سقوط ديكتاتوري رضاشاهي درگفت وگو با دكتر حسين سليمي گرايش به سمت نيروي سوم هميشه در تاريخ ايران وجود داشت

واضح آرشیو وب فارسی:مردم سالاری: سقوط ديكتاتوري رضاشاهي درگفت وگو با دكتر حسين سليمي گرايش به سمت نيروي سوم هميشه در تاريخ ايران وجود داشت
عضو هيات علمي دانشگاه علامه طباطبايي با تشريح علل سقوط ديكتاتوري رضاشاه در سال 1320 به بيان وضعيت جامعه جهاني و آشوب هاي دوران جنگ جهاني دوم و تاثيرات آن در ايران پرداخت.
دكتر حسين سليمي در گفت وگو با ايسنا به مناسبت 18 شهريور سالروز سقوط دولت رضاشاه، درباره علل داخلي و خارجي سقوط دولت رضاشاه گفت: در مورد عوامل داخلي چون بحث بسيار مفصل و دامنه دار است، شايد اصلا موضوع صحبت جداگانه اي باشد. سرفصل هاي زيادي در اين باره ذكر مي شود عده اي در مورد شكاف بين مدرنيسم در حوزه اقتصاد و فرهنگ و سنت گرايي در حوزه سياست بحث مي كنند، عده اي در مورد خصوصيات شخصي رضاخان و شكاف هايي كه در درون حكومت به وجود آورد. عده اي از بين رفتن نخبگان اصلي را كه اطراف رضاشاه بودند و به نوعي پروژه روي كارآمدن و مدرنيسم رضاشاهي را پيگيري كردند، دليل اين مساله مي دانند و دلايل بسيار زيادي ديگري كه مجال بحث ما در اين فرصت كوتاه نيست.
وي با اشاره به اينكه براساس تخصص خود مايل است بيشتر برعوامل بين المللي تاكيد كند، بيان كرد: عمده ترين تحولات تاريخ معاصر ايران به نوعي بر اثر تحولات نظام بين الملل بوده است; يعني بسياري از نقاط عطف مثبت يا منفي كه در تاريخ ايران اتفاق افتاده بيشتر تحت تاثير تحولات نظام بين الملل بوده و متاسفانه به خاطر ناآگاهي يا بي ارتباطي نخبگان داخلي ما با مسايل بين المللي عكس العمل هاي مناسبي در مورد آن وجود نداشته و تحولات بين المللي مسير تاريخ ايران را عوض كرده.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي با بيان اينكه بسياري آغاز انحطاط تاريخ ايران را به جنگ هاي ايران و روس برمي گردانند، اظهار كرد: جنگ هاي ايران و روس عامل خارجي بود و تغييري كه در محيط بين المللي اتفاق افتاد، باعث شد كه رژيم سياسي و نظام اجتماعي ايران از درون تهي شود و دوران انحطاط در جامعه ايران آغاز شود.
سليمي ادامه داد: بعد از آن ما در دوران جنگ جهاني اول همين وضعيت را داشتيم. ما در دوران جنگ جهاني اول به دليل تحولات ناشي از جنگ، عملا يك دولت مركزي در كشور نداشتيم و در دوره اي دو دولت در كشور ما وجود داشته است. يكي در تهران و ديگري در كرمانشاه كه هر كدام تحت حمايت يكي از قدرت هاي بين المللي بودند و اين باعث شد كه جايگاه دولت مركزي و امنيت سياسي-اجتماعي داخلي به شدت در مخاطره بيفتد.
وي افزود: حتي با نگاهي به انقلاب مشروطه درمي يابيم تحولات بين المللي بسيار موثر است يعني جايگاهي كه انگليس در آن دوره در نظام بين المللي پيدا مي كند، حساسيت پيدا كردن بيش از حد هندوستان براي او و رقابت هايي كه با روسيه داشته به شدت تحولات داخلي ايران را تحت تاثير خود قرار داده است.در دوران رضاخان نيز همين طور است، يعني به نظر من يك تغيير ناگهاني و بسيار شديد در عرصه بين المللي و ناآگاهي داخلي- چه در درون حكومت و چه در نزد نخبگان و روشنفكراني كه منتقد حكومت بودند- موجب شد كه تحليل غلطي در مورد تحولات نظام بين المللي وجود داشته باشد.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي عنوان كرد: در آن دوران درشرايط بين المللي قرار داريم كه جنگ جهاني دوم در حال وقوع است و ابتدا هيتلر و آلمان حتي قبل از آغاز جنگ به شدت قدرتمند هستند و آلمان جز ومعدود كشورهايي است كه توانسته مشكلات ناشي از بحران بزرگ اقتصادي 1929 و 1930 را حل كند.
