به مناسبت بزرگداشت ابوريجان بيرونى زگهواره تاگور

واضح آرشیو وب فارسی:ايسنا: به مناسبت بزرگداشت ابوريجان بيرونى زگهواره تاگور
[طاهره سهرابى نژاد]
سوم ذيحجه سال ۳۶۲ هجرى قمرى در حومه شهر كات از توابع خوارزم نوزادى به دنيا آمد كه بعدها يكى از بزرگترين دانشمندان عصر خود شد و به قول «جرج سارتن»، يك سرو گردن از علما و دانشمندان عصر خود مانند ابن هيثم، على بن عيسى كرجى و بسيارى ديگر بالاتر بود. از نظر سارتن درخشندگى قرن چهارم و پنجم به خاطر وجود دو اسطوره بزرگ آن عصر ابن سينا و ابوريحان بيرونى بوده است.بيرونى از نخستين دانشمندانى است كه در نوشته هاى خود به پيشينه تاريخى يك موضوع علمى پرداخته است.در فلسفه چشم بسته پيرو آرا و عقايد پيشينيان خود مانند فارابى، كندى و نظاير آنها نبوده است. بلكه نقد و بررسى نظرات و آراى ارسطو و فلاسفه ماقبل خود را براى رسيدن به درستى انديشه هاى فلسفى و ايده هاى فكرى خود انجام مى داد. او همچنين برخى از آثار فلسفى هندوان كبتى چون «شامل» را به عربى ترجمه نمود.او براى پى بردن به درستى سخنان ديگران و بررسى نظريه هاى خود به مشاهده دقيق پديده ها و آزمودن آزمودنى ها پرداخته و در آزمايشهاى خود مانند يك پژوهشگر امروزى تلاش نمود در هنگام مقايسه ويژگى دوماده شرايط را براى آنها به طور يكسان فراهم كند. وى علوم عقلى و حكمت را نزد استاد بى نظير زمان خود «عبدالصمد حكيم» آموخته بود.
از ديگر ويژگى هاى پژوهشى بيرونى آشنا بودن او با چند زبان مانند فارسى، تركى، عربى، سريانى، عبرى،سانسكريت و يونانى بوده است و اينكه به خوبى مى دانسته كه براى پژوهش در فرهنگ مردم و دانش و تمدن هاى گوناگون بايد اول زبان آنها را فراگرفت.
از ابوريحان كتابها و آثار زيادى برجاى نمانده است در حالى كه مجموع آثار تأليفى توسط اين دانشمند برجسته به ۱۵۰ كتاب و رساله مى رسد. تنها ۲۸ كتاب از آنها باقى مانده است كه داراى ارزشى بسيار زياد در اكثر علوم است.
مهمترين آنها عبارتند از:
۱- قانون مسعودى: دانشنامه اى كامل در علم نجوم است كه در سال۴۲۳ ه.ق تأليف شده و ارزش آن تا به حدى است كه آن را با «المحبطى» بطلميوس قابل مقايسه مى نمايد.
۲- آثار الباقيه عن قرون الحاليه: كتابى است درگاهشمارى شناخت زمان- گاهشمارى روز- سال هاى گوناگون مانند سال خورشيدى- قمرى- يونانى- ايرانى و شرح مفهوم كبيسه- اشاره به وقايع مهم مانند طوفان نوح- هجرت- تاريخ عربهاى جاهلى- تاريخ خوارزم- تاريخ يزدگرد و تاريخ اسكندر.
در فصلهاى ديگر اين كتاب به افسانه اسكندر ذوالقرنين- تاريخ شاهان كهن آشور- بابل- هخامنشى- اشكانى- ساسانى- بحث جامع گاهشمار يهودى- انواع دين ها از جمله صابئيان و مندابيان، زرتشتيان، مانويان و مزدكيان اشاره مى شود.
