ابن داوود حلّی

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: ابو محمّد حسن بن علی، ملقّب به تقی الدین، معروف به ابن داوود ـ چنان كه در كتاب رجالش گفته است ـ پنجم جمادی الآخر 647 هـ . ق ولادت یافت. [2] در كتابهای تراجم به محل ولادتش، اشاره نشده؛ اما از آن جا كه نزد دانشمندان نام آور حلّه دانش آموخته، احتمالا بیشتر عمرش را در این شهر گذرانده و در همین شهر نشو و نما كرده است. نیز به قرینه این كه ابن داوود، استادش ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از سوی دیگر، گفته كه: تا هنگام مرگ قرین او بوده، روشن می‌شود كه گویا مدتی نیز در بغداد اقامت داشته است. همچنین بر اساس بیتی از ارجوزه «عقد الجواهر»، او در ذیقعده 700 هـ . ق در كاظمین بوده و نیز در ارجوزه «منهج التقویم»، از نعمت مجاورت و زندگی در نجف یاد كرده است. [3]
استادان
در کتب معروف رجال به چهار تن از استادان ابن داود اشاره شده است. خود وی در كتاب رجالش، نام سه تن از استادان خویش را ذكر كرده و شرح حال مختصری از آنها را آورده است؛ اما در مورد فرد دیگر، تنها در آغاز كتابش اشاره كرده كه: وی طریق روایتی اوست. این استادان عبارتنداز:
1. ابو القاسم نجم‌ (نجیب) الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلّی، مشهور به «محقّق حلّی»[4]؛ وی به 602 هـ . ق ولادت و ربیع الآخر 676 هـ . ق[5] وفات یافت.
علاوه بر ابن داوود، شاگردان بزرگ دیگری از محضر او دانش اندوخته‌اند كه از آن جمله‌اند: علّامه حلّی، عبد الكریم بن طاووس، محمّد بن طاووس، جلال محمّد كوفی (استاد شهید)، عزّ الدین حسن بن یوسف آبی (صاحب كشف الرموز).
ابن داوود، از این استادش به بزرگی یاد كرده است؛ با القابی چون: «محقّق، مدقّق، امام علّامه، یگانه عصر، خوش بیان‌ترین اهل زمان، بهترین عالمان در اقامه‌دلیل و سریع‌ترین آنان در آوردن برهان». گویا ابن داوود، از محقّق حلّی بهره‌ای وافرتر برده است؛ چنان كه می‌گوید: «از كودكی، استاد و مربی من بود و احسان و التفات زیادی به من داشت»؛ «محقّق حلّی، در نقل همه مصنفات و روایت‌هایش، به من اجازه داده است.»[6]
این گفتار نشان می‌دهد كه وی نزد محقّق حلّی، ارج و قربی ویژه داشته و مورد اعتماد فراوان او بوده است.
2. سیّد جمال الدین ابو الفضائل احمد بن موسی بن طاووس، (متوفّای 673 هـ . ق) ؛ در «اعیان الشیعه» آمده است كه‌ وی در حلّه وفات یافته و دفن گردیده و مرقدش مشهور و زیارتگاه است. [7] سیّد جمال الدین، برادر رضی الدین بن طاووس (صاحب كرامات معروف) است. در كتب فقهی و رجالی هر كجا از سیّد بن طاووس نام برده شود، مراد احمد بن طاووس است. [8]
3. سیّد عبد الكریم بن موسی بن طاووس، (648 ـ 693 هـ . ق) ؛ ابن داوود از وی چنین نام برده است: «سرور ما، پیشوای معظم، غیاث الدین، فقیه، نحوی، عروضی، نسّابه و زاهد». سیّد عبد الكریم در كربلا متولد شد، در حلّه نشو و نما، و در بغداد تحصیل كرد و در كاظمین درگذشت.
