نقش و جايگاه ايران در بحران قفقاز

واضح آرشیو وب فارسی:حيات نو: نقش و جايگاه ايران در بحران قفقاز
حسن بهشتى پور* - در تاريخ جهان سياست، روزهايى است كه به دلايل مختلف به عنوان نقطه عطف در حافظه‌ها ثبت مى‌شوند. از جمله روزى كه ديوار برلين شكست و روزى كه سند فروپاشى شوروى توسط گورباچف آخرين دبيركل حزب كمونيست شوروى امضا شد. و اين آخرى‌ها يازده سپتامبر 2001 كه همه تحولات بعدى و قبلى خود را تحت تاثير قرار داد.

يكى از اين روزهاى تاريخى براى مردم ايران روز پايانى جنگ تحميلى عراق عليه ايران است. البته شايد بسيارى از ايرانى‌ها روز 8/8/1988 را فراموش كرده باشند و يا اصلا به خاطر آنكه تاريخ ميلادى كمتر در ايران مورد توجه قرار مى‌گيرد، ممكن است تعداد اندكى از مردم ايران اين روز تاريخى را به ذهن سپرده باشند. اما به هر حال در اين روز صدام حسين پس از انجام چند عمليات گسترده كه به‌رغم پذيرش قطعنامه 598 از سوى ايران؛ در داخل خاك ايران انجام داد تا به خيال خود با اشغال مناطق جديد و گرفتن تعداد بيش‌ترى از اسراى جنگي، با دست پر در مذاكرات آتى شركت كند. اما با مقاوت رزمندگان ايراني، صدام تنها توانست بر تعداد اسراى خود بيفزايد و پس از پيشروى محدود در خاك ايران، مجبور شد به مرزهاى بين‌المللى بازگردد. صدام در هشتمين روز از هشتمين ماه سال (آگوست) 1988 طى نامه‌اى به دكويه يار دبيركل وقت سازمان ملل به صورت رسمى آتش‌بس را پذيرفت و آمادگى عراق را براى مذاكرات با ايران اعلام كرد. بدين ترتيب جنگى كه به دستور صدام در سپتامبر 1980 آغاز شده بود در هشت سال بعد توسط او نيز پايان داده شد.

بى‌ترديد در آن زمان هرگز كسى تصور نمى‌كرد درست بيست سال بعد يعنى در 8/8/2008 جنگ ديگرى اين بار درمنطقه راهبردى قفقاز آغاز شود كه در طول سه هفته از يك بحران منطقه‌اى به يك بحران بين‌المللى تبديل شود. در عرض 16 روز، هر آنچه كه به عنوان دستاورد در 16 سال پس از پايان جنگ سرد به دست آمده بود به يك باره از بين برود و جهان را در برابر كابوس جنگ سرد جديدى قرار دهد. ساكاشويلى رئيس جمهورى گرجستان در هشتمين روز از هشتمين ماه سال 2008 چه با ابتكار شخصى و چه با حمايت و تشويق آمريكا واسرائيل، فرمان حمله به اوستياى جنوبى را صادر كرد تا به خيال خود بتواند حاكميت گرجستان را به اين استان جدايى‌طلب بازگرداند. اما هميشه محاسبات سياستمداران به پاسخ مطلوب نمى‌رسند، بويژه اگر رگه‌هايى از وابستگى به قدرت‌هاى بازيگر خارجى در محاسبات آنها لحاظ شده باشد. آقاى ساكاشويلى هرگز تصور نمى‌كرد خرس خفته (روسيه) با تمام امكانات خود براى مقابله با گرجستان بسيج شود و انتقام همه تحقيرهاى شانزده ساله گذشته روسيه توسط غرب را، از ارتش ضعيف گرجستان و مردم محروم شهرهاى جنگ زده اين كشور بگيرد. روسيه با اين اقدام سريع و قاطع نشان داد كه خرس خفته روسى از خواب زمستانى شانزده ساله بيدار شده و مى‌كوشد نشان دهد كه ديگر قرار نيست نقش خرس دست‌آموز سيرك جهانى غرب را ايفا كند. روسيه در واقع از فرصت به وجود آمده نهايت استفاده را برد، اما اقدام نسنجيده گرجستان به هيچ‌وجه اشغال بندر استراتژيك پوتى را كه شاهراه حياتى گرجستان است، توجيه نمى‌كند. روسيه به خوبى مى‌داند حمايت از تجزيه‌طلبى و تغيير جغرافياى سياسى قفقاز به نفع مردم منطقه نيست. زيرا در قفقاز شمالى ده جمهورى خودمختار روسيه جاى دارد كه حداقل در دو مورد آن يعنى داغستان و چچن در سال‌هاى اخير شاهد تمايلات جدى جدايى‌طلبى بوده‌ايم. علاوه بر آن در قفقاز جنوبى نيز جداى از اوستياى جنوبى و آبخازيا، جمهورى‌‌هاى آجاريا در گرجستان و قره‌باغ و نخجوان در آذربايجان همه در چارچوب خودمختارى از نوع قفقازى قرار دارند كه ميراث برجاى مانده از تقسيمات استالين در شوروى است. براين اساس اگر قرار باشد الگوى كوزوو براى اوستياى جنوبى و آبخازيا پياده شود، چرا براى اوستياى شمالى و چچن و قره‌باغ وديگر جمهورى‌هاى جدايى‌طلب در منطقه اجرا نشود؟ البته آمريكا و متحدانش نمى‌توانند اين واقعيت را ناديده بگيرند كه قدرت مانور غرب در برابر روسيه به دو دليل مهم محدود است.

