، ص 69.
[25]. همان، ص 105.
[26]. همان، ص 109.
[27]. ریحانه الادب، ج4، ص 257.
[28]. طبقات اعلام الشیعه، (قرن 10) ص 158.
[29]. تراجم الرجال، سید احمد حسینی، ج1، ص 517.
[30]. اعیان الشیعه، ج6، ص 148.
[31]. طبقات اعلام الشیعه، (قرن 10)، ص 275. برای مطالعه بیشتر ر.ک: سیمای کاشان، ص 123.
[32]. وی متوفای 960 هـ . ق. است. برای مطاعله ر.ک: اعیان الشیعه، ج8م ص 186؛ الکنی و الالقاب، ج2، ص 300؛ الذریعه، ج15، ص 159 و ج7، ص 227 (احتمال می دهد خلاصه الروضه ترجمه وی باشد) و ج5، ص 315 (چهل حدیث ترجمه شهید اول که علی بن حسن آن را برای محقق کرکی خواند اجازه گرفت و بعد وفات محقق ترجمه کرد در 19 ذی قعده 943 هـ .ق) ج21، ص 355 و ج25، ص 393؛ طبقات مفسران شیعه، ج2، ص 11؛ طرائف، ج5، کشف الحجب، ص 132؛ ریحانه الأدب، ج5، ص 20؛ الکواکب، ص 501؛ فهرست کتابخانه سپهسالار، ص 225 فهرستی از ترجمه های فارسی زواره ای در برگ لغت نسخه 1081 مرعشی آمده است. (علل بر افتادن صفویان، ص383)؛ احیاء الداثر، ص 152.
[33]. طبقات اعلام الشیعه، قرن 12، ص 177.
[34]. ریاض العلما، ج5، ص 318؛ روضات الجنات، ج5، ص 245.
[35]. الذریعه، ج12، ص 22.
[36]. برای پرهیز از طولانی شدن بحث به روش های تفسیر، مشخصات فارسی نویسی و ... پرداخته نشد. ر.ک: تاریخ ادبیات در ایرن، ذبیح الله صفا، مجمع البیان و طبرسی، حسین کرمان تفسیر و مفسران، صالحی و ایازی، دهخدا و ... .
[37]. طبقات مفسران شیعه، ج2، ص 414 و ر.ک: کشف الحجب، ص 568 و 208 و 133.
[38]. فارسی کبیر فی ثلاث مجلدان کبار للمولی المفسیر فتح الله بن شکر الله کاشانی ... و هو مطبوع و فرغ من بعض اجزائه ـ یعنی سوره انفال ـ سنه اربع و ثمانین و تشسع مائه 984 و النسخه بهاذا التاریخ فی خزانه (شیخنا شیرازی) بسامراء، الذریعه، ج23، ص 194.
[39]. «قد یقال ان تفسیره الفارسی المعروف کان ناقصاً عند وفاته و تممه صهره بعد وفاته لباب الالقاب، ص 8203.
[40]. مقدمه تفسیر، منهج الصادقین، ج1.
[41]. همان.
[42]. اعراف، 79.
[43]. منهج الصادقین، به تصحیح علی اکبر غفاری، ج4، ص 60 و 61.
[44]. روضات الجنات، ج5، ص345. ر.ک: ریحانه الادب، ج5، ص 20، ریاض العلما، ج5، ص 318.
[45]. طبقات اعلام الشیعه، قرن، 12.
[46]. ریاض العلما، ج5، ص 19 و 318؛ روضات الجنات، ج5، ص 345.
[47]. ریحانه الأدب، ج5، ص 20؛ هدیه العارفین، ج1، ص 815.
[48]. ریاض العلما، ج5، ص 19 و 318؛ روضات الجنات، ج5، ص 6و 45؛ ریحانه الأدب، ج5، ص 20؛ الذریعه، ج12، ص 22.
[49]. الذریعه، ج4، ص 447.
[50]. همان، ج7، ص 234. یاد آوری می شود که آقای شیخ محد علی احمدیان اصفهانی مسئولیت تحقیق و چاپ کتاب را بر عهده گرفته است (مجله حوزه ش م، ص 50).
[51]. ریاض العلما، ج5، ص 318؛ ریحانه الأدب، ج5، ص 20.
[52]. الذریعه، ج4، ص 447. از این کتاب در فهرست سپهسالار، ج2، ص 16 ـ 7 به نام شاه اسماعیل یاد شده است. (فهرست مجلس ج11، ص 143.
[53]. کشف الحجب، ص 358؛ هدیه العارفین، ج1، ص 815 نیز این کتاب یاد شده است.
[54]. همان، ص 143.
[55]. ریاض العلما، ج5، ص 318.
[56]. روضات الجنات، ج5، ص 35؛ ریاض العلما، ص 318.
[57]. علل بر افتادن صفویان، رسول جعفریان،ص 08؛ هزار سال تفسیر فارسی، ص 700.
[58]. طبقات اعلام الیعه، آقا بزرگ قرن 12، فتح الله کاشانی.
[59]. الذریعه، ج23، ص 194.
[60]. معادن الحکمه ... محمد علم الهدی، ج1، ص 12 ـ 9. به نقل از گلشن ابرار، ج1، ص 225.
[61]. علامه طباطبایی، میزان معرفت، احمد لقمانی، معادن الحکم... محمد علم الهدی، ج1، ص 9.
[62]. سیمای کاشان، ص 131، نقل از معادن الحکمه فی مکاسب الأئمه، علم الهدی محمد بن محسن بن مرتضی کاشانی، انتشارات جامعه مدرسین قم.
[63]. «.. او سنه ثمان و ثمانین و تسع ماه .. و الاصح الاخیر» الذریعه، ج23، ص 194، ج7، ص 234.
[64]. کشف الحجب و الاستار، ص 143 و 208.
[65]. همان، ص 252.
[66]. در روضات این نظریه تقویت شده است؛ مقدمه تفسیر منهج الصادقین، ج1، ص 64؛ لباب القاب، ص 18. برخی هم معتقدند چنین مسئله ای درباره طبرسی بعید است و کوشیده اند انتساب آن را به ملا فتح الله تقویت کنند.
[67]. لباب القاب، ص 81.
منبع:اندیشه قم

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 605]