خسارتي كه خشكسالي و سوءتدبير به كشاورزي زد محصولاتي كه از بين رفتند

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: خسارتي كه خشكسالي و سوءتدبير به كشاورزي زد محصولاتي كه از بين رفتند
براي بررسي توليدات كشاورزي در سال جاري لازم است تاثير عوامل توليد را بررسي كنيم و اگر فرض كنيم تاثير عوامل انساني (كشاورزان) تغيير چندان معني داري را نسبت به سال گذشته نداشته و سرمايه نيز تغيير چنداني نكرده و سطح زير كشت نيز در مدت يك سال در كل نمي تواند تغيير كند (حداكثر افزايش سطح زير كشت آبي در سال مي تواند كمتر از نيم درصد باشد)، اگر تغييراتي وجود داشته باشد فقط تغييرات اقليمي مي تواند باشد و اثرات متقابل تغيير اقليم و مديريت انساني در كلان بخش تاثيرگذار خواهد بود لذا اول تغييرات اقليم و اثرات آن را روي توليدات سال جاري بررسي مي كنيم.

گرچه مديران دولتي بخش كشاورزي تا فروردين ماه منكر خشكسالي بودند و بارها اعلام كرده بودند با تلاش دولت نهم اگر خشكسالي هم اتفاق بيفتد كمتر از پنج درصد در توليد محصولات كشاورزي تاثير خواهد داشت و به همين دليل هم دولت را در مقابل عمل انجام شده قرار دادند و خشكسالي را كه آثارش را از پاييز به رخ كشور كشيد و قابل پيش بيني بود ناديده گرفتند تا در بهار اجباراً بپذيرند زماني كه كشور گرفتار بلاي خشكسالي شده است تازه به فكر چاره جويي افتادند كه چگونه ضرر و زيان آن را به حداقل برسانند .

در پاييز سال گذشته بارندگي با تاخير بسيار و مقدار كم همراه بود كه نقطه آغازين هر خشكسالي است و از اواخر آذر تا اواسط دي ماه سال گذشته سرماي شديد به صورت مستمر ادامه يافت و بارندگي به صورت برف مستقر شد و يخ زد، سپس هوا در كليه نقاط كشور سريعاً رو به گرمي نهاد و 20 روز آخر اسفند هواي تمام كشور گرم شد و افزايش حرارت در برخي نقاط كشور نيز بي سابقه بود، به طوري كه گرما در اردبيل در اسفندماه به 20 درجه سانتيگراد رسيد و اين گرما تا هفته سوم فروردين سال جاري ادامه يافت و علاوه بر افزايش تبخير، بارندگي نيز كماكان در حداقل وضعيت خود بود كه مجموعه اينها برخلاف گفته هاي مسوولان دولتي كه مدعي بودند تغييرات اقليمي به علت كارهاي زيربنايي دولت نهم نمي تواند بيش از پنج درصد تغيير در توليدات را به وجود آورد سبب بروز تاثيرات بسيار منفي (خسارت) در عرصه كشاورزي و منابع طبيعي شد كه جمعاً بيش از 30 درصد بر توليدات اثر منفي داشته است.

براي اينكه بتوان تاثير دو عامل مهم مقدار بارندگي و تغييرات درجه حرارت را در سال زراعي جاري تاكنون تجزيه و تحليل كرد، به اختصار وضعيت توليد گندم، جو و كلزا در سال زراعي گذشته و نيازهاي فيزيولوژيك اين محصولات نسبت به رطوبت و حرارت بسيار خلاصه بيان مي شود.

گندم آبي؛ سطح زير كشت گندم آبي در دو سال زراعي گذشته به ترتيب 63/2 و 70/2 ميليون هكتار و توليد آنها به ترتيب 9/9 و 1/10 ميليون تن و عملكرد متوسط 3786 كيلو و 3745 كيلو بوده است.

گندم ديم؛ سطح زير كشت در سال هاي فوق به ترتيب 3/4 و 17/4 ميليون هكتار و توليد به ترتيب 3/4 و 5/4 ميليون تن بوده است كه عملكرد 1004 و 1084 كيلو را در هر هكتار داشته اند. بهترين درجه حرارت براي جوانه زدن گندم 15 درجه بوده و در كمتر از 4 درجه متوقف مي شود.

