انديشه - دين و حقوق انساني

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: انديشه - دين و حقوق انساني

انديشه - دين و حقوق انساني

محمد غروي:موضوع «اخلاق» و «حقوق» هر دو همواره محل بحث و مناقشه متفكران بوده است و نظريه‌هاي مختلفي در اين‌باره ارائه شده است. مقاله زير به كمال اخلاقي و ارتباط آن با وضع حقوق در مكتب پيامبران مي‌پردازد. مراحل كسب خصال نيكو و اخلاق پسنديده نيز از منظر حكما، در اين مقاله شرح داده شده است.

كتاب خدا مشتمل است بر بيان كثيري از حقوق، اعم از حقوق انسان بر انسان و حقوق حيوان كه بر ذمه انسان است كه البته ناظر به حقوقي است كه خداي متعال به وسيله پيامبرانش به بندگان ابلاغ فرموده و انجام آن را نه از روي كراهت و اجبار، بلكه از سر خلوص نيت و كمال اراده و اختيار خواسته است. به بيان ديگر اداي اين حقوق توسط انسان، جالب منافع دنيوي و اخروي، و دافع مضار مادي و معنوي است و موسل وي به قرب خالق منان و معراج او به مقام سدره‌المنتهي و نيل او به مرتبه خلافت عظمي است كه همه ثمره عبوديت كبري و غايت قصواي درجات علياست و هدف مقدس دين اسلام همين است.
انجام اين وظائف و اداي اين حقوق، هنگامي انسان را حائز اين مقام مي‌سازد و سعادت ابدي را براي وي تضمين مي‌كند كه اين افعال گذرا ميوه درختي استوار باشد كه «اصلها ثابت و فرعها في السماء توتي اكلها كل حين باذن ربها» نه آنكه گاهي برخي از اعمال نيكو را ايفا نمايد اما ريشه ثابت و استوار و شاخه‌هاي گسترده و برومند نداشته باشد و به موقع بر و ثمر ندهد.
وقتي انسان در اثر تمرين و تكرار بسيار نسبت به هر علمي‌، داراي ملكه ثابته، كه طبيعت ثانيه است، مي‌شود، در جميع حالات، آن ملكه با او هست و هيچ‌گاه عملي خلاف آن ملكه از وي صادر نمي‌شود و تا اين ملكه حاصل نگردد و در ذات انسان تحقق نيابد، صاحب خلق نيكو نمي‌گردد و تا داراي چنين خلقي نشود، ايفاي حقوق خلق مبتني بر ملكه حسنه كه شجره طيبه است، نبوده، عموميت و دوام و استمرار نخواهد داشت و آن اعمالي را هم كه انجام مي‌دهد، ناشي از عوارض ديگري است؛ مثل طمع، خوف، كسب مال و جاه، ريا، سمعه و شهرت، كبر و خودنمايي و غير آن كه همه، ثمرات شجره خبيثه است.
بنابراين هدف انسان بايد وصول به مقام ملكه عدل و فيض و احسان و عموم فضائل و كمالات بوده و انجام اعمال خير و انساني، ثمره خلق نيك و طبع والاي او باشد، نه معلول عوامل و علل خارجي كه ذكر آن رفت. از اينجاست كه خداي عزوجل، سيد رسل را به دارابودن خلق عظيم مي‌ستايد و مي‌فرمايد: «انك لعلي خلق عظيم» و پيامبر اكرم مي‌گويد: «بعثت لاتم مكارم الاخلاق و بعثت لاتم حسن الاخلاق / من مبعوث شدم تا اخلاق نيك و خصال پسنديده را (در مردم) كامل گردانم.» و فرموده: «اكمل المومنين ايمانا احسنهم اخلاقا / كامل‌ترين مومنان از جهت ايمان، نيكوكارترين آنهاست از حيث اخلاق».
بديهي است كه امتياز انسان، پس از اخلاق نيكو و خصال پسنديده، به «دانش» و «كنش» است. به قول حكما انسان داراي دو قوه است، «علامه و عماله»، يا «مدركه و محركه» كه همان «دانش و كنش» است. دانش بر دو قسم است؛ «دانش» به معناي اخص و «بينش».