۳- تحقيق ماللهند: درباره اوضاع سرزمين هند از تاريخ و جغرافيا گرفته تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعى آن كشور مى باشد.
۴- التفهيم الاوائل صناعة التنجيم: كه مهم ترين آثار ابوريحان در علوم رياضى و نجوم است ودر زير شرح مختصرى از خصوصيات اين كتاب را مى خوانيم.
(ويژگى كتاب التفهيم)
التفهيم آموزش دانستى هايى بر پايه ستاره شناسى به نوآموزان است كه بيرونى آن را در سال۴۳۰ه.ق به خواهش ريحانه بنت الحسين خوارزمى نوشته است.
- اين كتاب به شيوه كتابى خودآموز در چارچوب پرسش و پاسخ كوتاه نوشته شده است.
- نوشته ها در اين كتاب به صورت جمله هاى كوتاه است و از آوردن واژه هايى كه نقشى در جمله ندارد پرهيز شده است.
- در اين كتاب واژه هاى عربى با نشانه هاى جمع فارسى مانند «ها» جمع بسته شده است مانند: فلك ها- اثرها- طريق ها.‎/‎/
- آوردن يك فعل در چند جمله پشت سر هم از ديگر ويژگى اين كتاب است.
- همينطور به كار بردن برابرهاى فارسى در مقابل واژگان عربى از مشخصه هاى ديگر اين كتاب است و آموزش دادن دانسته هاى نو بر پايه دانسته هاى قديم از وجوه بارز اين كتاب مى باشد.
او در اين كتاب تلاش كرده تا جايى كه امكان دارد از واژه هاى موجود فارسى براى توضيح علم رياضى استفاده كند و بيشتر اين واژه ها عيناً اصطلاحاتى است كه از اواخر دوره ساسانى در ستاره شناسى و رياضيات وجود داشته است مانند: بهروبهره به معنى قسمت و بخشش و.‎/‎/
هر چند كه اين كتاب ارزشمند در دوره اى نوشته شده است كه آغاز دگرديسى ادبى و طليعه سبك دوره غزنوى و سلجوقى است اما به خوبى پيداست كه استاد بيرونى زيربار نوگرايى عصر خود نرفته و كتاب خود را به روش قديم يعنى بر همان روش سادگى و استحكام و پر بودن از واژگان فارسى و كاربرد افعال كامل و تمام قديم نوشته و به پايان برده است.شيوايى كلام، استوارى اسلوب، زيبايى و رسايى الفاظ و عبارات، پختگى و سنجيده بودن معانى، سند اعتبار و استوارى مطالب كتاب در تاريخ و آداب و رسوم و روزهاى معروف و طرز گاهشمارى ايرانيان مى باشد.
نكته جالب توجه اينكه در اين كتاب از كره زمين صحبت مى شود كه اين مطلب جاى تحقيق و روشنگرى دارد.كتاب التفهيم در ۵ بخش يا باب نوشته شده است كه فصل يا باب اول آن در هندسه و باب دوم آن در شمار (حساب) مى باشد.در باب دوم كتاب كه شمار (حساب) است بيرونى «يكى» را اينچنين تعريف مى كند.
يكى چيست يكى آن است كه يگانگى بر او افتد و به او نام زده شود و از تمامى وى آن است كه كمى و بيشى نپذيرد و از حال خوش به ضرب و قسمت نگردد و اندرقوت همه عددهاست و همه خاصيت هاى ايشان.
يكى چگونه پاره مى شود و به چند پاره
«اما يكى حقيقى پاره نمى شود كه اگر پاره شود يكى نبود بلكه آن پاره ها بود و منجمان اين يكى را كه درجه است در صناعت خود به شصت پاره كردند باريكتر از درجه ها و آن را دقيقه نام كردند و آنگاه هر دقيقه رابه شصت ثانيه كردند يعنى دوم بار.»