داشتن ريشه قوي و پنجه زدن بوته گندم قبل از شروع سرما باعث مي شود گياه بتواند سرما را به خوبي تحمل كرده و پتانسيل عملكرد خود را ظاهر كند. بديهي است اگر سرماي قبل از پنجه زدن گندم در مزارع اتفاق بيفتد حداقل بين 10 تا 12 درصد كاهش در توليد را شاهد خواهيم بود. درجه حرارت بيش از 32 درجه تلقيح گندم را مختل مي كند. در دو سال گذشته سطح زير كشت جو آبي به ترتيب 607 و 624 هزار هكتار و توليد آن 85/1 و

97/1 ميليون تن و متوسط عملكرد به ترتيب 3050 و 3158 كيلوگرم در هكتار بوده است. جو ديم در دو سال زراعي گذشته سطح زير كشتي به ترتيب 1051 و 983 هزار هكتار با توليد 1004 و 983 هزار تن داشته است. طول دوره رشد جو كمتر از گندم و تحمل آن نسبت به كم آبي بيشتر از گندم است ولي مقاومت آن به سرما كمتر از گندم است. سطح زير كشت جو در سال زراعي جاري حدود 5/8 درصد افزايش داشته است به طوري كه سطح زير كشت آبي 756 هزار هكتار و سطح زير كشت ديم به بيش از يك ميليون هكتار رسيد. (كليه ارقام مربوط به سطح زير كشت و توليد محصولات داخلي ارقام رسمي دولتي است.)

بارندگي

ميزان بارندگي كل كشور تا آخر فروردين ماه 113 ميليمتر بوده كه نسبت به ميانگين بلندمدت كشور در اين تاريخ 49 درصد كاهش داشته است. البته تنها با مقدار بارندگي نمي توان در تاثير آن بر تامين رطوبت مورد نياز گياه اظهارنظر كرد و لازم است پراكنش فصلي، منطقه يي (استان) آن را توام با تغييرات درجه حرارت مورد توجه قرار داد.

توزيع فصلي بارندگي؛ در پاييز ميانگين بارندگي در كشور 68 ميليمتر است كه در فصل زراعي جاري مقدار آن 39 ميليمتر بوده، فارغ از اينكه مقدار توزيع آن نيز نامناسب بوده است. در زمستان مقدار بارندگي در كشور 69 ميليمتر بوده در حالي كه متوسط بلندمدت 119 ميليمتر است و با 42 درصد كاهش روبه رو بوده ايم. علاوه بر كاهش بارندگي در زمستان، بارش برف سنگين و سرماي شديد خسارت سنگيني را به كشاورزان در نقاط مختلف كشور وارد كرد.

بارندگي زمستانه عمدتاً در دي ماه صورت گرفته و در بهمن و اسفند كشور فاقد بارندگي موثر بوده است. در فروردين ماه سال جاري متوسط بارندگي كشور 3/3 ميليمتر بوده كه در مقايسه با 23 ميليمتر بلندمدت تنها 14 درصد ريزش داشتيم و در ارديبهشت ماه نيز بارندگي موثري در كشور روي نداده و كلاً كمتر از 25 درصد متوسط بلندمدت را داشته ايم.

درجه حرارت

مقايسه دماي پاييز فصل زراعي جاري با پاييزهاي بلندمدت نشانگر 1 تا 2 درجه گرم تر از نرمال بوده است (70 درصد كشور) و نواحي شرق و شمال شرقي كشور دو درجه سردتر از بلندمدت بوده است. در فصل زمستان ميانگين درجه حرارت كشور به جز استان هاي فارس و خوزستان از ميانگين بلندمدت بيش از 2 درجه سردتر بوده است ولي مهم تر اينكه شدت سرما تا نيمه اول بهمن ماه بوده ولي در نيمه دوم زمستان حرارت بالاتر رفت و به طور كل تغييرات درجه حرارت طوري بوده كه در زمان فعاليت گياه، تبخير نيز افزايش يافت. در فروردين ماه سال جاري غالب نقاط كشور گرم تر از متوسط بلندمدت بوده كه در طول ساليان گذشته كم نظير بوده و تبخير و تعرق را افزايش داده است.