«دانش» در كليات و مجردات و علومي است كه به خاطر ذات خودشان مقصودند و «بينش» كه از آن به «رشد» هم تعبير مي‌شود، در جزئيات و ماديات و علومي است كه براي عمل مقصودند. و اما «كنش»، جذب و دفع است به سوي خود و از خود، پيراستن است و سپس آراستن، افزودن است يا كاستن، اندوختن است يا انداختن. و بر كسي پوشيده نيست كه انسان بر وفق شاكله و خلق باطني و ملكات خود عمل مي‌نمايد. «قل كل يعمل علي شاكلته» و هيچ عملي از او صادر نمي‌گردد مگر آن كه منشأش صفت و خوي باطن او باشد كه در عرف شرع «قلب» خوانده مي‌شود؛ اعم از حسنات و سيئات. پس اگر انسان تهذيب نفس نكند و متخلق به خلق پاك نگردد، نه‌تنها داراي فعل و عمل نيك نخواهد بود، بلكه عبادات ظاهري را هم كه انجام مي‌دهد، آميخته به سيئات مي‌نمايد. زيرا نوعا آنها را به ريا و تزوير و تدليس و حب جاه و مال مي‌آلايد و نماز و حج و انفاق و مستحبات را وسيله نيل به رياست و متاع دنيا مي‌سازد.
بنابراين، تربيت انسان و اخلاص او در عبادت حق، جل و علا، و رسيدنش به مقامي‌كه مصدر خيرات گردد و از شرور و معاصي اجتناب نمايد و حقوق خلق را ادا كند، به نحوي كه مطلوب دين باشد، موقوف و مشروط است به تهذيب و تزكيه نفس و تخليه آن از رذائل و صفات ذميمه و متصف كردنش به خصال حميده و جميله. منظور اصلي و اساسي بعثت انبيا هم همين بوده است. همه حكما در اين موضوع اتفاق نظر دارند كه اخلاق فاضله در «تهذيب نفس» و «تدبير منزل» و «سياست مدن» خلاصه مي‌شود.
«تهذيب نفس» را سه مرحله است؛ اول «تخليه» يعني خالي كردن نفس از رذائل مانند بخل، حسد، كبر، نخوت، حب مال حرام، حب جاه و مقام، عصبيت، اراده ظلم و معصيت، قصد خيانت و جنايت، دروغ و تزوير و ريا و نفاق و غير آن. دوم «تحليه» يعني زينت دادن و آراستن نفس به فضائل كه همه آنها اضداد آن صفات رذيله و ناپسند است، مانند سخا و عطا، محبت خالق و خلق، تواضع و صدق و صفاي باطن، حب مال حلال به منظور احسان و خدمت به خلق، احتراز از حرام، حب آزادي، اراده عدل، قصد امانت و يكرنگي و... سوم «تجليه» يعني تجلي دادن و بروز دادن و به منصه ظهور درآوردن آن اخلاق فاضله در جامه اعمالي كه شرع مقدس در كتاب مبينش و سيدالمرسلين (ص) و عترت طاهرينش (ع) در كلمات خود بيان كرده‌اند.
علماي اخلاق و حكماي اشراق، در اين‌باره بيانات شيوا و جامعي دارند. از جمله حكيم قرن سيزدهم، حاج ملاهادي سبزواري در منظومه حكمت خود، در فريده هفتم كه در علم اخلاق است، مي‌گويد: نفس انسان را دو نيرو است، «عقل نظري» و «عقل عملي» كه آن دو را «علامه» و «عماله» هم مي‌خوانند. عقل نظري را چهار مرتبه است؛ مرتبه اول، صرف قابليت و استعداد و هيولاي محض است، همچون نيروي استعدادي طفل يا آن كس كه در صنعت و پيشه‌اي مهارت يابد و داراي خلق ثابت و ارتقاي كامل گردد، حال آنكه در ابتدا اين صفت فعليت، صرف قابليت و استعداد است. در مرتبه دوم، شروع كار. در مرتبه سوم، تمرين عملي نفس به آن، و در مرتبه چهارم، مهارت يافتن در آن است كه حصول ملكه است. «تخليه»، تهذيب باطن از رذائل اخلاق است مثل بخل و حسد و ياوه‌سرايي و شكم‌بارگي و بي‌عفتي و دنيا را فقط براي لذات مادي خواستن. «تحليه» مرتبه‌اي است كه قلب خالي شده از رذائل را به فضائل زيور و زينت دهد، و «تجليه»، جلوه دادن و ظاهر ساختن آن اخلاق نيك است در لباس امتثال و فرمانبرداري از شرع. بعد از سير اين مراتب، نفس انسان به مرتبه «فنا» مي‌رسد كه به تعبير سبزواري، مرتبه ظهور تمام و كامل و غرق شدن در نورالانوار الهي است.
