آئين ماه مبارك رمضان در تهران قديم نسيم سحر، بانگ افطار

واضح آرشیو وب فارسی:ايران ورزشی: آئين ماه مبارك رمضان در تهران قديم نسيم سحر، بانگ افطار
[روح الله مهرپارسا]
خوب است كه مطلب را از مقررات شب هنگام سال هاى دور آغاز كنيم. تهران قديم از نظر عبور و مرور مقرراتى خاص داشت به اين معنى كه دو ساعت از شب گذشته در ارگ تهران و وسط چهارسوق بزرگ بازار طبل مى زدند كه آن را طبل «برچين برچين» مى گفتند.
كسبه با شنيدن صداى طبل بساط خود را جمع مى كردند و سه ساعت بعد از غروب نيز شيپور خاصى نواخته مى شد و عبور و مرور قطع مى گرديد، اما در ماه مبارك رمضان تمام اين مقررات لغو مى شد و مردم تمام شب را آزادانه در شهر رفت و آمد مى كردند و در حمام ها، مساجد، زورخانه ها و قهوه خانه ها تا نزديك سحر باز بود.
مسيرهاى عمومى و بازار ها با فانوس نفتى و روغنى تا صبح روشن بود. در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه يعنى سال ۱۲۹۷ قمرى به جاى چراغ هاى نفتى از چراغ گاز كارخانه حاج ميرزا حسين خان قزوينى استفاده مى شد. در زمان مظفرالدين شاه با به راه افتادن كارخانه ۴۰۰ كيلوواتى حاج حسين آقا امين الضرب، برق جانشين چراغ گاز شد. تهران قديم دو خاطره از برق امين الضرب در ماه هاى شعبان و رمضان دارد. يكى چراغانى باشكوهى است كه براى اولين بار در ايام جشن نيمه شعبان به وسيله چراغ هاى برق و لامپ هاى الوان انجام شد.
اين چراغ ها باعث خوشبينى مردم نسبت به برق شد، زيرا تا قبل از آن حتى بعضى رجال هم نسبت به اقدام امين الضرب بدبين بودند. سال ۱۳۰۵ شمسى مصادف با ماه مبارك رمضان به سبب پاك كردن ديگ هاى بخار، قسمتى از كارخانه برق حاج امين الضرب از كار افتاد و آن سال براى روشن كردن شب هاى ماه مبارك رمضان از چراغ هاى زنبورى استفاده شد.
صداى شليك توپ
اعلام غروب و افطار در تهران و شهرستان هاى كوچك و بزرگ تا چندين سال پيش جالب بود. در تهران تا پنجاه سال پيش هر كدام از ميدان هاى چهارگوشه شهر به دو عراده توپ در ايام رمضان مجهز مى شد و هر غروب و سحر با شليك سه تير مؤمنان را از پايان روزه و يا آغاز شب باخبر مى كرد.
رمضان ماه دوستى و نزديكى مردم با يكديگر بود، زيرا مردم معتقد بودند كه قهر و دشمنى با برادران دينى به روزه و نماز آنها لطمه مى زند و عبادتشان مورد قبول قرار نمى گيرد. به همين دليل قبل از آغاز ماه رمضان به ديدار يكديگر مى رفتند و طلب بخشش مى كردند كه اين سنت پسنديده در بين عامه به «صله ارحام» معروف بود، ضمناً در طول ماه نيز با گستردن سفره افطار از دوستان و آشنايان مخصوصاً مستمندان پذيرايى مى كردند. اين رسوم با ارزش در حال حاضر هم بيش و كم برقرار است.
سفره دارى
سفره قلمكار و پارچه اى افطار كه به آن «پيش افطارى» مى گفتند با غذاهاى تهرانى تزئين مى شد. غذاهاى تهرانى عبارتند بودند از ترحلوا، شير برنج، نان روغنى، شير، مربا، فرنى، خرما، خاكشير يخ مال (ويژه تابستان)، پالوده سيب (ويژه تابستان) و در زمستان «حلوا ارده» پس افطارى هم عبارت بود از شامى كباب، چلوكباب، آبگوشت، چلو خورشت، كوفته، كباب حسينى و كباب بره كه البته اين غذاها بر سر سفره كسانى فراهم مى شد كه صاحب آن دستش به دهانش مى رسيد. پس از افطار شب چره و به قول فرنگى ها دسر شروع مى شد كه عبارت بود از زولبيا و باميه، پشمك، باقلوا و قطاب و انواع ميوه هاى فصل (بعضى از دسرهاى ياد شده، مثل زولبيا و باميه همچنان جزو رسوم رمضان تناول مى شود)‎/
غذاهاى سحر بيشتر از برنج درست مى شد چون تشنگى به دنبال نداشت و به قول قديمى ها آب نمى كشيد. در تابستان موقع سحر از خوردن دوغ و ماست خوددارى مى كردند، زيرا تشنگى ايجاد مى كرد و به جاى آن هندوانه و خربزه مى خوردند.
