نويسنده: سيد محمد حسين طباطبايي روزه در قرآن (قسمت اول)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: سيد محمد حسين طباطبايي روزه در قرآن (قسمت اول)
خبرگزاري فارس: رمضان ، ماه نزول قرآن است. در اين مقاله با نگاهي به قرآن، آيات مرتبط با روزه و رمضان بررسي شده و ويژگي‌هاي هر كدام تشريح خواهد شد.

اي كساني كه ايمان آورده‏ايد روزه بر شما واجب شده همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شايد با تقوا شويد(183).
و اين روزهائي چند است پس هر كس از شما مريض و يا مسافر باشد بايد ايامي ديگر بجاي آن بگيريد و اما كساني كه به هيچ وجه نمي‏توانند روزه بگيرند عوض روزه براي هر روز يك مسكين طعام دهند و اگر كسي عمل خيري را داوطلبانه انجام دهد برايش بهتر است و اينكه روزه بگيريد برايتان خير است اگر بناي عمل كردن داريد(184).
و آن ايام كوتاه ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شده تا هدايت مردم و بياناتي از هدايت و جدا سازنده حق از باطل باشد پس هر كس اين ماه را درك كرد بايد روزه‏اش بگيرد و هر كس مريض و يا مسافر باشد بجاي آن چند روزي از ماههاي ديگر بگيرد خدا براي شما آساني و سهولت را خواسته و دشواري نخواسته و منظور اين‌ست كه عده سي روزه ماه را تكميل كرده باشيد و خدا را در برابر اينكه هدايت‌تان كرد تكبير گفته و شايد شكرگزاري كرده باشيد(185).

بيان آيات

ويژگي‏هاي بياني آيات تشريع روزه

سياق اين سه آيه دلالت دارد بر اينكه: اولا هر سه با هم نازل شده‏اند، براي اينكه ظرف (ايام)در ابتداي آيه دوم متعلق به كلمه(صيام)در آيه اول است و جمله(شهر رمضان) در آيه سوم يا خبر است‏براي مبتدائي حذف شده كه عبارت است از ضميري كه به كلمه(اياما)بر مي‏گردد، و تقدير جمله(هي شهر رمضان)است و يا مبتدائي است‏براي خبري كه حذف شده و تقديرش"شهر رمضان هو الذي كتب عليكم صيامه"است و يا بدل از كلمه صيام در جمله (كتب عليكم الصيام)در آيه اول است، و به هر تقدير جمله(شهر رمضان)بيان و توضيحي است‏براي روشن كردن جمله(اياما معدودات)ايام معدوده‏اي كه روزه در آنها واجب شده.

پس به دليلي كه ذكر شد آيات سه‏گانه مورد بحث‏به هم متصل، و نظير كلام واحدي است كه يك غرض را دربردارد، و آن غرض عبارت است از بيان وجوب روزه ماه رمضان.

و ثانيا دلالت دارد بر اينكه قسمتي از گفتار اين سه آيه به منزله توطئه و زمينه‏چيني براي قسمت ديگر آن است، يعني دو آيه اول به منزله مقدمه است‏براي آيه سوم، چون در آيه سوم تكليفي واجب مي‏شود كه صاحب كلام، اطمينان ندارد از اينكه شنونده از اطاعت آن سرپيچي نكند، براي اينكه تكليف نامبرده تكليفي است كه بالطبع براي مخاطب، شاق و سنگين است، و به اين منظور، دو آيه اول از جملاتي تركيب شده كه هيچ يك از آنها از هدايت ذهن مخاطب به تشريع روزه رمضان خالي نيست، بلكه در همه آنها به تدريج ذهن شنونده را به سوي آن توجه مي‏دهد، و به اين وسيله استيحاش و اضطراب ذهن او را از بين مي‏برد، و در نتيجه علاقمند به روزه مي‏كند، تا با اشاره به تخفيف و تسهيلي كه در تشريع اين حكم رعايت‏شده، و نيز با ذكر فوائد و خير دنيوي و اخروي كه در آن است، حدت و شدت دلخواهي و استكبار او را بشكند.