و اما «تدبير منزل» پاكيزه ساختن محيط خانه‌اي است كه انسان در آن زندگي مي‌كند. پس بايد چنان اداره كند و به تربيت فرزندان و اهل خود بپردازد كه از هيچ يك عملي خلاف حكم خداوند صادر نشود، تا هر يك از آنها با اخلاقي آراسته و رفتاري شايسته در خور مقام والاي انساني، پا به عرصه اجتماع نهاده و براي «سياست مدن» مهيا بوده، لياقت تمام و كمال استواري و استقامت را دارا باشند. سپس «سياسـت مدن» است. لفظ «سياست» عربي است و به معناي «نگاهداري صحيح و كامل» است. «مدن» جمع «مدينه» است به معناي «شهر» كه مراد از آن محل اجتماع و زندگي مشترك بشر است و در لفظ جمع به معناي كشور است. پس غرض از «سياست مدن» حفظ و حراست كشور است بر مباني و موازين الهي. يعني مراعات كردن حقوق تمام افراد اجتماع و انتخاب بهترين راه معاشرت با دوست و دشمن و اهلي و بيگانه بر پايه همان اصول و طرقي كه خداوند متعال براي برقراري قسط و عدل ميان مردم ارائه فرموده است و عقل بشر نيز همان را مي‌پسندد و مي‌پذيرد. بنابراين چنين سياستي مشتمل بر راستي و درستي و عدالت و مسالمت و صلح و صفا و محبت است و از هرگونه ظلم و تعدي و اجحاف و سلب آزادي و اسراف و تبذير و نفاق و ريا و دروغ مبراست، و نخست محتاج محو رذائل قلب و خبائث نفس است. از اين‌رو با سياستي كه امروز مصطلح است كاملا در تضاد و تباين است. چون امروز مراد از سياست، مكر و خدعه و دروغ و تزوير و تدليس و ارعاب و تهديد، و سلب حقوق و آزادي مردم، و سركوب مخالفان و حبس و قتل و به يغما بردن بيت‌المال و تجاوز به كشورهاي ديگر است. چنين سياستي كه هم‌اكنون در بسياري از نقاط عالم حكمفرماست، بذر نفاق و كينه و عناد را بين طرفين يا اطراف مختلف مي‌افشاند و باعث مي‌گردد طرف غالب، ثروت ملي را صرف نگهداري قدرت خود نمايد و طرف مغلوب دست از كار و توليد صحيح و ايجاد عمران و آباداني و ترقي دادن كشور و ملتش بشويد. در نتيجه فساد و اختلاف و فقر شيوع مي‌يابد و بنيان عدل منهدم مي‌گردد و حرث و نسل، يعني انسان و دستاوردش، هلاك و نابود مي‌شود. و اين چيزي است كه نياز به تجربه ندارد و تاريخ، سرتاسر، مشحون از آن است و به راي‌العين مي‌بينيم.
خلاصه مطلب اينكه وقتي آدمي داراي صفات حسنه و ملكات فاضله شد، تمام اعمال خير را به طور طبيعي و بدون الزام يا تذكره، اعم از آن كه كسي متوجه گردد يا نه، و بي‌آنكه انتظار عوضي از احدي داشته باشد به انجام مي‌رساند. بدين سبب، مصدر خير بودن او و مظهر شر نبودنش، لازمه خلق مزكي و طبع مصفي است كه از ذات چنين انساني منفك نمي‌گردد و اين همان «آدم» است كه تعليم و تربيتش مراد و مطلوب شريعت و عين حق و حقيقت است و سرانجام جانشين خدا در زمين و خليفة‌الله است.