اول آنكه قدرت بازدارندگى هسته‌اى روسيه مانع از اقدام متقابل نظامى آمريكا مى‌شود. دوم آنكه نياز شديد اروپا به نفت و گاز روسيه در وضعيت بحران‌زده انرژى دراين كشور، قدرت مانور اتحاديه اروپا را براى اعمال تحريم عليه روسيه محدودمى كند. با وجود اين دو عامل مهم روسيه مى‌داند غرب مى‌تواند همچون گذشته از طريق مرز مشترك گرجستان با جمهورى خودمختار چچن كمك‌هاى تسليحاتى جديدى را براى جدايى‌طلبان چچنى ارسال كند؛ تا جنگ جديدى را در اين نقطه حساس براى روسيه به راه بيندازد. ضمن آنكه با توجه به حضور وزير خارجه دولت خودخوانده چچنى در غرب در صورت بالا گرفتن اختلاف‌ها، كشورهاى غربى نيز مى‌توانند دولت جدايى‌طلبان چچنى در تبعيد را به رسميت بشناسند. به طور قطع چنين سناريويى براى روسيه خوش‌آيند نيست. دقيقا به همين دليل است كه اكثر صاحب‌نظران به روسيه پيشنهاد مى‌كنند با ابتكار عمل جديد بحران را در همين سطح كنترل كند، زيرا روسيه پيام خود را به گوش سنگين غرب رساند اكنون كه آمريكا و متحدانش پيام مسكو را درمورد نگرانى از عضويت گرجستان و اوكراين در ناتو و استقرار سپر دفاع موشكى در چك و لهستان به وضوح شنيدند- لازم است روسيه از بازى كردن با آتش جدايى طلبى در قفقاز دست بردارد كه اين آتش قبل از آنكه غرب و متحدانش را در منطقه بسوزاند، خرمن دوستى و صلح و ثبات را در منطقه به آتش مى‌كشد. به طور قطع قفقازى بى‌طرف و باثبات به نفع همه كشورهاى منطقه است و حتى اروپا كه به شدت نگران خط لوله‌هاى نفت و گاز روسيه و قفقاز است از ناامنى در اين منطقه زيان مى‌بيند واين تنها آمريكا است كه در صورت ناامن شدن منطقه توجيهى براى مداخلات بيش‌تر پيدا مى‌كند.