و بهمين جهت‏بعد از آنكه در جمله: "يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام"، مساله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان كرد، بلافاصله فرمود: "كما كتب علي الذين من قبلكم"و فهمانيد كه شما مسلمانان نبايد از تشريع روزه وحشت كنيد، و آن را گران بشماريد، چون اين

حكم منحصر به شما نبوده، بلكه حكمي است كه در امتهاي سابق نيز تشريع شده بود.(لعلكم تتقون)، يعني علاوه بر اينكه عمل به اين دستور، همان فائده‏اي را دارد كه شما به اميد رسيدن به آن ايمان آورديد، و آن، عبارت است از تقوا، و علاوه بر اين، اين عمل كه گفتيم در آن، اميد تقوا براي شما هست، همچنانكه براي امتهاي قبل از شما بود، عملي نيست كه تمامي اوقات شما را و حتي بيشتر اوقاتتان را بگيرد، بلكه عملي است كه در ايامي قليل و معدود انجام مي‏شود، (اياما معدودات)آري نكره(و بدون الف و لام)آمدن كلمه(اياما)دلالت‏بر ناچيزي ايام دارد، و در اينكه ايام را به وصف معدود توصيف كرد، خود اشعاري است‏به اهميت نداشتن آن، همچنانكه همين توصيف در آيه: "و شروه بثمن بخس دراهم معدودة" (1) مي‏فهماند كه يوسف ع را به چند درهم ناچيز فروختند.

علاوه بر اينكه ما در تشريع اين حكم رعايت اشخاصي را هم كه اين تكليف برايشان طاقت‏فرسا است كرده‏ايم، و اينگونه افراد بايد به جاي روزه فديه بدهند، آنهم فديه مختصري كه همه بتوانند بدهند، و آن عبارت است از طعام يك مسكين.

"فمن كان منكم مريضا او علي سفر - تا جمله - فدية طعام مسكين"و وقتي اين عمل هم خير شما را دربردارد، و هم تا جائي كه ممكن بوده رعايت آساني آن شده خير شما در اين است كه بطوع و رغبت‏خود روزه را بياوريد، و بدون كراهت و سنگيني و بي‏پروا انجامش دهيد، "فمن تطوع خيرا فهو خير له"براي اينكه عمل نيك را بطوع و رغبت انجام دادن بهتر است، از اينكه به كراهت انجام دهند.

بنابر آنچه گفته شد زمينه گفتار در دو آيه اول مقدمه است‏براي آيه سوم كه مي‏فرمايد:"فمن شهد منكم الشهر فليصمه"الخ، و بنا بر اين پس جمله: "كتب عليكم الصيام"در آيه اول جمله‏اي است‏خبري كه مي‏خواهد از تحقق چنين تكليفي خبر دهد، نه اينكه در همين جمله تكليف كرده باشد، آنطور كه در آيه شريفه: "يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم القصاص في القتلي" (2) و آيه"كتب عليكم اذا حضر احدكم الموت ان ترك خيرا الوصية للوالدين و الاقربين" (3) تكليف كرده چون هر چند در هر سه آيه تعبير به(كتب عليكم)آمده، ليكن بين

قصاص در مورد كشتگان - در آيه دوم - و وصيت‏به والدين و اقرباء - در آيه سوم، و بين مساله صيام - در آيه مورد بحث فرق است، و آن اين است كه قصاص در قتلي امري است‏سازگار با حس انتقامجوئي امري است كه دلهاي صاحبان خون تشنه آن است، صاحبان خون به حكم غريزه و طبيعت نمي‏توانند قاتل عزيز و پاره تن خود را زنده و سالم ببينند، و نمي‏توانند اين معنا را تحمل كنند كه نسبت‏به جنايتي كه به ايشان شده بي اعتنائي شود، و همچنين وصيت و سفارش والدين و خويشان كه مطابق با حس ترحم و شفقت و رافت‏به ارحام است، آنهم در هنگامي كه مي‏خواهد بوسيله مرگ براي هميشه از آنان جدا شود.