بنابراين حقوقي را كه اسلام براي فرد و اجتماع، از دور و نزديك، و ارباب اديان مختلفه مقرر فرموده، وقتي به منصه ظهور مي‌رسد و تعميم مي‌يابد و دوام و استمرار دارد، كه از ملكات راسخه و اخلاق فاضله صادر گردد، و مقيد به عوارض ريا و حب و بغض و قرب و بعد و خوف و طمع نباشد. پس حقوق در اسلام محدود و محصور به امور و شئون و موارد خاصي نيست، و فقط صيانت ضرورات و ارج و شأن و مقام و منزلت انسان، هدف دين اسلام است. ولي حقوقي را كه قوانين مدني كشورها و مجامع بين‌المللي براي فرد و اجتماع مقرر كرده‌اند و مي‌كنند، مقيد به خواسته و اراده صاحبان قدرت و ثروت است. به طوري كه حتي بر سازمان ملل متحد و مصوبات آن، كه عنوان دفاع از حقوق بشر را دارد، نه‌تنها قدرت‌هاي بزرگ تسلط دارند و حفظ منافع ايشان بر اجراي قوانين و مصوبات سازمان مقدم است، بلكه با استفاده از حق ابطال قانون ( يعني وتو) صريحا حقوق مستضعفين ملت‌ها را زير پا مي‌نهند، و عملا ظلم و استبداد و زور و جنايات اقويا بر جوامع ضعفاي بشر حاكم است. ولي حقوق اسلام، ضامن اجرايش ايمان به خداي واحد، اعتقاد به كيفر و پاداش، و فرهنگ سازنده انسان‌هاست. به همين جهت حفظ حقوق بشر در سرلوحه قوانين و تعهد و التزام هر مسلماني قرار دارد، رئيس باشد يا مرئوس، قوي باشد يا ضعيف، عالم باشد يا عامي، زن باشد يا مرد، و حق عامه مردم است كه دولت‌ها و ارباب مناصب و نمايندگان مجلس و اصحاب مشاغل عمومي را از مخالفت با قانون و مصالح جامعه بازدارند و حق دارند كليه رجال دولت از عالي و داني و قانونگذاران و سپاهيان را استيضاح و محاكمه نمايند. پس به جرات مي‌توان گفت ادعاي سازمان ملل متحد مبني بر دفاع از حقوق بشر، ادعايي ميان‌تهي است و نتيجه جلسات آن فقط تامين مقاصد ابرقدرت‌ها و پايمال كردن ملل ضعيف است. زيرا نقيصه بزرگ سازمان اين است كه مباني مقرراتش، اعتقاد به احقاق حق و اجراي عدل و محكوم كردن متعدي و متجاوز و سعي در قلع جذور ظلم نيست.
اما اسلام ضرورات بشر را براي تامين خيرات و مصالح دنيوي و اخروي، روحي و جسمي، و فردي و نوعي وي در احكام خود كاملا ملحوظ داشته است كه مي‌توان همه را در پنج اصل خلاصه كرد و اصول ديگر را از آنها استخراج نمود. آن پنج اصل عبارتند از: حفظ جان، حفظ عقل، حفظ نسل، حفظ مال و حفظ دين. و اما اصول ديگري كه خود در حفظ آن نواميس و اصول پنج‌گانه مدخليت تام دارند عبارتند از: ضرورت آزادي و حفظ و بقاي آن، حكومت عدل، تعليم و تربيت و توسعه فرهنگ صحيح، اخلاق فاضله و بهداشت.
بنابراين احكام دين كلا در طريق تاسيس و تكميل اسباب وصول به اهداف مزبور و تامين آنها قرار دارند، يعني غرض از ارسال رسل و انزال كتب همين بوده كه در نتيجه پيروي از آنها و عمل به آنها انسان ارتقا يابد و به مقام خلافت الهي واصل گردد؛ واين همه عين عدالت است و سياست مدن در اسلام نيز همين است.