4. مفید الدین محمّد بن جهیم (جهم) الاسدی. ولادت و وفات او معلوم نیست؛ لكن وی از علمای قرن هفتم حلّه بوده است. به كسانی چون: علّامه حلّی و ابن داوود، اجازه روایت داده است و ابن داوود در مقدمه كتاب رجالش، وی را یكی از طرق نقل روایت خود معرفی كرده است.
گذشته از موارد مذكور، علّامه امینی كسانی چون: خواجه نصیر الدین طوسی (متوفّای 673)، یوسف بن مطهر (پدر علّامه حلّی) و یحیی بن سعید (پسر عموی محقّق حلّی) را نیز از مشایخ ابن داوود بر شمرده است. [9]
شاگردان
در كتب رجال، تنها به سه نفر از شاگردان ابن داوود اشاره شده است؛ به اعتقاد برخی، آنان شاگردان روایتی وی بوده‌اند، كه عبارتند از:
1. رضی الدین ابو الحسن علی بن احمد بن یحیی بن مزید حلّی. وی به سال (757 هـ . ق) [10] رحلت كرد و در نجف دفن شد. او از استادان شهید اول و از شاگردان علّامه است. شهید از وی با القابی چون: «شیخ، پیشوا، پادشاه ادبا و علما ...»یاد كرده است. [11] ابن مزیدی، علاوه بر علّامه و ابن داوود، از پدرش نیز روایت كرده است. [12]
2. شیخ زین الدین علی بن طراد مطار آبادی. وی سال (762 هـ . ق) در حلّه وفات یافت. [13] شهید اول از وی نیز روایت كرده و در اجازه‌اش، زین الدین مطار آبادی را چنین توصیف نموده است:
«امام، فقیه، محقّق و دانشمند مدقق.»[14]
3. سیّد تاج الدین محمّد بن قاسم بن حسین علوی حسنی دیباجی حلّی، معروف به «ابن معیه». شهید وی را «اعجوبه زمان در همه فضائل» توصیف می‌كند و در كتاب «مجموعه» كه به خط جدّ شیخ بهایی محمّد بن علی جبعی است، آمده است: سیّد تاج الدین در سال 776 هـ . ق در حلّه درگذشت و پیكرش به نجف اشرف انتقال یافت. [15] به گفته آقا بزرگ تهرانی: سید تاج الدین، از شاگردان علامه و خود، استاد سید احمد بن حسین، مؤلف «عمده الطالب» است. [16] همچنین شیخ آقا بزرگ تهرانی گفته است: شصت و اندی شیخ داشته است. [17]
آثار وی عبارتند از: « معرفه الرجال»، «نهایه الطالب فی نسب آل ابیطالب» و«الفلك المشحون.»
تألیفات
ابن داوود، در كتاب رجالش، آثار خود را این گونه بر شمرده است:
1. در رجال: كتاب «الرجال».
2. در فقه:« تحصیل المنافع»، «التحفه السعدیه»، «المقتصر من المختصر»، «الكافی»، «النكت»، «الرائع»، «خلاف المذاهب الخمسه»، «تكمله المعتبر» (نا تمام)، «الجوهره فی نظم التبصره» (این كتاب همان «تبصره» علاّمه حلّی است كه ابن داوود آن را به نظم در آورده است)، «لمعه» (در احكام فقه و منظوم)، «الرائض فی الفرائض» (منظوم)، «عقد الجواهر فی ا*****اء و النظائر» (منظوم)، «اللؤلؤه» (منظوم و ناتمام) و، «عده الناسك فی قضاء‌المناسك» (منظوم).
3. در اصول دین: «الدّر الثمین فی اصول الدین» (منظوم)، «الخریده العذراء فی العقیده الغراء» (منظوم) و «الدرج».
4. . در منطق: «حلّ الإشكال فی عقد الأشكال» و «البغیه».
5. در ادبیات عرب: «الإكلیل التاجی فی العروض»، «قره عین الخلیل فی شرح النطم الجلیل»، «شرح قصیده صدر الدین الساوی»، «مختصر الإیضاح»، «حروف المعجم» و «مختصر اسرار العربیه».