سليمي توضيح داد:در 1929 و 1930 يك بحران فراگير اقتصاد آمريكا و كشورهاي سرمايه داري را فرا مي گيرد و حتي خيلي از آنها را تا مرحله سقوط اقتصادي پيش مي برد. برخي كشورها كه ساختار سوسياليستي در كشورهايشان حاكم مي شود و مي توانند يك نظام اقتدارگرايانه سياسي را مستقر كنند مثل هيتلر و حزب ناسيونال سوسياليسم در آلمان و موسوليني و حزب فاشيسم در ايتاليا توانستند به سرعت بر مشكلات ناشي از بحران اقتصادي غلبه كنند در حالي كه كشورهاي غربي مثل انگلستان دچار بحران هاي شديد اقتصادي شدند.
وي گفت: آلماني كه در دوران جنگ جهاني اول به شدت تحقير شده بود و اقتصاد آن درحال فروپاشي بود به سرعت اقتصادش شكوفا مي شود در حالي كه بسياري از كشورهاي اروپاي غربي همچنان با مشكلات به سر مي بردند.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي اظهاركرد: اين موضوع سبب شد كه بسياري از ناظران ساده انگار سياسي فكر كنند كه الان دوران، دوران جديد تاريخي است. دور گرايشات نازيستي و فاشيستي در دنياست و اينها در برخوردهاي بين المللي آينده برنده خواهند بود; به همين دليل بود كه گرايشي در درون نخبگان ايراني - چه نخبگان درون حكومت و چه نخبگان منتقد رضاشاه - پديد آمد كه هر دو گرايش به سمت آلمان ها داشتند.
سليمي گفت: در تاريخ ايران هميشه گرايشي وجود داشته به نام گرايش به سمت نيروي سوم چون پس از جنگ هاي ايران و روس تمام جريانات سياسي در ايران فكر مي كردند براي بقاي خود يا داشتن نفوذ بايد يا به نيروي انگلستان يا نيروي روسيه متمايل شوند. در اين ميان برخي كه چهره هاي مستقل تري بودند يا به فكر گريز از چنگال روس ها و انگليس ها بودند معتقد بودند كه شايد بتوان در دنيا نيروي سومي را در عرصه بين المللي پيدا كرد كه با گرايش به آن از مداخلات روسيه و انگليس جلوگيري كرد. اين گرايشي بود كه در دوران پس از رضاخان تشديد شد. برخي به فكر نزديكي به آمريكا افتادند. آمريكا آن زمان چندان حضور امپرياليستي حتي از ديد چپ گرايان نداشت. به همين دليل برخي به چشم نيروي سوم به آن نگاه مي كردند.