پس قصاص و وصيت دو حكم مقبول بطبع، و موافق با مقتضاي طبيعت آدمي است، و انشاء آن احتياج به مقدمه و زمينه‏چيني ندارد، به خلاف حكم روزه كه عبارت است از محروميت نفوس از بزرگترين مشتهيات، و مهم‏ترين تمايلاتش، يعني خوردن و نوشيدن و جماع، كه چون محروميت از آنها ثقيل بر طبع و مصيبتي براي نفس آدمي است.در توجيه حكمش ناگزير از اين است كه قبلا براي شنوندگان - با در نظر گرفتن اينكه عموم مردمند و بيشتر مردم عوام و پيرو مشتهيات نفسند - مقدمه‏اي بچيند، و دلهاشان را علاقه‏مند بدان سازد، تا تشنه پذيرش آن شوند، بدين جهت است كه گفتيم آيه: "كتب عليكم القصاص" الخ و آيه:"كتب عليكم اذا حضر احدكم الموت"الخ، انشاء حكم است، و حاجتي به زمينه‏چيني ندارد، به خلاف آيه: "كتب عليكم الصيام"تا آخر دو آيه كه مشتمل بر هفت فقره است و خبر مي‏دهد از اينكه بعدها چنين حكمي انشاء مي‏شود.

علت تعبير به"يا ايها الذين آمنوا"

"يا ايها الذين آمنوا..."

اينگونه خطاب(اي كساني كه ايمان آورده‏ايد)به منظور توجه دادن مردم به صفت ايمانشان است، و گرنه مي‏فرمود: (اي مردم)ليكن خواست‏بفهماند با توجه به اينكه داراي ايمانيد بايد هر حكمي را كه از ناحيه پروردگارتان مي‏آيد بپذيريد، هر چند كه بر خلاف مشتهيات، و ناسازگار با عادات شما باشد.

در اينجا ممكن است‏بپرسي: علت اين تعبير در آيه مورد بحث روشن شد ليكن اين معنا روشن نشد كه چرا همين تعبير در ابتداي آيه قصاص آمده، ولي در آيه وصيت نيامده؟در پاسخ مي‏گوئيم: علتش اين است كه حكم قصاص هر چند مطابق ميل و طبيعت آدمي است ليكن در عصر نزول آيه، مسيحيان با آن مخالف بودند، و آنها عفو را بر قصاص ترجيح مي‏دادند، و لذا لازم بود در توجيه حكم قصاص در ميان ملت اسلام، ايمان ملت‏خاطرنشان گردد و گفته شود ايمان شما شما را محكوم مي‏كند به اينكه احكام الهي را بپذيريد، هر چند كه ديگران مخالف آن باشند، و در آيه وصيت چون چنين مخالفتي در كار نبود، آن آيه به خطاب(يا ايها الذين

آمنوا)آغاز نشد.

"كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم"

كلمه كتابت معنايش معروف است، ليكن گاهي كنايه مي‏شود از واجب شدن عملي، و يا تصميم بر عملي و يا قضاي حتمي كه بر چيزي رانده شده، كه در آيه: "كتب الله لا غلبن انا و رسلي" (4) كنايه از قضاء حتمي، و در آيه: "و نكتب ما قدموا و آثارهم" (5) كنايه از عزيمت و قضاء حتمي است و در آيه"و كتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس" (6) كنايه از وجوب و وضع قانون و جعل حكم قطعي است.

معناي لغوي"صيام"و"صوم"و منظور از"الذين من قبلكم"در آيه شريفه

و كلمه(صيام)و كلمه(صوم)در لغت مصدر، و به معناي خودداري از عمل است، مثلا صوم از خوردن، و صوم از نوشيدن، و از جماع و از سخن گفتن و راه رفتن و امثال آن به معناي خودداري از آنها است، و چه بسا در معناي آن اين قيد را اضافه كرده باشند، كه به معناي خودداري از خصوص كارهائي است كه دل آدمي مشتاق آن باشد، و اشتهاي آن را داشته باشد.