نقش و جايگاه ايران

براى درك دقيق نقش و جايگاه ايران در بحران پيش آمده در قفقاز بايد به موارد زير توجه داشت:

1- ايران به عنوان خاستگاه تمدنى بخش مهمى ازمردم قفقاز كه هم با اوس‌ها در اوستيا كه ايرانى‌تبار هستند قرابت و نزديكى نژادى – فرهنگى و تاريخى مشترك دارد. هم با گرجى‌ها كه قرن‌ها تاريخ و فرهنگ مشترك با ايران دارند، مى‌تواند به عنوان مرد مهربانى عمل كند كه به دليل سابقه مثبت پذيراى طرف‌هاى درگير باشد. زيرا ايران در اين موقعيت به عنوان قدرتى بازيگر شناخته مى‌شود كه خير و صلاح هر دو طرف را مى‌خواهد. اگر چه اين مرد مهربان براى دوستى كردن با خرس بيدار شده (روسيه) در قفقاز توجيه منطقى دارد. چرا كه مردم مهربان با دورانديشى نگران باز شدن جاپا براى ناتو در قفقاز است. از اين روز مى‌كوشد با هشدار دادن به دو طرف، آنها را متقاعد كند كه مى‌توانند مانند سال‌هاى طولانى گذشته در كنار هم با صلح و ثبات زندگى كنند. بدون شك راه جلوگيرى از اينكه قفقاز بار ديگر عرصه منازعات قدرت‌ها شود؛ باز كردن جاپا براى ناتو نيست در عين اينكه تجزيه‌طلبى هم گره‌ كورى را كه ايجاد شده بسته‌تر مى‌كند. براى استفاده صحيح از فرصت‌هايى كه پيش مى‌آيند بايد استراتژى بلندمدت داشت. مهم‌تر آنكه بايد قبول داشته باشيم در جهان سياست هر فرصتى در دل خود تهديدى هم دارد. همچنان كه هر تهديدى مى‌تواند به فرصت تبديل شود. دراين مقطع حساس با درك دقيق و هوشمندانه از اهداف و برنامه‌هاى همه طرف‌هاى درگير، مى‌توان منافع ملى خود را در سايه همكارى‌هاى امنيتى در سطح منطقه كه متضمن احترام به اصول زير باشد جست‌وجو كنيم:

1- قفقاز بايد بى‌طرف بماند تا نقش تاريخى خود را كه پل ارتباطى آسيا به اروپا ازجنوب به شمال و شرق و غرب است به خوبى ايفا كند. تنها بى‌طرفى قفقاز مى‌تواند خط حائل بين منازعات قدرت‌هاى درگير باشد. بر اين اساس نبايد ناتو را وارد منطقه حساس قفقاز كرد.

2- تجزيه‌طلبى در قفقاز كه در مقايسه با ساير نقاط جهان از نظر تنوع قومى در قياس با جمعيت و وسعت خود نمونه ندارد محكوم به شكست است و نمى‌تواند مبنايى براى صلح و ثبات باشد چرا كه تمايلات جدايى‌طلبى در اين منطقه ريشه در سياست‌هاى پشت پرده قدرت‌هاى بزرگ داشته و دارد. اگر قرار است مشكل قوميت‌ها و جدايى‌طلبى‌ها در اين منطقه حل شود مى‌توان با استفاده از الگوهاى موفق در جهان مانند آنچه در سوئيس تجربه شده اين مشكلات حل شود.

3- امنيت منطقه قفقاز در درجه اول براى كشورهاى منطقه اولويت اول محسوب مى‌شود و مى‌توان از طريق ايجاد ساز وكارهايى كه توسط كشورهاى منطقه تعيين مى‌شود به مدل همكارى‌هاى امنيت پايدار در بلندمدت دست يافت. بنابراين مداخله كشورهاى خارج منطقه به ايجاد تزاحم و درگيرى كمك مى‌كند و عامل برقرارى امنيت نمى‌تواند باشد.