از آثار مذكور، برخی به جای مانده كه بعضی به چاپ رسیده و بعضی دیگر خطی است.
آثار چاپی
1. الرجال: این كتاب یك بار در سال 1383 هـ . ق به كوشش سیّد جلال الدین محدّث ارموی در تهران و بار دیگر در سال 1392 هـ . ق به كوشش سیّد محمّد صادق بحر العلوم در نجف به چاپ رسیده است.
2. ارجوزه فی الكلام: منظومه‌ای است زیبا در 145 بیت، با الفاظی موجز درباره‌عقاید كلامی شیعه.
3. عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر: در نسخه چاپی، «جواهر الكلام فی الاشباه و النظائر» نامیده شده است. این ارجوزه با 1309 بیت در 10 ذی قعده 700 هـ . ق در كاظمین سروده شده است.
4. المنهج القویم فی تسلیم التقدیم: ارجوزه‌ای است با 201 بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه‌های مربوط به «شایسته‌ترین خلیفه پس از پیامبر»، كه در مجلسی از مجالس علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است. ابیاتی از این ارجوزه خواهد آمد.
آثار خطی
1. التحفه السعدیه: نسخه‌ای از آن، در كتابخانه موزه بغداد وجود دارد.
2. تحصیل المنافع: نسخه‌ای از آن، در كتابخانه سیّد محمّد علی روضاتی در اصفهان است.
3. الجوهره فی نظم التبصره: دو نسخه از آن در كتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.
4. المقتصر من المختصر: نسخه‌ای از آن در كتابخانه مجلس موجود است.
همچنین به گفته افندی؛ سیّد حسین مجتهد عاملی، رساله‌ای مشتمل بر روایاتی از ائمه به ابن داوود نسبت داده و از آن در كتابش (دفع المناواه عن التفضیل و المساواه) نقل كرده است». [18]
جامعیت علمی و تخصّص ابن داوود
آنچه از آثار ابن داوود و اقوال علما به روشنی به دست می‌آید، این نكته است كه: او در علوم مختلف، جامعیت داشته و دست كم در چهار حوزه فقه، كلام، رجال و ادبیات متبحر بوده است. با این حال، تخصص وی در رجال و ادبیات، نظر علما را بیشتر به خود جلب كرده است.
تبّحر وی در شعر چنان است كه حتّی برخی از آثار كلامی و فقهی خود را به صورت شعر تألیف كرده است؛ از جمله كتاب «تبصره» علّامه حلّی. این امر، شاید پیش از آن كه بیانگر جامعیت او باشد، از قدرت و تسلط ادبی او حكایت می‌كند. لذا علما، او را «سلطان ادبا و بلغا» دانسته‌اند.
علّامه امینی در آغاز جلد ششم الغدیر، با ارائه شرح حالی كوتاه از ابن داوود، او را در شمار «شعرای غدیر در قرن هشتم» آورده و پاره‌ای از اشعارش را ذكر كرده است؛ كه ابیاتی از آن را می‌آوریم:
و قد جرت لی قصه غریبه
قد نتجت قضیه عجیبه
فاعتبروا فیها ففیها معتبر
یغنی عن الاغراق فی قوس النظر
حضرت فی بغداد دار علم
فیها جبال نظر و فهم
رجال ابن داوود
شهرت ویژه ابن داوود، بیش از همه، مرهون كتاب «رجال» اوست. وی آن را با استفاده از راهنمایی‌ها و تحقیقات استادش، احمد بن طاووس به رشته تحریر در آورد و همین، بر ارزش كتاب می‌افزاید؛ چرا كه وی در زمان خود از تبحر و تخصص ویژه‌ای در علم رجال برخوردار بوده است.