تحليل شرايط اقليمي و توليدات كشاورزي كشور

در حد برآورد متاثر از آمارهاي هواشناسي و تجربه سال هاي متعدد گذشته آثار ناشي از كاهش بارندگي و توزيع نامناسب آن و تغييرات درجه حرارت در فصول مختلف نسبت به برآورد آثار اين عوامل بر توليدات كشاورزي پرداخته شده است.

زراعت ديم

زراعت ديم مناطق گرمسير؛ بر مبناي گزارش هاي دريافتي از اين مناطق و همچنين تجزيه و تحليل بارندگي و درجه حرارت مي توان با اطمينان گفت بيش از 90 درصد زراعت ديم گندم و جو به طور كامل از بين رفته است و در مقايسه با سال گذشته كه سال خيلي خوبي از نظر بارندگي و پراكنش آن در 50 سال گذشته بود و در اكثريت قريب به اتفاق مناطق كشور به وقوع پيوست، حداقل 500 هزار تن گندم و 150 هزار تن جو كمتر توليد خواهد شد.

زراعت ديم مناطق معتدل سرد و سواحل خزر؛ شامل مناطق معتدل لرستان، فارس، گلستان، كرمانشاه، اردبيل (مغان). با توجه به آمار بارش ها و پراكنش آنها حداقل بيش از 75 درصد توليد از بين رفته و كاهش توليد معادل 750 هزار تن گندم و 350 هزار تن جو قطعي است.

زراعت ديم مناطق سرد؛ بارندگي از آذرماه شروع شد لذا فصل كشت ديم را بايد آذر تلقي كرد كه به علت تاخير در فصل مناسب حداقل 15 درصد كاهش توليد اجباري بوده است. در مناطق آذربايجان كاهش توليد ديم را در مناطق شمالي استان حداقل 60 درصد و در جنوب استان حداقل 80 درصد طبق نقشه بارش ها بايد قطعي دانست و در استان اردبيل حداقل 50 درصد كاهش توليد ديم زارها خواهد بود. در استان هاي قزوين، زنجان، چهارمحال، مناطق سرد لرستان، كردستان، مركزي، كرمانشاه و خراسان ها و مناطق سرد فارس بارندگي در آذر شروع شد و در دي و بهمن قابل قبول و در اسفند و فروردين و ارديبهشت و خرداد ناچيز بود و تنش شديد رطوبت در اين ماه ها و گرم شدن در اسفند و فروردين ماه خسارت بسيار شديدي را به ديم زارها وارد كرد كه سبب كاهش محصول حداقل 90 تا 100 درصد شده است لذا كاهش محصول ديم زارها در مقايسه با سال قبل در گندم 4/2 ميليون تن و جو 200 هزار تن برآورد مي شود. در جمع كاهش توليدات گندم ديم حداقل 6/3 ميليون تن و جو حداقل 7/0 ميليون تن منطقي به نظر مي رسد.

زراعت آبي

در مورد محصولات آبي و تاثير خشكسالي بر آن چند نكته قابل ذكر است. اول اينكه استقرار خوب و مطلوب زراعت هاي آبي زمستانه گندم و جو مرهون ريزش باران در فصل مناسب كشت آنهاست تا همراه با آبياري بتوان استقرار مطلوب بوته و رشد و آمادگي محصول براي شروع فصل سرما در مناطق سرد و معتدل را فراهم كرد كه اغلب اين مناطق از اين بارش ها محروم بودند. دوم اينكه به علت تداخل آبياري بهاره با كشت محصولات تابستانه در صورت وجود آب هاي سطحي كافي (بارش هاي بهاره) امكان آبياري كامل غلات فراهم مي شود و امكان كشت محصولات صيفي نظير ذرت، چغندر قند، علوفه، برنج و دانه هاي روغني مستلزم وجود آب كافي چه سطحي چه زيرزميني است.

با توجه به پايين بودن مقدار بارندگي تقريباً در تمامي نقاط كشور و كاهش شديد آن در بسياري از استان ها پيش بيني محصولات آبي به شرح زير است.

گندم آبي؛ حداقل كاهش توليد ناشي از كاهش بارندگي 25 درصد و معادل 5/2 ميليون تن

جو آبي؛ حداقل كاهش 25 درصد كه معادل 5/0 ميليون تن در سال جاري است.