با در نظر گرفتن سه اصل كلى فوق ايران بايد با روسيه تنها تا آن حد همراه شود كه بگويد موقعيت و دلايل اين كشور را براى ورود به خاك گرجستان درك مى‌كند. زيرا شروع‌كننده جنگ طرف گرجستانى بوده اما به كه ايران كه خود قربانى تجاوز بيگانگان بوده به هيچ وجه نمى‌تواند باقى ماندن روسيه را در خاك يك كشور مستقل و نيز تجزيه‌طلبى را در منطقه قفقاز كه بيش از 13 جمهورى خودمختار با بيش از 50 گروه قومى را در خودجاى داده است تاييد كند. تجزيه‌طلبى و تمايلات جدايى‌طلبانه با اتكا به قدرت نظامى علاوه بر آنكه در بلندمدت به زيان همه كشورهاى منطقه است موجب مى‌شود آمريكا و متحدانش بهانه مناسبى براى توجيه مداخلات احتمالى در آينده به دست آورند. امروز تبليغات غرب به راحتى اين سوال جدى را مطرح مى‌كنند كه اگر قرار است اوستياى جنوبى مستقل شود چرا چچن و داغستان و ساير جمهورى‌هاى جدايى‌طلب روسيه نتوانند مستقل شوند؟ آيا واقعا روسيه از اين پس مى‌تواند در مورد كمك‌رسانى به جدايى‌طلبان چچنى از طريق مرزهاى گرجستان به چچن گله‌مند باشد؟ از سال 1979 يعنى پس از حمله شوروى به افغانستان فرماندهى ارتش مسكو ديگر نيروهاى زمينى خود را به قلمروهاى بيگانه اعزام نكرده بود و حقوق بين‌الملل را علنى نقض نكرده و زير پا نگذاشته بود. در حالى كه در پاسخ به حمله گرجستان به ناگاه روسيه از رود اينگورى كه جمهورى جدايى‌طلب آبخازيا را از بقيه گرجستان جدا مى‌كند، گذشتند و به سوى جنوب پيش تاختند. اين عمل براى سربازان روس گامى كوچك و البته براى رهبرى نظامى و سياسى اين كشور گامى عظيم به حساب مى‌آيد. زيرا مسكو سربازانش را بدون اخذ مجوز بين‌المللى يا بدون هر گونه اعلان جنگى به سوى تفليس يعنى همان پايتخت گرجستان از 17 سال پيش استقلال يافته روانه كرد. ارتش روسيه بدون توقف از مقابل ترمينال جديد نفتى بندر پوتى واقع در درياى سياه گذشت و بدون حتى شليك يك گلوله پايگاه مجهز نظامى سناكى را تسخير كرد.

روشن است كه اگر چنين منطق زور ى در منطقه حاكم شود سنگ روى سنگ بند نمى‌شود. در اين شرايط حساس است كه مرد مهربان بايد بداند وارد شدن از در دوستى با خرس بيدار شده در قفقاز تنها بايد براى مهار او باشد. در غير اين صورت نمى‌توان به همكارى با آن در مقابل فرصت‌طلبانى كه منتظر فرصت براى تجاوز به ايران هستند دلخوش ساخت.

به نظر مى‌رسد استراتژى مرد مهربان براى برقرارى اصول بى‌طرفى در قفقاز و استقرار ثبات و امنيت در اين منطقه هم در بين كسانى كه نگران منافع خود در بازار انرژى جهان هستند خريدار دارد و هم در بين كسانى كه به فكر منافع مردم قفقاز هستند كه نبايد قربانى معادلات قدرت در قرن بيست‌ويكم شوند.