وي در ادامه اظهار كرد: پس از اينكه اين تحولات در جريان جنگ جهاني دوم و حتي قبل از آن آغاز شد خيلي ها به سمت آلمان گرايش پيدا كردند - چه در درون حكومت رضاشاه و چه در برون حكومت رضاشاه - و اساسا فضاي روشنفكري ايران هم در آن موقع طرفدار آلمان ها بود و در برخي اسناد تاريخي نقل شده كه وقتي آلمان ها در خاك روسيه پيشروي مي كردند و خبر پيشروي آنها در راديو منتشر مي شد، برخي از مردم ايران به خيابان ها مي ريختند و شادي مي كردند و فكر مي كردند كه تضعيف روسيه، تقويت ايران است. بخشي از اينها تحت تاثير انديشه روشنفكران و نويسندگان اهل مطبوعات در ايران بود كه باعث شده بود كه هم در داخل حكومت و هم منتقدين حكومت به سمت يك ذهنيت غلط و اشتباه سوق پيدا كنند و آن، اين است كه آلمان ها پيروز منازعه هستند و مي توان با گرايش به طرف آنها از چنگال روس و انگليس براي هميشه راحت شد و مناسبات جديدي برقرار كرد. اين يكي از عواملي بود كه سبب شده بود، آن تحول بين المللي بر روي ايران تاثير مثبت بگذارد.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي، نكته ديگر را برآوردهاي غلطي دانست كه در ايران نسبت به قدرت ساخته شده در درون حكومت وجود داشت و گفت: خيلي ها فكر مي كردند كه ارتش مدرن تري كه در ايران تشكيل شده بود، توانايي مقابله با قدرت هاي بزرگ را دارد و به همين دليل هنگامي كه به رضاشاه مي گويند انگليسي ها شما را تهديد كرده اند، مي گويد «غلط كردند، ما آنها را در اينجا دفن مي كنيم». رضاشاه تصور مي كرد كه نيروي قدرتمندي در اختيار دارد كه حتي مي تواند ارتش انگلستان را متوقف كند. در حالي كه در زمان بحران معلوم شد كه ساختار ارتشي كه در ايران تدارك ديده شده بود ساختاري نبود كه بتواند با بحران هاي بزرگ بين المللي مقابله كند و هنوز شكل نگرفته از هم پاشيد.
سليمي افزود: اگر عوامل داخلي سقوط دولت رضاشاه را كه در ابتداي بحث عنوان كردم در كنار اين موضوع در نظر بگيريم، اين عوامل موجب شدند كه با تغيير محيط بين المللي، حكومت رضاه شاه به شدت در خطر قرار گيرد. نه تنها حكومت رضاشاه، بلكه ثبات داخلي ايران و حتي تماميت ارضي ايران در مخاطره قرار بگيرد. اتفاقي كه افتاد اين است كه پس از اينكه آلمان ها در منطقه روسيه شروع به پيشرفت كردند متفقين به اين نتيجه رسيدند كه نزديك ترين راهي كه مي توانند به اتحاد شوروي كمك برسانند و جلوي آلمان ها را سد كنند، ايران است و به علاوه از طريق اشغال ايران مي توانند جلوي نفوذ آلمان ها به منطقه هندوستان و به آب هاي آزاد و گرم اين سوي جهان را بگيرند.
وي ادامه داد: به همين دليل بود كه پس از اولتيماتومي كه به ايران دادند و ايران را از همكاري با آلمان برحذر داشتند، در شرايطي كه ايران حاضر شد تمام شرايط آنها را گردن بگذارد، اقدام به اشغال ايران كردند و لقب پل پيروزي به ايران دادند.
سليمي بيان كرد: آنها از تمام تاسيساتي كه در دوران رضاشاه ايجاد شده بود مثل راه آهن براي كمك رساني به اتحاد شوروي استفاده كردند و به نوعي استقلال و تماميت ارضي ايران به شدت مورد مخاطره قرار گرفت.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي با اشاره به اينكه حتي در ابتدا صحبت از سرنگوني حكومت پهلوي و جايگزيني يك نظام جمهوري بود اظهار كرد: بعد از اينكه محمدعلي فروغي كه موقتا حكومت را در دست گرفته بود با اين تئوري مخالفت كرد، با نشست هايي كه با برخي از رجال سياسي آن دوره داشت بنا بر اين شد كه با بركناري رضاشاه و روي كار آوردن محمدرضاشاه كه يك شاه جوان بود تغيير و تحول در درون حكومت صورت بگيرد كه به نوعي اين حادثه را مي توان با ماجراي جنگ هاي ايران و روس مقايسه كرد چون در جنگ هاي ايران و روس هم، چنين اتفاقي افتاد.
سليمي افزود: سلطنت ايران به نوعي مشروط به تاييد خارجي شد و به همين دليل از قدرت دروني تهي شد و براي مدت طولاني كشور را به مخاطره انداخت حتي پس از جنگ جهاني دوم، ايران تا آستانه تجزيه نيز پيش رفت.حتي بعضي مواقع زمزمه تجزيه خوزستان بود كه با درايت بعضي رجال سياسي ايران و كمك برخي از قدرت هاي بين المللي كه مي خواستند در آن موقع موازنه جديدي ايجاد كنند اين مخاطرات برطرف شد.