صاحب اين گفتار گفته: معناي صوم در اصل لغت‏خودداري از خصوص چنين كارهائي بوده، و ليكن بعدها در شرع در خصوص خودداري از كارهاي معيني استعمال شده، و آن هم خودداري از طلوع فجر تا مغرب و توام با نيت است و منظور از"الذين من قبلكم" امتهاي گذشته و قبل از ظهور اسلام است، امتهاي انبياء قبل، چون امت موسي و عيسي و غير ايشان است.

چون هر جا كه در قرآن كريم اين كلمه به چشم مي‏خورد معهود همين معنا است، البته اين به آن معنا نيست كه جمله"كما كتب علي الذين من قبلكم"در مقام اطلاق از حيث اشخاص است و مي‏خواهد بفرمايد: تمامي تك تك امتها روزه داشته‏اند و نيز به آن معنا نيست كه بفهماند روزه اسلام شبيه روزه امتهاي پيشين است، پس آيه شريفه نه دلالت‏بر اين دارد كه تمامي امتها بدون استثناء روزه داشته‏اند، و نه دلالت دارد بر اينكه روزه همه امتها مانند روزه ما مسلمانان در خصوص رمضان و از ساعت فلان تا ساعت فلان و داراي همه خصوصيات روزه ما بوده، بلكه تنها در اين مقام است كه اصل روزه و خودداري را در امتهاي پيشين اثبات كند، و بفرمايد: امتهاي پيشين هم روزه داشته‏اند.

روزه در اديان و اقوام ديگر، و بيان فلسفه و حكمت عمده روزه در اسلام

و مراد از جمله: (الذين من قبلكم)الخ امتهاي گذشته داراي ملت و دين است البته

همانطور كه گفتيم نه همه آنها، و قرآن كريم معين نكرده كه اين امتها كدامند، چيزي كه هست از ظاهر جمله: (كما كتب)الخ بر مي‏آيد كه امتهاي نامبرده اهل ملت و دين بوده‏اند كه روزه داشته‏اند، و از تورات و انجيل موجود در دست‏يهود و نصارا هيچ دليلي كه دلالت كند بر وجوب روزه بر اين دو ملت ديده نمي‏شود، تنها در اين دو كتاب فرازهائي است كه روزه را مدح مي‏كند، و آن را عظيم مي‏شمارد.

و اما خود يهود و نصارا را مي‏بينيم كه تا عصر حاضر در سال چند روز به اشكالي مختلف روزه مي‏گيرند، يا از خوردن گوشت و يا از شير و يا از مطلق خوردن و نوشيدن خودداري مي‏كنند.

و نيز در قرآن كريم داستان روزه زكريا و قصه روزه مريم از سخن گفتن آمده است.

و در غير قرآن مساله روزه از اقوام بي دين نيز نقل شده، همچنانكه از مصريان قديم و يونانيان و روميان قديم و حتي وثني‏هاي هندي تا به امروز نقل شده، كه هر يك براي خود روزه‏اي داشته و دارند، بلكه مي‏توان گفت عبادت و وسيله تقرب بودن روزه از اموري است كه فطرت آدمي به آن حكم مي‏كند، كه بحثش خواهد آمد ان شاء الله.

و بعضي گفته‏اند كه مراد از جمله(الذين من قبلكم)يهود و نصارا و يا انبياي سابق است، كه بر طبق هر يك از اين دو قول رواياتي هم آمده، ولي رواياتي است كه خالي از ضعف نيست.

"لعلكم تتقون"

روزه در اديان و اقوام ديگر و بيان فلسفه و حكمت عمده روزه در اسلام

وثني‏ها(همانطور كه اشاره شد)به منظور تقرب و ارضاي آلهه خود و در هنگامي كه جرمي مرتكب مي‏شدند به منظور خاموش كردن فوران خشم خدايان روزه مي‏گرفتند، و همچنين وقتي حاجتي داشتند به منظور برآمدنش دست‏به اين عبادت مي‏زدند و اين قسم روزه در حقيقت معامله و مبادله بوده، عابد با روزه گرفتن احتياج معبود را بر مي‏آورده تا معبود هم حاجت عابد را برآورد، و يا او رضايت اين را به دست مي‏آورده، تا اين هم رضايت او را حاصل كند.