در ادبيات كهن چينى‌ها روز هشتم و عدد هشت مقدس است. آنها معتقدند كه اين روز براى آدم‌ها خوش‌يوم است به همين دليل المپيك امسال در ساعت هشت و هشت دقيقه و هشت ثانيه روز هشتم از ماه هشتم 2008 آغاز شد. اين روز اگر چه براى مردم اوستياى جنوبى و گرجستان نمادى از روز خوش به همراه نداشت اما بدون شك به نقطه عطفى در تاريخ معاصر جهان تبديل شد كه كليه معادلات نظام بين‌المللى را تحت تاثير قرار داد. اگر چه براى جمع‌بندى نتايج اين جنگ بسيار زود است اما بدون شك اين روز هم در تاريخ و حافظ همه كسانى كه جهان را سبز و امن مى‌خواهند باقى خواهد ماند. اميدواريم عقلاى سياست از تهديدى كه بر اثر ماجراجويى بى‌تجربه‌گان به وجود آمد، فرصت تاريخى بسازند.

در همين راستا دكتر احمدى‌نژاد در مصاحبه تلويزيونى در پاسخ به سوالى درباره مسائل پديد آمده در جنگ ميان گرجستان و اوستياى جنوبى با تاكيد بر اينكه امنيت و منافع ملت‌ها نبايد قربانى رقابت‌هاى قدرت‌هاى بزرگ شود، تصريح كرد: همه مسائل را با گفت و گو و منطق مى‌توان حل كرد. امروز رقابت سنگينى بين غرب و شرق شكل گرفته و متاسفانه كشورهايى صحنه بروز اين رقابت‌ها شده اند. وى اضافه كرد: دولت گرجستان نبايد مسائل داخلى و اختلافات با همسايه‌اش را از طريق نظامى دنبال مى‌كرد چراكه مى‌توانست به نحو بهترى صحنه را مديريت كند تا به درگيرى نيجامد. رئيس جمهور ادامه داد: البته اين بدان معنا نيست كه ما عمل روسيه را تائيد مى‌كنيم اما همه مى‌دانند كه بالاخره مديريت اصلى درگيرى‌هاى اخير، در دست گرجستان است. دكتر احمدى‌نژاد تاكيد كرد: هيچ دولتى نبايد مجرى سياست‌هاى ديگران در برابر همسايگانش باشد. البته جمهورى اسلامى ايران هم با گرجستان و هم با روسيه روابط خوبى دارد و تلاش مى‌كنيم اين دو كشور در صلح و دوستى در كنار هم زندگى كنند. رئيس شوراى عالى امنيت ملى با اشاره به اينكه دخالت ناتو و ديگران در اين ماجرا، اوضاع را بدتر مى‌كند، تصريح كرد: بهتر است آنها دخالت نكنند چراكه در هر جايى كه ورود داشته‌اند، نتوانسته‌اند مسائل را حل كنند. دكتر احمدى‌نژاد افزود: روسيه و گرجستان، دو كشور همسايه‌ هستند و بايد با هم زندگى كنند و بالاخره راه همزيستى مسالمت‌آميز را نيز با هم پيدا مى‌كنند. وى اظهار كرد: معتقديم كشورهاى منطقه مى‌توانند اوضاع داخلى خودشان را اداره كنند، حضور ناتو و برخى موضع‌گيرى‌ها، كار را بهتر نخواهد كرد. وى خاطر نشان كرد: تشديد جنگ لفظى به نفع هيچ‌كس بخصوص گرجستان نيست و البته اولين قربانى اين گونه رفتارها نيز گرجستان خواهد بود.

دكتر احمدى‌نژاد در بيان راه حل درگيرى‌هاى اخير در منطقه آسياى ميانه تاكيد كرد: كشورهاى منطقه مى‌توانند بين گرجستان و روسيه صلح برقرار كنند اما ما نگران مردم گرجستان هستيم كه قربانى رفتارها و اقدامات نابخردانه شدند. رئيس جمهور با بيان اينكه ناتو تاكنون در هيچ جايى دستاوردى نداشته است، گفت: ناتو در حالى كه تاكنون در افغانستان موفق نبوده است، چطور خيال مى‌كند كه مى‌تواند در گرجستان دستاوردى داشته باشد؟ روش‌هاى ناتو، غلط است چراكه به مردم احترام نمى‌گذارند.

*كارشناس مسائل روسيه و قفقاز
سه شنبه 19 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: حيات نو]

[مشاهده در: www.hayateno.ws]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 245]