وي درخصوص دلايل روي كارآمدن رضاشاه و ميزان حمايت هاي خارجي در اين زمينه گفت: ما هيچوقت نمي توانيم با فرمول هاي از پيش تعيين شده تاريخ را بفهميم. اينكه مثلا سفير انگليس از يك جايي به بعد با برخي از اقدامات رضاشاه موافقت كرد يا ژنرال آيرون سايد موافقت خود را با روي كارآمدن رضاشاه اعلام كرد، دليل اين نيست كه رضاشاه كاملا دست پرورده انگليسي هاست. اصلا محيط سياسي يك كشور محيطي نيست كه قدرت هاي خارجي در درون آن هر كاري كه دلشان خواست بتوانند انجام دهند. آنها مي توانند از شرايط ايجاد شده به نفع خودشان استفاده كنند; به طوري كه در دوره رضاشاه اين كار را كردند.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي در ادامه گفت: به نظر من اين ساده انگاري است كه به قدرت رسيدن فردي مثل رضاشاه و يك دوره بسيار مهم تاريخي كه دوران حكومت اوست را تقليل دهيم به اينكه اين توطئه انگليس ها بوده و اينها اين نوكر سرسپرده را آوردند و هر كاري خواستند در ايران كردند. فكر مي كنم اين كوچك كردن و ساده كردن مساله است. رضاشاه در شرايطي روي كارآمد كه تقريبا در ايران دولت مركزي وجود نداشت. بيشتر مناطق ايران به صورت خودمختار توسط قبايل و گروه هاي مختلف اداره مي شدند. دولت مركزي نه تنها ارتشي به آن شكل نداشت بلكه حتي آنقدر پول نداشت كه بتواند هزينه دفتر و دربار خود را بپردازد و يك لجام گسيختگي كامل، فقر و ناامني و فلاكت شديد در آن دوران به چشم مي خورد.
سليمي تصريح كرد: طبيعتا در آن دوران در ميان هيچكدام از روشنفكران ايراني و اكثر روحانيون ايراني چندان صحبت از آزادي و دموكراسي نبود بلكه همه به دنبال يك حكومت مقتدر بودند كه اين حكومت بتواند امنيت، نظم و حداقل هاي زندگي اجتماعي را براي جامعه ايران فراهم كند; بنابراين گرايش به يك دولت مقتدر كه نظم و امنيت را در درجه اول و مباني اوليه توسعه اجتماعي و اقتصادي را در مرحله بعد فراهم كند، خواست مشترك تمام نيروهاي سياسي آن موقع است. هيچ نيروي سياسي حتي مخالفان رضاخان و حتي مرحوم مدرس، نيز مخالف نيستند به همين دليل است كه عده اي به اين فكر مي افتند كه شرايط را تغيير دهند.
وي افزود: رضاخان هم از جمله كساني بود كه اين انديشه را در سر مي پروراند و حتي قبل از كودتاي سوم اسفند با بسياري از رجال از جمله با مرحوم مدرس هم تماس گرفتند. در ابتداي امر بيشتر ارتباطاتي كه با انگليسي ها برقرار مي شد از طريق سيد ضيا» طباطبايي بود. او را نمي توان كاملا يك فرد نوكرصفت دانست. البته هماهنگ با قدرت هاي خارجي بود اما به هر حال هدف او هم استفاده از نيروهاي بين المللي براي استقرار يك نظام سياسي جديد بود كه رضاخان هم وقتي روابط خاص او را با سفارتخانه هاي مختلف ديد، او را از قدرت كنار زد.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي ادامه داد: البته نبايد اين واقعيت را ناديده گرفت كه آن حركت اوليه كه توسط رضاخان يا سيد ضيا» انجام شد با سفارت انگليس و نمايندگان ويژه كشور انگلستان هماهنگ شده بود; يعني وقتي كه آنها هدف خود را به انگليسي ها اعلام كردند آنها هم موافقت خود را با اين حركت اعلام كردند چون آنها هم احساس مي كردند كه اگر كشور به سمت تجزيه پيش رود ممكن است بخش مهي از كشور توسط روس ها اشغال شود و روس ها به اين وسيله به هندوستان كه حوزه اصلي منافع انگلستان بود نزديك شود; بنابراين انگليسي ها هم بدشان نمي آمد كه يك حكومت متمركزي در ايران به وجود بيايد كه نفوذ روس ها را هم در منطقه سلب كند.