الف) ویژگی‌ها
1. تا پیش از ابن داوود، نام شخصیت‌ها، بدون ترتیب الفبا ذكر می‌شد و یا اگر به ترتیب الفبایی بود؛ تنها در حرف اول اسامی بود، كه این، مشكلاتی را در یافتن نام شخصیت پدید می‌آورد. ابن داوود، با وقوف به این مسأله، كتاب رجالش را به ترتیب حروف الفبا در حرف اول، دوم و ... ، تنظیم كرد و حتی این ترتیب را در نام پدر و جد راوی نیز مراعات كرد. این عمل، چنان در نظر رجالیون بعد از او، پسندیده آمد كه از آن پس، آن‌ها نیز شیوه ابن داوود را در ترتیب نام‌ها دنبال كردند.
2. رجال وی در حقیقت گزیده‌ای است از كتاب‌های كشّی، نجاشی، شیخ طوسی، برقی، علی بن احمد عقیقی، ابن عقده، فضل بن شاذان، ابن عبدون، غضائری، محمّد بن بابویه و ابن فضل. البته وی اقوال آن‌ها را با حسن ترتیب و زیادت تهذیب، ذكر كرده و برای هر كدام رمزی نهاده است و از متأخرین از شیخ، جز افراد معدودی، نامی نبرده است. همچنین وی، جهت اختصار، نام امامان را نیز با رمز مشخص كرده است.
3. ابن داوود كتاب رجالش را در دو جزء‌تنظیم كرده است؛ جزء اول كه به شخصیتهای «موثق» و «مهمل» اختصاص یافته و جزء دوم كه در آن، «مجهولین» و«مجروحین»[19] نام برده شده‌اند.
ابن داوود، در آخر قسم اول، افرادی را كه نجاشی با عنوان «ثقه ثقه» آورده و 34 نفر هستند، جداگانه ذكر كرده است. در ادامه، نام پنج نفر دیگر را كه توصیف به «ثقه ثقه» شده‌اند، آورده كه غضائری هم به آن‌ها اشاره كرده است. آن گاه پنج فصل آورده كه مطالب آن، بسیار مورد نیاز محقّقان قرار می‌گیرد.
در پایان قسم دوم نیز 17 فصل ـ كه برای محقّقان مفید است‌ ـ آورده و بعد، نه تنبیه پر فایده ذكر كرده است.
ب) تفاوت رجال ابن داوود با رجال علّامه حلّی
ابن داوود و علّامه حلّی، هر دو شاگرد احمد بن طاووس بوده‌اند؛ از این رو، در آثارشان مشابهت‌هایی دیده می‌شود؛ به طوری كه ممكن است گفته شود یكی، از دیگری اقتباس كرده است. با وجود این، تفاوت‌های این دو كتاب از این قرار است:
1. رجال علّامه نیز همانند رجال ابن داوود، به دو قسم ترتیب یافته است؛ لكن علّامه اسامی كسانی را در قسم اول آورده، كه به روایتشان عمل شده و ممدوح دانسته شده‌اند و در قسم دوم، كسانی را ذكر كرده كه به روایتشان عمل نشده و جرح شده‌اند. بر خلاف علّامه، ابن داوود در قسم اول، كسانی را كه كم‌ترین مدح درباره‌شان آمده، ذكر كرده است؛ گر چه به خبر آنان عمل نشده و بسیار مذمّت شده باشند و در قسم دوم هم كسانی را كه كم‌ترین ذمّ در موردشان آمده، ذكر كرده است؛ اگر چه اوثق ثقات بوده باشند.
2. معمولا برخی راویان، مورد اختلاف علمای رجال قرار می‌گیرند: عده‌ای، آن‌ها را قابل اعتماد می‌دانند و عده‌ای مورد اعتماد نمی‌دانند.
یكی از تفاوت‌های «رجال» ابن داوود با «رجال» علّامه حلّی، مربوط به این گونه راویان است. علّامه، چنین افرادی را در هر دو قسم نیاورده است؛ بلكه یا جانب مدح را ترجیح داده و در قسم اول آورده و یا جانب ذمّ را ترجیح داده و یا متوقف شده، كه در این صورت، او را در قسم دوم ذكر كرده است. اما ابن داوود، این راویان را، یك بار به اعتبار مدح، در قسم اوّل، و بار دیگر به اعتبار ذمّ، در قسم دوم ذكر كرده است.