كلزا؛ حداقل كاهش توليد 50 درصد پيش بيني مي شود كه توليد حدود 150 هزار تن معادل نصف پارسال است و علت آن كاهش سطح زير كشت، كاهش بارندگي و سرمازدگي است.

ذرت؛ با توجه به كاهش بارندگي و افت آب هاي زيرزميني، كاهش جريان هاي سطحي و دبي رودخانه هاي خوزستان و كاهش آب هاي سدهاي كشور علي الخصوص در فارس و خوزستان پيش بيني مي شود حداكثر توليد 1/1 ميليون تن خواهد بود كه حدود نصف توليد سال گذشته خواهد شد.

چغندرقند؛ كشت اين محصول به علت واردات عجيب و غريب شكر در سال هاي گذشته و مشكلات كشاورزان و كارخانجات قند و كمبود منابع آبي به شدت كاهش يافته و توليد آن حدود دو ميليون تن پيش بيني مي شود (حدود 35 درصد متوسط توليد سالانه) و برآورد توليد شكر 260 هزار تن است.

نيشكر؛ با توجه به كاهش بارندگي زمستانه در سرچشمه هاي رودخانه هاي خوزستان و اثرات آن بر سطح زيركشت و نحوه آبرساني و آبياري و محدوديت آب در خوزستان توليد شكر از نيشكر حدود 390 هزار تن و جمع توليد شكر در كشور 650 هزار تن خواهد بود كه با توجه به شرايط نرمال با كسري 750 هزار تن توليد داخل مواجه خواهيم شد.

برنج؛ سطح زيركشت اين محصول در استان هاي خوزستان، فارس، اصفهان، گلستان، گيلان و ساير مناطق حدود 170 هزار هكتار كاهش مي يابد كه در گيلان عامل اصلي كم شدن آب سفيد رود است و پيش بيني مي شود حدود يك ميليون تن شلتوك معادل 600 هزار تن برنج سفيد كسري توليد كشور نسبت به سنوات گذشته باشد.

محصولات علوفه يي؛ در اين گروه زراعت يونجه از آبياري كافي به خصوص در ماه هاي گرم محروم خواهد شد و اين امر يك تا دو چين برداشت را كاهش خواهد داد و حداقل حدود 600 هزار تن محصول خشك كاهش پيدا خواهد كرد. زراعت ذرت علوفه يي در مناطقي چون فارس، مركزي، قزوين، خراسان، تهران و اصفهان حداقل 20 درصد كاهش خواهد يافت و توليد ذرت علوفه يي 750 هزار تن نسبت به سال هاي گذشته كم خواهد شد. علوفه حاصل از نباتات مرتعي تحت الشعاع شرايط بارندگي قرار گرفته و كاهش خواهد يافت. در شرايط نرمال برآوردهاي توليد علوفه مرتعي از سوي مسوولان ذي ربط حدود 14 ميليون تن بوده كه در سال جاري به صورت فشرده به شرح زير خواهد بود؛

مراتع قشلاقي (گرمسير)؛ نظير خوزستان، گرمسير كهكيلويه، بوشهر، گرمسير فارس، گرمسير مغان و نظاير آن به علت فقدان بارندگي در بهمن و اسفند و افزايش درجه حرارت منجر به كوچ زودرس عشاير (40 روز) به مناطق ييلاقي شده و مناطق عبور نيز از نظر مرتعي نامناسب بوده است. با ورود زودهنگام به مناطق ييلاقي كه خود فاقد بارندگي مناسب بوده اند نظير شمال فارس، اصفهان، لرستان و سمنان و كمبود شديد علوفه آنان را از پا درآورده و با توجه به عدم بارش مناسب در فروردين و ارديبهشت وضعيت بدتر شده است. آثار ناشي از كاهش شديد بارندگي و توزيع نامناسب آن و گرماي اسفند و فروردين ماه حداقل كاهش 50 درصد توليدات مرتعي برآورد مي شود و لذا كاهش علوفه مراتع به ميزان شش ميليون تن اجتناب ناپذير است. در مجموع كاهش توليدات انواع محصولات علوفه يي ناشي از توليدات داخلي كه معادل 50 درصد منابع غذايي توليدات دامي داخل است به صورت خلاصه به شرح جدول زير است. يكي از آسيب پذيرترين نقاط وضعيت توليد علوفه است (كه نوع خشبي آن نيز اصلاً نمي تواند جايگزين وارداتي داشته باشد) و تهديد توليدات دامي، گوشت سفيد و قرمز، شير و مرغ متكي بر مبناي علوفه يي كاملاً مشهود و غيرقابل انكار است.