وي با اشاره به اينكه در مذاكرات اوليه تمايل انگليسي ها و قزاق ها و حتي خود رضاشاه به تغيير حكومت ايران از سلطنتي به جمهوري است، عنوان كرد: آنها مي خواستند يك جمهوري به وجود آورند كه رضاشاه يا شخص ديگري به عنوان رييس جمهور آغاز به كار كند كه با مخالفت بخشي از مخالفين رضاشاه از جمله مرحوم مدرس مواجه شد. بعد از منتفي شدن پروژه جمهوري در ايران و مواجه شدنش با مخالفت هاي سخت بود كه مساله تغيير سلطنت مطرح شد كه البته انگليسي ها هم موافقت كردند. طبيعتا وقتي يك تغيير رژيم در يك حكومت ضعيف شده مانند ايران انجام مي گيرد، آن حكومت نمي تواند يك حكومت سركش در عرصه بين المللي باشد; ناگزير است كه هماهنگي هاي بين المللي لازم را بكند. چون در آن موقع مهمترين نيرويي كه در ايران قرار داشت نيروي انگلستان بود. آنها براي موفقيت شان ناگزير به هماهنگي بودند كه آن را انجام دادند اما به اين معني نبود كه حكومتي كه تاسيس شد دست و پا بسته همه چيزش در اختيار انگلستان بود.
اين مدرس دانشگاه افزود: اصلا چنين تصوري در مورد هيچ حكومتي در هيچ جاي دنيا امكانپذير نيست; هيچ حكومتي خودش نمي خواهد و هيچ كشور خارجي نيز چنين حكومتي را نمي خواهد; چون آن موقع تمام دردسرهاي آن، به حكومت خارجي منتقل مي شود. به هر حال اينها هماهنگي هايي را با يكديگر داشتند به خصوص در تدوين قرارداد نفتي كه بعدا جايگزين قرارداد دارسي شد; اين هماهنگي وجود داشت اما در بين نخبگان ايراني - چه كساني كه در درون دولت بودند و چه كساني كه در بيرون بودند- هميشه نفوذ انگلستان وجود داشت و به همين دليل بود كه پس از اينكه رضاشاه توانست يك حكومت مقتدر مركزي ايجاد كند و پايه هاي حكومت خود را مستقر كند در پي آن بود كه با متحد جديدي در عرصه بين المللي نگذارد كه حكومت كاملا تحت نفوذ انگلستان باقي بماند.
وي با بيان اينكه طبيعتا بسياري از افعال ديكتاتورمابانه رضاشاه مورد تاييد هيچكس از جمله رجال دربار خودش نيست به خبرنگار ايسنا گفت: بعضي مواقع سركوب هاي افراطي ديكتاتوري بسيار خارج از قاعده و تلخ و گاهي مواقع دهشت بار مي شود اما بعضي از اعمال خشونت گرايانه اي كه در آن زمان انجام مي شد مخصوصا در برخي مناطق ايران شايد لازم بود. بخش هاي مهمي در خوزستان، شمال ايران و در مناطق مركزي ايران قبايلي حكومت مي كردند كه حكومت مركزي هيچ كنترلي بر آنها نداشتند و هر گاه حكومت مركزي بر روي كار مي آمد براي آنكه آن بخش از كشور را بتواند اداره كند ناگزير بود كه آنها را سركوب كند و رضاشاه هم اين كار را كرد و جالب اين است كه تمام جريانات سياسي حتي مخالفين رضاشاه نيز اين كار را تاييد كردند.