3. علّامه هنگامی كه مطلبی را از كتاب‌های كشّی، نجاشی، شیخ و غضائری دریافت می‌كند، نام مستند را ذكر نمی‌كند؛ بلكه عین عبارت آن‌ها را می‌آورد؛ اما اگر از كتاب «غیبه» شیخ یا «رجال» ابن عقده یا «رجال» عقیقی مطلبی را می‌آورد، مستند را صراحتا بیان می‌كند. بر خلاف علّامه، ابن داوود بر خود لازم دانسته از هر كسی كه مطلبی نقل می‌كند، نامش را بیاورد، بر خلاف علّامه ابن داوود بر خود لازم دانسته، نام هر كسی را كه از او مطلبی نقل كرده بیاورد، مگر موردی كه امر بر او مشتبه بوده و یقین به مستند نداشته كه در این صورت، هیچ رمزی نیاورده است.
4. علّامه تنها راویان ممدوح را در قسم اوّل آورده است؛ ولی ابن داوود‌ «مهملین» را هم در قسم اوّل ذكر كرده است. [20]
ج) میزان اعتبار
«رجال» ابن داوود جزو چهار كتاب اصلی رجال متأخر محسوب می‌شود؛ سه كتاب دیگر عبارتند از: «فهرست» شیخ منتجب الدین، «معالم العلماء» و «خلاصه الاقوال فی علم الرجال». از این چهار كتاب، به عنوان «مصادر ثانویه علم رجال» نام برده‌اند كه نشانه اهمیت و جایگاه این آثار نزد علمای رجال است.
درباره میزان اعتبار رجال ابن داوود، نكاتی در كلمات رجال شناسان دیده می‌شود كه در این جا به اجمال، بیان می‌كنیم.
به دلیل وجود برخی اشتباهات در رجال ابن داوود، عده‌ای از علمای رجال این اثر را زیر سؤال برده‌اند؛ هر چند مؤلفش را نیز بسیار ستوده‌اند. از این رو، درباره منشأ اشتباهات و میزان اعتبار این كتاب، سخنان متضادی دیده می‌شود.
البته در این كه اشتباهاتی رخ داده، تقریبا اتفاق نظر وجود دارد؛ لكن برخی، این اشتباهات را توجیه كرده و ناچیز شمرده‌اند و وقوع این مقدار خطا را، طبیعی دانسته‌اند؛ همچنان كه سایر كتب رجال نیز مصون از چنین خطاهایی نبوده‌اند.
در «اعیان الشیعه»، به نقل از «مستدرك الوسائل» گفته شده است كه سه دیدگاه درباره «رجال» ابن داوود وجود دارد:
برخی در درجه اعتبار آن غلو كرده‌اند؛ برخی در عدم اعتبار آن افراط كرده‌اند و به كلی از اعتبار ساقط دانسته‌اند؛ عده‌ای هم نگاهی معتدل به كتاب وی دارند. از گروه اول، پدر شیخ بهایی است كه گفته است:‌ «رجال ابن داوود، ما را از سایر كتب رجالی بی‌نیاز می‌گرداند.» از گروه دوم، محقّق شوشتری است كه رجال وی را شایسته اعتماد ندانسته است؛ زیرا در رجال او، اشتباهات زیادی از متقدّمین و نقد و تمییز رجال دیده می‌شود. و گروه سوم، بیشتر رجالیون هستند. [21]
این كه شخصیت رجالی بزرگی چون ابن داوود، چرا دچار چنین خطاهایی شده، توجیهاتی از سوی برخی علمای رجال ارائه شده است و شاید نظر همین گروه درست باشد؛ زیرا بعید به نظر می‌رسد كه محقّقی چون ابن داوود، مرتكب خطاهای آشكاری در رجالش شود. به طور خلاصه، اهم توجیهات چنین است:
1. كسانی مانند صاحب «ریاض العلما» گفته‌اند: طعن‌ها وارد نیست؛ زیا بیش‌تر اشتباهات، به اختلاف نسخ باز می‌گردد و علت اختلاف نسخ نیز این بوده كه گاهی نسخه‌ای از كتاب مؤلف معروف می‌شده و همان نسخه در میان مردم انتشار می‌یافته است و سپس، مؤلفین برخی مطالب را كاسته یا افزوده‌اند و این تصرفات بعدی، در نسخه مشهور و منتشر شده وارد نشده و منشأ بروز اشتباه شده است.