ولي در اسلام روزه معامله و مبادله نيست، براي اينكه خداي عزوجل بزرگتر از آن است كه در حقش فقر و احتياج و يا تاثر و اذيت تصور شود، و سخن كوتاه آنكه خداي سبحان بري از هر نقص است، پس هر اثر خوبي كه عبادتها داشته باشد، حال هر عبادتي كه باشد تنها عايد خود عبد مي‏شود، نه خداي تعالي و تقدس، همچنانكه اثر سوء گناهان نيز هر چه باشد به خود بندگان برمي‏گردد"ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها" (7) اين معنائي است كه قرآن

كريم در تعليماتش بدان اشاره مي‏كند، و آثار اطاعتها و نافرماني‏ها را به انسان بر مي‏گرداند انساني كه جز فقر و احتياج چيزي ندارد، و باز قرآن در باره‏اش مي‏فرمايد: "يا ايها الناس انتم الفقراء الي الله و الله هو الغني" (8).

و در خصوص روزه، همين برگشتن آثار اطاعت‏به انسان را در جمله: (لعلكم تتقون)بيان كرده، مي‏فرمايد: فائده روزه تقوا است، و آن خود سودي است كه عايد خود شما مي‏شود، و فائده داشتن تقوا مطلبي است كه احدي در آن شك ندارد، چون هر انساني به فطرت خود اين معنا را درك مي‏كند، كه اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند كمال و روحانيت ارتقاء يابد، اولين چيزي كه لازم است‏بدان ملتزم شود اين است كه از افسار گسيختگي خود جلوگيري كند، و بدون هيچ قيد و شرطي سرگرم لذت‏هاي جسمي و شهوات بدني نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند كه زندگي مادي را هدف بپندارد، و سخن كوتاه آنكه از هر چيزي كه او را از پروردگار تبارك و تعالي مشغول سازد بپرهيزد.

و اين تقوا تنها از راه روزه و خودداري از شهوات بدست مي‏آيد، و نزديك‏ترين راه و مؤثرترين رژيم معنوي و عمومي‏ترين آن بطوريكه همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‏مند شوند، و نيز هم اهل آخرت از آن رژيم سود ببرد، و هم شكم‏بارگان اهل دنيا، عبارت است از خودداري از شهوتي كه همه مردم در همه اعصار مبتلاي بدانند، و آن عبارت است از شهوت شكم از خوردن و آشاميدن، و شهوت جنسي كه اگر مدتي از اين سه چيز پرهيز كنند، و اين ورزش را تمرين نمايند، به تدريج نيروي خويشتن‏داري از گناهان در آنان قوت مي‏گيرد و نيز به تدريج‏بر اراده خود مسلط مي‏شوند، آن وقت در برابر هر گناهي عنان اختيار از كف نمي‏دهند، و نيز در تقرب به خداي سبحان دچار سستي نمي‏گردند، چون پر واضح است كسي كه خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشيدن و عمل جنسي كه امري مباح است اجابت مي‏كند، قهرا در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرماني‏ها شنواتر، و مطيع‏تر خواهد بود، اين است معناي آنكه فرمود: (لعلكم تتقون).

"اياما معدودات"

منصوب آمدن كلمه(ايام)بنابر ظرفيت و به تقدير كلمه(في)است، و اين ظرف(در ايامي معدود)متعلق است‏به كلمه(صيام)، و ما در سابق هم گفتيم كه نكره آمدن ايام و اتصاف آن به صفت(معدودات)براي اين است كه بفهماند تكليف نامبرده ناچيز و بدون مشقت است، تا به اين وسيله مكلف را در انجام آن دل و جرات دهد، و از آنجا كه ما در سابق

گفتيم آيه"شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن"الخ بيان ايام است، قهرا مراد از ايام معدودات همان ماه رمضان خواهد بود.