سليمي گفت: شايد رضاشاه فكر مي كند وقتي توانسته آن قبايل را سركوب كند پس مي تواند از ابزار سركوب براي همه مشكلات سياسي اجتماعي خود استفاده كند و متاسفانه رضاشاه حتي همين برخورد را در برخورد با مطبوعات و در برخورد با گروه هاي سياسي و حتي بعضي از رجال سياسي كه به عنوان دست راست خودش در جريان تحولات ايران فعاليت مي كردند، در پيش گرفت.
وي در ادامه گفت: چهره هاي ريشه دار سياسي و عقلاي يك نظام سياسي اگر تخريب شوند، درمواقع بحراني از وجود آنها براي حل و فصل بحران هاي بين المللي محروم مي مانيم و بعضي مواقع آن تصميم عاقلانه لازم را نمي توانيم در بحران هاي بين المللي اتخاذ كنيم. در دوران رضا شاه تقريبا تمام عقلاي نظام سياسي رضاشاهي سركوب شده بودند. برخي كشته و برخي به زندان افتاده بودند و به همين دليل وقتي ايران با بحران جنگ جهاني دوم مواجه مي شد، ديگر آن رجال عاقل، فهيم و با تجربه اي كه مي توانستند كشور را از آن ورطه نجات دهند، وجود نداشتند.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي در پاسخ به اين سوال كه چرا نخبگان ما از آرمان هاي آزادي و دموكراسي كه در مشروطه وجود داشت به مرحله اي مي رسند كه تنها خواهان نظم و ثبات هستند و آيا مي توان اين موضوع را متوجه فرهنگ سياسي جامعه ايران دانست؟ به ايسنا گفت: ممكن است آن دليل هم مطرح باشد اما فرآيند تشكيل دولت مدرن فرآيند پيچيده اي است. اگر نگاهي به فرايند تشكيل دولت مدرن در اروپا بيندازيد، دولت مدرن از نقطه صفرش با دموكراسي شروع نشده است. در اروپا اولين قدمي كه به سمت دولت مدرن برداشته شد، به وجود آمدن دولت هاي سرزميني داراي حاكميت بود يعني دولت هايي كه داراي حاكميت متمركز باشند، سرزمين و مرزهايشان مشخص باشد و اقتدار لازم را براي اداره يك كشور داشته باشند.
وي ادامه داد: تا قبل از آن قدرت دولت ها مشروط به تاييد كليساها و نظام كليسايي بود. اولين گام دولت مدرن قطع وابستگي به كليساها بود. دو سه قرن پس از تشكيل دولت هاي ملي، به تدريج ملت ها شروع به شكل گرفتن كردند و دموكراسي متاخر بر شكل گيري ناسيوناليسم است يعني ما اگر مروري كوتاه بر شكل گيري دولت هاي مدرن در اروپا هم بيندازيم مي بينيم اول دولت هاي داراي حاكميت و مقتدر مركزي و سرزميني به وجود آمدند كه در اروپا پس از عهدنامه وستفالي كم كم ملت ها شروع به شكل گيري مي كنند كه تا قرن نوزدهم به طول مي انجامد. از اواخر قرن نوزدهم به بعد است كه ما شاهد گسترش دموكراسي در مناطق مختلف دنيا هستيم. بگذريم از برخي كشورها كه در اين زمينه پيشگام بودند.
سليمي با اشاره به اينكه فراگيرشدن پروژه دموكراسي به نوعي متاخر بر اين ماجراست گفت: در حالي كه در جامعه ايران به نوعي اين هرم داشت برعكس مي شد; ما در شرايطي كه فاقد يك دولت مقتدر مركزي بوديم در شرايطي كه هويتي به معناي ملت به معناي مدرنش در ايران تشكيل نشده بود و بنابراين دولت مدرن به معناي مدرنش تشكيل نشده بود، در زماني كه نهادهاي مدني كه پايه دموكراسي هستند در جامعه ما شكل نگرفته بود و مهم تر از اينها اقتصادي كه پايه دموكراسي در جوامع مختلف است، در ايران وجود نداشت مي خواستيم دموكراسي داشته باشيم.