حبوبات؛ كاهش شديد بارندگي در اسفندماه در فروردين و ارديبهشت مناطق لرستان، كرمانشاه، قزوين و آذربايجان امكان مناسب براي كشت نخود و عدس را فراهم نكرده و كاهش عملكرد اين دو محصول به مقدار حداقل 70 درصد قابل انتظار است و كاهش توليد 280 هزار تن (200 هزار تن نخود، 80 هزار تن عدس) قابل پيش بيني است و ادامه وضعيت نامناسب بارندگي بر منابع آبي، كشت حبوبات آبي (لوبيا) در استان هاي مركزي، لرستان، شمال فارس و خراسان را تهديد مي كند و حداقل 35 درصد كاهش كه معادل 70 هزار تن است قابل پيش بيني است.

در جدول برآورد حداقل كاهش توليدات داخلي سال جاري و واردات سال گذشته كه بايد به عنوان نياز وارداتي سال جاري مبنا قرار گيرد، آمده است.

محصولات باغي

محصولات باغي در سال زراعي جاري دچار عارضه سرما در زمستان در برخي مناطق و ريزش سنگين برف در شمال كشور و سرماي بهاره به خصوص در استان هاي كرمان و يزد به محصول پسته خسارت سنگين وارد كرد و همچنين دچار كمي آب قابل دسترس براي آبياري باغات شد.

به طور خلاصه تاثير اين عوامل به توليد و درآمد باغداران را مي توان به صورت زير خلاصه كرد.

آثار سرما

خشك شدن قريب 80 درصد باغات انار استان هاي مركزي، قم، يزد، اصفهان، خراسان رضوي و جنوبي، سمنان و تهران. مساحت خسارت ديده جمعاً 4/28 هزار هكتار برابر با 45 درصد سطح كل باغات انار كشور با حدود 328 هزار تن انار است. خسارت محصول 1640 ميليارد ريال و خسارت احداث و نگهداري باغات تا زمان محصول دهي متوسط هر هكتار 100 ميليون ريال است. معادل 2840 ميليارد ريال جمعاً 4480 ميليارد ريال است.

وقوع سرما و يخبندان باعث خشك شدن هفت هزار هكتار باغات ليمو و از بين رفتن 120 هزار تن ليمو در سال جاري و حداقل پنج سال آتي شده كه خسارت آن جمعاً 1800 ميليارد ريال برآورد مي شود.

خسارت به باغات زيتون در سطح 5/32 هزار هكتار است كه براي احداث مجدد آن حداقل به 2200 ميليارد ريال اعتبار جهت جبران خسارت هاي وارده نياز است.به باغات مركبات شمال به طور متوسط از 20 تا 100 درصد در حدود 32 هزار هكتار خسارت وارد شده كه حداقل خسارت وارده 4000 ميليارد ريال است. خسارت وارد شده به باغات پسته كشور حداقل 3000 ميليارد ريال ارزيابي شده است. جمع خسارت وارده به باغات، گلخانه ها و نهالستان ها 16000 ميليارد ريال برآورد مي شود.