2. در گذشته به دلیل این كه كتاب‌ها با دست نسخه‌برداری می‌شده، لذا به تعداد محدودی انتشار یافته است؛ از این رو، دست‌یابی مؤلفان به آثار دیگران، دشوار بوده است. این امر موجب می‌شد كه گاهی مؤلفان، تنها به نقل قول مؤلف دیگر بسنده كنند؛ در حالی كه بسیاری از اوقات، نقل قول او نیز غیر مستقیم و خطا بوده است؛ اما مؤلفان همان نقل قول خطا را به عنوان صاحب قول بیان می‌كرده‌اند. گویا ابن داوود نیز به دلیل دسترسی نداشتن به نسخه اصلی اثر مؤلف، دچار چنین اشتباهاتی شده است!
3. بد خطی و ناخوانایی خط ابن داوود. برخی گفته‌اند علمای گذشته، به دلیل كثرت اهتمام به درس، تدریس، تألیف و سایر امور، به باز بینی كامل همه نسخه‌ها موفق نمی‌شده‌اند. این امر موجب می‌شد كه بسیاری از اوقات اغلاطی در دست نویس پدید آید و مؤلف متوجه آن نشود. و یا ناخوانایی خط مؤلف و عدم دست‌یابی آسان به او، موجب می‌شد كه استنساخ كننده، كلمه‌ای را به گمان خود صحیح بداند و همان را بنویسد، اما مقصود مؤلف چیز دیگری بوده است،[22]
التبه گفتنی است: به گفته یكی از محقّقان بزرگ معاصر: این اشتباهات، در كتاب رجال ابن داوود كه به تحقیق سیّد محمّد صادق آل بحر العلوم است، تا حد زیادی رفع شده است.
درگذشت
با وجود مراجعه به منابع مختلف، تاریخ و محل وفات این رجالی نامی، همچون سایر مقاطع زندگی وی روشن نیست؛ اما با توجه به شواهد می‌توان گفت او سال‌هایی از آغاز سده هشتم را درك كرده است. چنان كه در بخش تألیفات اشاره شد، ابن داوود در ارجوزه «عقد الجواهر» تاریخ 700 هـ . ق را قید كرده؛ كه این نشان می‌دهد وی حد اقل تا آخر سده‌هفتم در قید حیات بوده است.
مرحوم آقا بزرگ تهرانی، تاریخ فراغت ابن داوود از كتاب رجالش را، سال 707 هـ . ق ذكر كرده[23]و در الذریعه گفته است كه این تاریخ را در آخر نسخه‌ای از رجال ابن داوود مشاهده كرده است. [24]
صاحب ریاض العلماء نیز گفته است كه: در مشهد امام رضا علیه السّلام نسخه‌ای از كتاب «فصیح» را دیده كه در آخر آن به خط ابن داوود آمده است:
«نوشته است حسن بن علی بن داوود در سیزده رمضان سال 741 هـ . ق. [25]
[1] . گفتنی است كه: شخصیت دیگری نیز با نام «ابن داوود»، مشهور است؛‌ اما باید توجّه داشت كه كنیه و نام وی، «ابو الحسن محمّد بن احمد بن داوود قمی» است. وی از محدّثان قرن چهارم، ولادت یافته قم و متوفّای 368 هـ . ق است.
[2] . جهت اطلاع بیشتر درباره عالمان و سیر تحولات این دیار، ر.ك: سیمای حلّه، محمّد حسن امانی، سازمان تبلیغات اسلامی؛ حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، سیّد علی رضا سیّد كباری، پژوهشكده باقر العلوم علیه السلام، امیر كبیر، تهران، ص 321 به بعد.