گفتار بعضي از مفسرين عامه در باره"اياما معدودات"و رد آن

بعضي از مفسرين گفته‏اند: كه مراد از ايام معدودات روزه مستحبي سه روز در هر ماه و روز عاشورا است، و بعضي ديگر گفته‏اند: ايام البيض يعني سيزده و چهارده و پانزدهم هر ماه، و نيز روزه عاشوراء است، كه مسلمانان و رسولخدا ص در اين ايام روزه مي‏گرفتند، آنگاه آيه شريفه"شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن"الخ نازل شد، و روزه‏هاي چند روز نامبرده نسخ گرديد، و براي هميشه روزه رمضان واجب گشت.

صاحبان اين دو قول هر كدام به يك دسته روايات وارده از طرق اهل سنت و جماعت تمسك كرده‏اند، رواياتي كه صرفنظر از سند، در بين خود تعارض دارند، و بهمين جهت قابل اعتماد نيستند.

دليل عمده‏اي كه ضعف اين قول را روشن مي‏كند دو چيز است.

اول اينكه: روزه همانطور كه ديگران هم گفته‏اند يك عبادت عمومي و همگاني است، و اگر منظور از آيه شريفه مورد بحث آن بوده باشد كه اينان گفتند، قطعا تاريخ آن را ضبط مي‏كرد، و ديگر اختلافي در ثبوتش پديد نمي‏آمد و بهمين دليل نسخ آن نيز ثابت مي‏شد و كسي در آن اختلاف نمي‏كرد و مي‏بينيم كه اينطور نيست، و در هر دو قسمت اختلاف شديد هست.

علاوه بر اينكه ملحق شدن عاشورا به سه روز در هر ماه و وجوب يا استحباب روزه آن بعنوان يك عيد از اعياد اسلامي از بدعت‏هائي است كه بني اميه(لعنهم الله)آن را ابداع كردند، بدين جهت ابداع كردند كه در آن روز در واقعه كربلا ذريه رسول خدا ص و اهل بيت او را از بين بردند، مردانشان را كشتند و زنان و ذراري ايشان را به اسارت برده اموالشان را غارت كردند، و از خوشحالي و مسرت آن روز را مبارك شمرده، براي خود عيد گرفتند، و روزه آنرا تشريع كردند تا از روزه گرفتن آن روز بركت‏بگيرند.

و باز بهمين منظور براي روزه آن روز فضائلي جعل كردند، و بركاتي تراشيدند، و احاديثي(به اين مضمون كه عاشورا يكي از اعياد اسلامي است، و بلكه از اعياد عامه‏اي است كه حتي مشركين جاهليت و يهود و نصارا هم از زمان بعثت موسي و عيسي آن را پاس مي‏دارند)جعل كردند، در حاليكه هيچ يك از اين مضامين درست نيست، نه يهود عاشورا را عيد مي‏دانسته و نه نصارا، و نه مردم جاهليت و نه اسلام، چون عاشورا نه يك روز ملي بوده تا نظير نوروز و مهرگان عيد ملي و قومي بشود، و نيز در آن روز هيچ واقعه‏اي از قبيل فتح و پيروزي براي ملت اسلام اتفاق نيفتاده، تا نظير مبعث و

ميلاد رسولخدا ص روزي تاريخي براي اسلام باشد، و هيچ جهت ديني هم ندارد تا نظير فطر و قربان عيدي ديني باشد، پس عزت و احترامي كه بني اميه براي عاشورا درست كرده‏اند عزتي است‏بدون جهت.

دليل دوم: بر ضعف اين قول اين است كه آيه سوم از آيات مورد بحث‏يعني آيه: (شهر رمضان)الخ سياقي دارد كه با نازل شدنش جداي از دو آيه ديگر نمي‏سازد، تا ناسخ آيه‏هاي قبل باشد: چون ظاهر سياق اين است كه جمله(شهر رمضان)خبر باشد براي مبتدائي كه حذف شده، و يا مبتدائي باشد براي خبري كه حذف شده، كه توضيحش گذشت در نتيجه بياني خواهد بود براي جمله: (اياما معدودات)و با در نظر گرفتن اين معنا هر سه آيه كلام واحدي خواهد بود، كه غرض واحدي را دنبال مي‏كند، و آن عبارت است از واجب بودن روزه ماه رمضان.