جمع بندي وضعيت توليد مواد غذايي در كشور در سال زراعي جاري

با توجه به كاهش شديد توليدات در سال جاري و تهديد امنيت غذايي كشور لازم است دولت هر چه سريع تر نسبت به تامين كسري مواد غذايي به خصوص غلات مورد نياز انسان، دام، طيور و معاش كشاورزان خسارت ديده علي الخصوص ديم كاران غرب، شمال غرب، شمال شرق و عشاير كشور اقدام فوري كند كه هنوز پس از گذشت چندين ماه از بروز علائم خشكسالي اقدام عملي مشاهده نمي شود.
گرچه بخش عمده يي از خسارت هاي كشاورزي سال جاري ناشي از خشكسالي و سرمازدگي بوده است، ولي با توجه به اينكه سال زراعي گذشته (86-1385) بهترين سال از نظر مقدار و پراكنش بارندگي در 40 سال گذشته كشور بود، با بررسي اطلاعات وزارت جهاد كشاورزي كه نشانگر كاهش تدريجي عملكردها است اين ادعا مي تواند درست باشد كه مديريت توليد دچار اشكال شده كه حتي در بهترين شرايط اقليمي ممكن از نظر بارندگي و درجه حرارت در سال گذشته مساله اقليم كمكي به بهبود توليد نكرد و شايد همين امر بود كه مسوولان دولتي مدعي شدند تغييرات اقليم حداكثر 5 درصد روي توليدات تاثير دارد در حالي كه در سال جاري ان شاءالله دريافته اند تغييرات اقليم چه اثرات وحشتناكي مي تواند در كاهش توليد داشته باشد.

البته ادعاي مسوولان مي تواند در بهبود وضع توليد كه همراه با مديريت نادرست توليد باشد حتماً صحت دارد يعني اثرات متقابل اقليم با مديريت نادرست فني در جهت افزايش توليد نمي تواند معني دار باشد، ولي در جهت عكس يعني كاهش توليد در سال جاري ملاحظه كرديم كه چه مقدار خسارت زا مي تواند باشد، يعني بخشي از كاهش توليد در اثر سوءمديريت كلان در بخش به خصوص از نظر فني در رعايت اصول اوليه توليد است.

نمي توان با كنار گذاشتن اصول علمي تصور كرد ماه هميشه پشت ابر پنهان مي ماند. شب هاي بدون ابر اين پديده را آشكار مي كند. شايد مسوولان درك كنند كه صرف ادعاي خودكفايي در يك محصول بدون سرمايه گذاري و بدون احيا و توسعه زيربناهاي توليدي همان ماه پنهان شده پشت ابرها است. نمي توان با ادعاي خودكفايي در يك محصول و با تبديل آن به شعار سياسي جامعه را به انحراف كشاند و مشكلات شديد اقتصادي و بهداشتي براي مردم ايجاد كرد. رسيدن به خودكفايي، سرما يه گذاري كلان مي خواهد، تلاش هاي فراوان علمي و آموزشي مي خواهد و برنامه ريزي عالمانه در راستاي توسعه پايدار كشاورزي طلب مي كند نه شعار تبليغاتي.

در اين اوضاع وخيم مواد غذايي در جهان بايد مسوولان متوجه شده باشند كه كشاورزي به مراتب بيشتر از آنچه سرمايه گذاري و تلاش صورت گرفته و مي گيرد نيازمند سرمايه و تلاش و تدبير است و صرفاً با جابه جايي كشت و تبليغ، كشاورزي كشور احيا نخواهد شد. مساله قيمت هاي تمام شده و نهايي محصولات كشاورزي در كشور مساله يي بسيار جدي است و قيمت هاي جهاني به رغم افزايش حدود صد درصدي در سال گذشته و جاري در جهان و به رغم كاهش سريع يارانه هاي توليدي و صادراتي اصلاً قابل مقايسه با قيمت هاي تمام شده داخلي نيست و نبايد با عنوان اينكه قيمت ها در همه جاي دنيا افزايش پيدا كرده توجيه گر قيمت هاي تمام شده سر به فلك كشيده محصولات داخلي كه به دست مصرف كننده مي رسد باشيم. بي دليل نيست كه حداقل 30 درصد مردم كشور دچار سوءتغذيه و حداقل 40 درصد كمبود مصرف پروتئين حيواني دارند. كار اساسي و زيربنايي در كشاورزي براي بهبود وضعيت اين است كه سريعاً نياز به سرمايه گذاري در امور زيربناهاي توليدي و علمي را تامين كرد. يقيناً با تامين نياز بخشي از بعد سرمايه گذاري علمي و زيربنايي و در راستاي توسعه پايدار در اكثر محصولات نه تنها خودكفا خواهيم شد بلكه فراتر از تصورات اين بخش توليدي در خدمت توسعه و رفع نيازهاي كشور خواهد بود.

منبع؛ مركز تحقيقات استراتژيك مجمع تشخيص مصلحت نظام
يکشنبه 17 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 243]