وي با بيان اينكه شايد كلمه دموكراسي و مردم سالاري در دوران انقلاب مشروطه اصلا وجود نداشت، عنوان كرد: آن جا بحث گريز از استبداد و مشروط كردن استبداد به قانون و انتخاب مردم مطرح بود ولي در جامعه اي كه بيش از 90 درصد مردم آن بي سوادند، نهادهاي اقتصاد خصوصي وجود ندارد، نهادهاي جامعه مدني شكل نگرفته، دولت داراي حاكميت هنوز وجود ندارد و ملت سازي هنوز اتفاق نيفتاده، پروژه دموكراسي يك پروژه عقيم مي ماند. به همين دليل است كه پس از مدتي روند تحولات مدرنيسم به سمت گام هاي اوليه شكل گيري دولت مدرن گرايش پيدا مي كند.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي درباره شباهت ها و تفاوت هاي آتاتورك و رضاشاه اظهار كرد: البته من نمي دانم آتاتورك در همه جاي تركيه قابل احترام است يا نه. چون مخالفين زيادي نيز در عرصه نظري و عملي دارد. خيلي از تئوريسين ها معتقدند مدلي كه آتاتورك براي توسعه تركيه آورد، مدلي عقيم بود كه باعث شد هم رشد سنتي تركيه دچار مشكل شود و هم مدرنيسم به معناي كاملش در تركيه شكل نگيرد. به اين دليل در مورد اين كه در ميان همه قابل احترام هست، ترديد دارم.
سليمي درباره شباهت هاي آتاتورك و رضاشاه گفت: هر دو اين افراد در شرايطي به قدرت رسيدند كه با استفاده از نيروي نظامي توانستند كشور را از يك ورطه در حال سقوط نجات دهند. آتاتورك زماني روي كار آمد كه عثماني در جنگ جهاني اول شكست خورد و امپراتوري عثماني فرو پاشيد و به مناطق مختلفي تقسيم شد. بسياري از نقاط امپراتوري عثماني تحت الحمايه انگلستان و فرانسه قرار گرفته و بسياري از مناطقي كه قرن ها تحت حاكميت تركان بود از آنها جدا شد. بعضي از مناطق گرفته شده به يونان داده شده بود. نيروهاي فرانسوي، ايتاليايي و قسمت هايي از نيروهاي يوناني در خاك تركيه باقي مانده بودند و مصطفي كمال پاشا (آتاتورك)، رهبري جرياني را به دست گرفت كه به سرزمين اصلي تركيه، تماميت ارضي را برگرداند، نيروهاي خارجي را بيرون كرد و باعث شد كه حداقل وحدت و غرور ملي ترك ها حفظ شود. به همين دليل هم بود كه به يك شخصيت محوري بدل شد و توانست تحولات بعدي تركيه را رقم بزند.
وي ادامه داد: نظام سياسي كه در دوران آتاتورك طراحي شد جزو اولين نظام هاي سياسي در دنيا بود كه لائيك ناميده مي شود. شايد يكي دو كشور بيشتر در دنيا وجود ندارد كه اصل لائيسيته در قانون اساسي شان ذكر مي شود. يكي از آنها تركيه است; يعني همان كشوري كه سال ها به عنوان خلافت اسلامي شناخته مي شد تقريبا تبديل به اولين كشوري شد كه لائيسيته در قانون اساسي آن آمد و اين هم جزو نقاط بسيار پيچيده تاريخ است كه چگونه كشوري كه تا چند سال پيش خلافت اسلامي در آن هست، تبديل به كشوري مي شود كه پرچمدار لائيسيته است؟
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي ادامه داد: در تركيه قانون اساسي به گونه اي طراحي مي شود كه ارتش به عنوان يك نهاد مستقل و حامي لائيسيته در كشور طراحي مي شود، حتي مستقل از نهادهاي بالاي حكومتي; يعني ارتش نهاد مستقلي است كه هرگاه احساس مي كند كه كشور از مسير لائيسيته منحرف مي شود مي تواند مداخله كند و كشور را به اين مسير برگرداند. به همين دليل است كه مي بينيد بارها و بارها كودتاي نظامي صورت مي گيرد و هر بار كه نظام سياسي از طريق انتخابات به مسير ديگري مي رود با يك كودتاي نظامي يا مداخله ارتش كار برمي گردد و به نوعي ارتش، آتاتورك را به عنوان مظهر اصلي حركت خود حفظ مي كند; در حالي كه در دوران رضاشاه همه چيز وابسته به شخص او بود و چنين نهادي براي حفظ قدرت مركزي در ايران طراحي نشد و ما ديديم كه پس از سقوط رضا شاه كل قدرت ارتش او نيز رفت.