[3] . آنچه ذكر شد، منقول بود از: دایره المعارف بزرگ اسلامی، مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج اول، تهران، 1369، ج 3، ص 484.
[4] . اعیان الشیعه، سیّد محسن امین، ج 4، ص 89.
[5] . رجال ابن داوود، ص 62.
[6] . همان. رجال ابن داود، ص 62.
[7] . اعیان الشیعه، ج 3، ص 189.
[8] . هدیه الاحباب، شیخ عبّاس قمی، ذیل عنوان «احمد بن موسی بن جعفر جمال الدین».
[9] . الغدیر، عبد الحسین امینی، دار الكتاب الاسلامی، قم، ج 2، ص 347.
[10] . رجال ابن داوود، ص 70.
[11] . غایه المراد، تحقیق: رضا مختاری، مركز الابحاث الدرسات الاسلامیه، قم، ص 219.
[12] . فوائد رضویه، شیخ عبّاس قمی.
[13] . رجال ابن داوود، ص 7.
[14] . معجم رجال الحدیث، آیت الله ابو القاسم خویی، ج 12، ص 65.
[15] . رجال ابن داوود، ص 8.
[16] . الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، ج16.
[17] . مصنفی المقال فی مصنفی علم رجال، آقا بزرگ تهرانی، نشر عترت، چ 3، ص 483.
[18] . توضیحاتی كه در مورد كتاب‌های چاپی و خطّی آمده، منقول است از: دائره المعارف بزرگ اسلامی، چ تهران، 1369، ج 1، ص 485.
[19] . واژه‌های «موثّق، مهمل، مجهول و مجروح» از اصطلاحات علم رجال هستند كه معنای خاصی دارند. علمای رجال برای معلوم كردن این كه هر شخصیت تا چه میزان اعتبار دارد و آیا به سخن او می‌توان عمل كرد، اصطلاحاتی را وضع كرده‌اند.
«موثق» كسی كه نص بر وثاقتش هست؛ و لو دارای فساد عقیده باشد. «مهمل» كسی كه نامش در كتاب‌های رجال آمده؛ ولی نه مدح شده و نه ذمّ. «مجهول» كسی كه نامش در كتاب‌های رجال آمده؛ ولی شخصیت او ناشناخته است. «مجروح» به محدّثی گفته می‌شود كه با الفاظی چون: «كذّاب، جاعل حدیث، منكر و...» مذمت شده است. گفتنی است گاهی اوقات علمای رجال، در تعریف این اصطلاحات دچار اختلاف می‌شوند؛ به عنوان مثال ممكن است علمای متأخر با علمای متقدم نظری متفاوت با یكدیگر داشته باشند. نمونه آن، تفاوت دیدگاه علّامه و ابن داوود با برخی علمای دیگر، در معنای مجهول، است.
[20] . آن چه درباره ویژگی‌ها و تفاوت میان رجال علّامه و ابن داوود آمده، با استفاده از این كتاب است: كلیات فی علم الرجال، آیت الله جعفر سبحانی، مؤسسه نشر اسلامی، ج 3، قم، 1419 هـ . ق ص 114 به بعد.
[21] . ر.ك: اعیان الشیعه، ذیل عنوان «حسن بن علی بن داوود».
[22] . جهت اطلاع تفصیلی از اقوال علما در این باره، ر.ك: كتاب الرجال ابن داوود، مقدمه و تحقیق سیّد محمّد صادق آل بحر العلوم، ص 13؛ كلیات فی علم الرجال، آیت الله جعفر سبحانی، ص 114؛ منتهی المقال فی احوال الرجال، ابو علی حائری، ج2، ص417؛ اعیان الشیعه، سیّد محسن امین، ذیل عنوان «حسن بن علی بن داوود».
[23] . مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص 126.
[24] . الذریعه، ج 10، ص 85.
[25] . الغدیر، ج 6، ص 8.
اندیشه قم

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 350]