فصل سوم كتاب درباره نجوم و افلاك است و پيرامون چاله هاى آسمان و زمين با فصل هايى پيرامون سياره ها و ستاره ها- خشكى درياها- ماه و سال و گاهشمارى است. فصل چهارم درباره اسطرلاب است.گفتار پنجم پيرامون قانون هاى اخترشناسى است. بيرونى در آغاز كتاب به پيش نياز بودن فصل هاى قبلى براى يادگيرى اين گفتار اشاره مى كند. از خدمات ارزشمند ديگرى كه از اين دانشمند بزرگ به جهان علم عرضه شده مى توان به اندازه گيرى چگالى ۱۸ فلز و سنگ گرانبها، اندازه گيرى قطر و محيط زمين، به وجود آوردن شيوه اى نو براى طراحى نقشه هاى جغرافيايى، اندازه گيرى فاصله بين شهرها، پژوهش در باورها و تاريخ مردم هند، تهيه فهرست كتابهاى زكرياى رازى و.‎/‎/ اشاره كرد به علاوه اينكه بيرونى گردش خورشيد، گردش محورى زمين و جهات شمالى و جنوبى را دقيقاً محاسبه و تعريف كرده است.او خورشيد گرفتگى هشتم آوريل سال۱۰۱۹ ميلادى را در كوههاى لغمان (افغانستان فعلى) رصد و بررسى كرد و ماه گرفتگى سپتامبر همين سال را در غزنه مورد بررسى و مطالعه قرار داد. علاوه بر موارد ذكر شده بيرونى در محاسبات خود از نوعى ترازوى ويژه استفاده مى كرد كه پدربزرگ ماشين حساب هاى امروزى به حساب مى آيد.او مسائلى را در رياضيات پايه گذارى كرد كه بعدها پايه و اساس طرح، اجرا و راه حل ها توسط حكيم عمر خيام شد و در قرن هفتم از اين دو دانشمند به خواجه نصيرالدين طوسى منتقل شد.
عدد پى در رياضى از محاسبات ديگر بيرونى است همين طور، اندازه گيرى قطر زمين، ارزيابى موقعيت ستارگان با اسطرلاب و ساختن كره جغرافيايى از ديگر خدمات ارزشمند و بى بديل بيرونى به عالم بشريت است.
لازم به ذكر است كه ابوريحان با دانشمند بزرگ عصر خود ابن سينا مكاتباتى داشته است و از نظريات اين عالم ارزشمند بهره مند شده و نظريات خود را نيز به ابن سينا منتقل كرده است وسخن آخر اينكه اين دانشمند خستگى ناپذير و نابغه بى نظير در واپسين دم زندگى هنگامى كه ابوالحسن على بن عيسى فقيه معروف آن عصر بر بالينش حاضر مى شود مسئله اى فقهى از او مى پرسد، على بن عيسى مى گويد: اكنون چه جاى اين پرسش است. بيرونى پاسخ مى دهد كداميك از اين دو كار بهتر است اين مسئله را بدانم و بميرم يا نادانسته از دنيا بروم و وقتى جواب مسئله را مى گيرد لحظه اى بعد جان به جان آفرين تسليم مى كند و در سال۴۴۰ ه.ق در غزنين ديده از جهان خاكى فرو مى بندد و اينگونه است پايان زندگى ارزشمند و غرورآفرين مردى كه درباره او گفته اند كه: دانشى نبوده كه بيرونى در روزگار خود در آن كارورزى نكرده يا با نگاهى كارشناسانه به آن نگاه نكرده باشد. از اين روست كه در بسيارى از كشورها نام بيرونى را بر دانشگاه ها- دانشكده ها- تالار كتابخانه ها نهاده اند و لقب «استاد جاويد» به او داده اند و دانشنامه علوم چاپ مسكو او را دانشمند همه قرون و اعصار نام نهاده است.
سه شنبه 12 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايسنا]

[مشاهده در: www.isna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 575]