سليمي در ادامه گفت: نظامي كه به دنبال آتاتورك به وجود آمد يك نظام جمهوري بود. بعضي از نهادهاي مدني در اين كشور نهادينه شد; در حالي كه در ايران همه چيز وابسته به دربار طراحي شده بود كه با تغيير دربار هم همه چيز عوض مي شود اما به هر حال تنها سفر خارجي رضا شاه به تركيه بود و او به شدت از آتاتورك و سياست هاي او تاثير مي پذيرفت و حتي به گفته برخي از خاطره نويسان اطراف رضا شاه، او با آتاتورك چشم و هم چشمي پيدا مي كرد. الگوبرداري هايي كه در مورد لباس ملي، كلاه مردها، كشف حجاب و برخي از سياست هاي اقتصادي اش به تقليد از آتاتورك انجام داد كاملا مثال زدني است اما به نظر مي رسد كه عدم نهادينه شدن لائيسيته در ايران، شكل نگرفتن نهاد ارتش به عنوان يك نهاد مستقل و بازيگر اصلي در حوزه سياست و نظام هاي سياسي متفاوت كه در دو كشور به وجود آمدند را مي توان به عنوان تفاوت هاي اصلي در اين دو نظام سياسي دانست.
وي در پاسخ به اين سوال كه چه عاملي ايران را در آغاز جنگ جهاني دوم علي رغم اعلام بي طرفي درگير جنگ مي كند، گفت: موقعيت استراتژيك ايران و نفوذ عملي اي كه آلمان ها در آن موقع در ايران داشتند و به اصطلاح ناتواني نظام سياسي آن موقع ايران از پاسخگويي به نيازهاي متفقين و به نوعي احتياطي كه متفقين براي مطمئن بودن از وضعيت ايران در اين زمينه داشتند، از جمله اين دلايل بود. اگر متفقين به نظام سياسي در ايران اعتماد مي كردند، با هر چرخشي ممكن بود اين تحولات به خطر بيفتند. اهميت استراتژيكي كه ايران در آن موقع داشت ايجاب مي كرد كه مستقيما آن را در دست بگيرند تا بتوانند در جريانات تحولات در جنگ از آن استفاده كنند.
سليمي افزود: در دوران محمدرضا شاه هم نظام بين الملل و هم ماهيت نظام سياسي در داخل دچار دگرگوني مي شود و هم شخصيت اين پدر و پسر با هم تغيير مي كند; يعني شما در هر سه سطح تحليل كه نگاه كنيد هم سطح تحليل بين المللي، هم سطح تحليل كل نظام سياسي و هم سطح تحليل فردي پارامترها دگرگون شده است.
مدرس دانشگاه علامه طباطبايي عنوان كرد: يك نظام سياسي موازنه قوا در دوره رضاشاه وجود دارد كه وقتي اين نظام به هم مي خورد و انگلستان با محور آلمان درگير مي شود، به جنگ جهاني كشيده مي شود و آشوب هاي دوران جنگ جهاني رخ مي دهد در حالي كه دوره عمده اي كه محمدرضا شاه در آن حكومت مي كند دوره اي است كه نظام بين المللي نظام دوقطبي است.
سليمي در پايان گفت: سيستم سياسي كه در آن دوره در ايران طراحي شده، سيستمي است كه تحت نفوذ مركزي رضاشاه نيست. ضمن اين كه رضاشاه به لحاظ اراده فردي، جاذبه شخصيتي و تواني كه در اداره امور داشت توانايي هايش بسيار گسترده تر از پسرش بود. نخبگان موجود در دوران رضاشاه نيز كاملا با نسل جديدي از نخبگان سياسي اجتماعي و اقتصادي جايگزين شدند كه قواعد بازي جديدي را مي طلبيد.
سه شنبه 19 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مردم سالاری]

[مشاهده در: www.mardomsalari.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 449]