تعزيه و اقامه جماعت
تا پايان سلطنت محمد عليشاه، مجالس تعزيه معمولاً در ايام ماه محرم و صفر در تهران اجرا مى شد، ولى در دوران احمدشاه در ساختمان تكيه آقا (بالا) در حصار بوعلى شميران (جنوب نياوران) به دستور كامران ميرزا نايب السلطنه، تعزيه خاص ماه رمضان بعدازظهرها تا قبل از افطار در مقابل احمدشاه و خانواده سلطنتى اجرا مى شد.
كسبه تهران قديم در ماه رمضان غير از بقال، قصاب و خباز (نانوا) عموماً تعطيل مى شدند، زيرا اكثر مردم به دليل شب زنده دارى تا ظهر روز بعد خواب بودند. در كنار عبادات روزهاى ماه رمضان، تفريحاتى نيز براى روزه داران معمول بود كه از آن جمله معركه گيرى درويش ها و مارگيرها در فضاى باز مساجد معروف تهران مثل مسجد سپهسالار، مسجد شاه و مسجد جامع بازار و سرقبرآقا ديدنى بود.
در داخل شبستان مساجد محلات پس از اقامه نماز جماعت ظهر و عصر برنامه وعظ و تبليغ آغاز مى شد. تا قبل از مشروطه وعاظ در منابر فقط مسائل دينى مطرح مى كردند.
در دوران پهلوى دوم نيز واعظ معروف، استاد علامه حاج شيخ محمدتقى فلسفى در سال هاى قبل از كودتاى ۲۸ مرداد سال ،۳۲ ظهر ها بعد از نماز جماعت در مسجد شاه سخنرانى مى كرد كه به طور زنده از راديو تهران پخش مى شد. بعد از كودتا برنامه سخنرانى آن مرحوم به مسجد آقا سيدعزيزالله بازار منتقل شد كه تا پايان دهه چهل ادامه داشت. در آن دوران دو مجلس سخنرانى بسيار پرجمعيت ظهرها در تهران برگزار مى شد كه در درجه اول منبر حاج آقا فلسفى بعد از نماز آيت الله العظمى حاج سيداحمد خوانسارى در مسجد آقا سيدعزيزالله و مجلس ديگر، سخنرانى حضرت آيت الله مكارم شيرازى بود كه ظهرها در مسجد ارگ برگزار مى شد.
رمضان چهره جلوى مساجد معروف تهران مثل مسجد سپهسالار را عوض مى كرد، زيرا بساط دارها و خرده ريز فروش ها سفره اجناس خود را پهن مى كردند و در اين بساط انواع و اقسام پارچه، ظروف مسى و وسايل زينتى به فروش مى رسيد.بيشتر مشتريان اين بساط بانوان بودند.
شب هاى ماه مبارك
در شب هاى رمضان مردم تهران براى خود سرگرمى هايى ترتيب مى دادند كه هنوز هم بعضى از آنها معمول است. در اين شهر معمولاً هر دسته از تهرانى ها بعد از تناول افطار و شام و به جا آوردن نماز رهسپار محله ديگرى مى شدند. آنها كه ورزشكار بودند به زورخانه مى رفتند، جوان تر ها جايشان اغلب در قهوه خانه بود، هر شب ورزشكاران محلات مختلف براى ديد و بازديد به زورخانه محلات ديگرى مى رفتند و شب ديگر در محله مى ماندند تا بازديد پس بدهد. ترنا بازى و سخنورى نيز سنت ماه رمضان بود.
كسانى كه به قهوه خانه محلات ديگر مى رفتند، چند غزلخوان و خوش نفس همراه مى بردند كه به قول معروف در زمان جريمه شدن با خواندن غزل كنف نشوند. مساجد محلات شهر از شلوغ ترين مراكز عمومى به حساب مى آمد كه پذيراى اكثر قريب به اتفاق اهالى به شمار مى رفت.