حال نظري بيفكنيم به وجود خود انسان و قواي او. انسان داراي دو نيرو است؛ «قوه عقلي ملكوتي» و «قوه جسماني ناسوتي». «قوه عاقله» مدرك كليات نامرئي و غيرمحسوس است اما «قوه واهمه» مدرك معاني جزئيه‌اي است كه در انسان و ساير موجودات عالم وجود دارند. مقتضاي نيروي عاقله اين است كه به سبب مدركات خود، حكم ازلي و ابدي مي‌كند. پس آنچه را نيكو دانست حكم مي‌كند كه هميشه و براي ابد نيكو است و مقيد به زمان و مكان و افراد نيست و هرچه را مذموم و قبيح دانست، حكم قبح و زشتي آن را براي ابد صادر مي‌نمايد، هرچند فاعلي براي آن وجود نداشته باشد. مثلا آزادي، عدالت، صدق، امانت و عفت را براي هميشه حسن و نيكو مي‌شمارد، و ظلم، خيانت، تهمت، فحشا و حكم ناحق را براي ابد قبيح و زشت اعلام مي‌دارد. از اين‌رو است كه احكام اين نيروي ملكوتي ثابت و غير‌قابل تغيير است. در علم كلام، اين را «حسن و قبح عقلي» مي‌نامند كه در فطرت انسان نهاده شده و جزء بديهيات و اولويات است.
و اما جنبه ناسوتي انسان، معاني جزئيه را كه در محسوسات وجود دارد ادراك مي‌كند. مثل دوست داشتن زيد و دشمني با عمرو، و اين قوه «نيروي واهمه» است كه قواي جسماني، مانند شهوت و غضب، تحت سيطره و فرمان اويند. نفس انسان، كه هويت اوست، زمام هر دو قوه را در اختيار دارد و موظف است هر دو را در طريق مستقيم سوق دهد و قوه واهمه را با نيروهاي تحت فرمانش از معقولات و محسوسات، مصدر خيرات و حسنات قرار دهد و جهان را از نيكي پر كند و از هر شر و فسادي پاك سازد.
اگر چه انسان، نخست داراي فطرت پاك و مبراي از عيوب است، در عين حال بر سر دوراهي قرار دارد، هم مي‌تواند جنبه ملكوتي را تقويت كند و خويشتن را به درجه قرب الهي و محبوبيت خلق نائل سازد و هم قادر است جنبه بهيمي خويش را با طرد عقل، به‌كار برد و خود را در زمره بهائم و سرانجام شياطين داخل كند و منشاء شرور و بدي‌ها گردد. بنابراين بين او نيرو، جنگ و درگيري سيال است و پيوسته.
ازاين رو است كه انسان علاوه بر رسول باطن (عقل)، محتاج است از خارج نيز مددي به او برسد تا اعمال و اخلاق او را از ماده و معني، ملك و ملكوت، و جسم و عقل تاليف و تركيب نموده وي را تزكيه و تهذيب كند و تمام قواي او را در طريق سير ملكوتي رهبري نمايد و آنچه را عقل او بالفطره نيكو مي‌داند، تاييد و آنچه را زشت و بد مي‌شمارد مردود بداند، و اين مدد از همان رسول خارج مي‌رسد. تعاون اين دو رسول داخل و خارج است كه انسان را به كمال و قرب الهي واصل مي‌گرداند و قواي او را به فعليت مي‌رساند تا مصداق خليفة‌الله و انسان كامل شود. همين سبب لزوم تبعيت از نبي است كه مقتضاي حكمت و قاعده لطف است.
پس ارسال رسول و انزال كتب براي تامين معاش و حقوق انسان است تا در پرتو انوار اين دو عقل، كه نقطه تخالفي بين آنها نيست، عدل و احسان و بر و تقوي بر جامعه حاكم گردد و نعمت‌هاي الهي عائد نوع شود و نيروهاي انسان صرف لذات روحي و جسمي ‌و مصالح اجتماع گردد نه آنكه در فساد و ويراني و سفك دما و هتك اعراض و سائر عوامل خسران و زيان به كار رود.
چهارشنبه 20 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 461]