معمولاً رسم براين بود كه اكثر مساجد، نماز جماعت مغرب و عشا را در اول اذان برپا مى كردند و نمازگزاران با يك خرما روزه خويش را باز كرده، سپس به خانه رفته افطار مى كردند و بعد از گذشت ساعتى مجدداً به مسجد بازمى گشتند. برنامه مسجد عموماً به اين صورت تنظيم شده بود كه ابتدا واعظ به منبر مى رفت و پس از سخنرانى بلافاصله درس قرآن شروع مى شد كه اكثر علاقه مندان آن نوجوانان و جوانان بودند.
لذت بيدارى سحر
در تهران قديم براى بيدار شدن در سحرهاى ماه مبارك رمضان و تشخيص و دقت دقيق و انجام اعمال مخصوص سحر از وسايل و روش هاى گوناگون استفاده مى كردند. اين روش ها امروزه كاربردى ندارد و منسوخ شده است، ولى اطلاع از آن خالى از لطف نيست.
بانگ خروس: يكى از راه هايى كه از قديم الايام تهرانى ها براى بيدارى سحر از آن استفاده مى كردند صداى بانگ خروس بود. از اين رو وجود خروس را در خانه خوش يمن مى دانستند، به خصوص خروس سفيد چهل تاج كه نشانه خير و بركت بود.
سوره ياسين و طه: بعضى به نيت اين كه سحر از خواب بيدار شوند قبل از خواب سوره ياسين وطه مى خوانند و از خداوند مى خواستند كه سحر خواب نمانده و در فرصت مناسب بيدار شوند.
چراغ روشن: قبل از نصب كارخانه برق در تهران، بعضى از خدام مساجد يكى دو ساعت به سحر چراغ هايى را روشن مى كردند و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد مى گذاشتند تا مردم با ديدن نور چراغ به نزديك شدن سحر پى ببرند.
كوبيدن ديوار همسايه: در ماه رمضان همسايه ها با هم قرار مى گذاشتند هر كسى سحر زودتر بيدار شد، همسايه هاى ديگر را هم بيدار كند در صورتى كه خانه ها ديوار به ديوار بود، با كوبيدن مشت هاى پياپى به ديوار، در غير اين صورت به در خانه همسايه مى رفتند و كوبه در را مى كوبيدند تا از خانه صداى «كيه» بلند شود و مطمئن شوند اهل خانه بيدارند.
نذر كردن نيكوكاران: در قديم گاهى افراد مؤمن و معتقد براى ثواب يا نذرى كه داشتند سحرهاى ماه رمضان مردم را بيدار مى كردند. براى اين كار نزديك سحر از كوچه ها مى گذشتند و با خواندن اشعار مذهبى و عرفانى يا كوبيدن حلقه در خانه ها و يا با كوبيدن قطعه اى چوب روى طبل مردم را بيدار مى كردند.
صداى مناجات: بسيارى از مردم تهران قديم با صداى مناجات يك ساعت مانده به سحر كه از گلدسته مساجد و پشت بام ها بلند مى شد از خواب بيدار مى شدند. اين مناجات غالباً سوره والفجر يا دعاهايى از كتاب زادالمعاد و ديگر كتب ادعيه (قبل از انتشار مفاتيح الجنان) يا صحيفه سجاديه و اشعار خواجه عبدالله انصارى بود.
پيراهن مراد
يكى از تشريفات روز بيست و هفتم، دوختن «پيراهن مراد» در مساجد مشهور نظير «سپهسالار»، «جامع بازار» و «سلطانى» بود. زنان و مردان حاجتمند پس از عرض تقاضا از ۴۰ نفر كه نامشان محمد، على يا فاطمه بود از يك مغازه پارچه فروشى كه اسم صاحبش محمد يا على و دكانش هم رو به قبله بود پارچه مى خريدند و بين دو نماز ظهر و عصر روز بيست و هفتم در مساجد ذكر شده مى بريدند و مى دوختند؛ بعد از نماز به تن صاحب حاجت مى كردند. در اواخر سلطنت قاجاريه كه چرخ خياطى در منازل اعيان و اشراف راه يافت، زنان رجال براى دوختن پيراهن مراد چرخ خياطى خود را به وسيله نوكران خود به مسجد مى فرستادند تا مراد آنها هم داده شود.‎/
پنجشنبه 14 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايران ورزشی]

[مشاهده در: www.iran-varzeshi.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 366]