و اما اينكه كلمه(شهر رمضان)مبتداء و جمله: "الذي انزل فيه القرآن"خبر آن باشد، هر چند نظريه‏اي است كه آيه شريفه را مستقل از ما قبل مي‏كند، و بنابر آن، آيه شريفه صلاحيت آن را دارد كه به تنهائي نازل شده باشد، ليكن صلاحيت آن را ندارد كه ناسخ آيه قبلش باشد، براي اينكه ميان ناسخ و منسوخ بايد منافاتي باشد، و ميان اين آيه و آيه قبلش هيچ منافاتي نيست، تا اين ناسخ آن باشد با اينكه گفتيم در نسخ بايد منافات و تبايني در بين باشد.

ضعيف‏تر از اين قول، گفتار جمعي ديگر است، كه از كلماتشان بر مي‏آيد كه خواسته‏اند بگويند آيه دوم يعني آيه: (اياما معدودات)الخ ناسخ آيه اول، يعني آيه: (كتب عليكم الصيام)است، به اين بيان كه قبل از اسلام روزه بر نصارا نيز واجب بود، ولي نصارا در آن كم و زياد كردند، تا بالاخره بر عدد پنجاه روز قرار گرفت، آنگاه خداي تعالي براي مسلمين روزه رمضان را تشريع كرد، پس رسولخدا ص و مسلمانان در صدر اسلام و قبل از تشريع روزه رمضان همان روزه پنجاه روز مسيحيان را مي‏گرفتند، و آيه اول هم همين را تشريع كرده، مي‏فرمايد شما مسلمانان نيز همان روزه مسيحيان را بگيريد، ولي آيه دوم وقتي نازل شد حكم آيه اول را نسخ كرد، چون فرمود روزه در چند روز معيني واجب است.

و وجه ضعيف‏تر بودن اين قول از قول قبلي اين است كه همه ايرادهائي كه به وجه قبلي وارد بود بر آن وارد است، علاوه بر اينكه متمم بودن آيه دومي براي اولي روشن‏تر از متمم بودن سومي براي دومي است، و نيز رواياتي كه اين قائل قول خود را مستند به آنها كرده جعلي بودن و مخالفتش با قرآن و با سياق آيه روشن‏تر از مخالفت روايات قول اول با آيه است.

"فمن كان منكم مريضا او علي سفر فعدة من ايام اخر"

حرف فاء در ابتداء آيه مي‏فهماند كه مطلب آيه نتيجه و فرع آيه قبل است، كه مي‏فرمود:

(كتب عليكم)الخ، و نيز(اياما معدودات)الخ، و معناي مجموع آن چنين مي‏شود: روزه بر شما واجب شده، و نيز عدد معيني در آن رعايت‏شده، و همانطور كه از اصل روزه رفع يد نمي‏شود، از عدد آن نيز صرفنظر نمي‏شود، پس اگر در ايام رمضان عارضه‏اي چون مرض و سفر پيش آيد كه حكم وجوب روزه را در آن ايام معدوده يعني ايام رمضان بردارد از اين ايام معدوده صرفنظر نمي‏شود، و بايد به همان عدد در ساير روزها روزه گرفت، و اين همان حقيقتي است كه آيه سوم(و لتكملوا العدة)الخ متعرض است، پس جمله: (اياما معدودات)الخ همانطور كه به بيان گذشته معناي تحقير و ناچيز بودن ايام را افاده مي‏كند، اين معنا را هم افاده مي‏كند، كه همين عدد ناچيز ركني است كه در غرض و حكم روزه ماخوذ شده است.

كلمه(مرض)به معناي خلاف صحت و سلامتي است و كلمه(سفر)از ماده(س - ف - ر)گرفته شده، كه به معناي كشف است و گويا سفر را از اين جهت‏سفر مي‏خوانند كه مسافر براي بيرون شدن از وطن از خانه‏اش منكشف و ظاهر مي‏شود، و گويا اينكه فرمود: (او علي سفر)و مانند كلمه(مريضا)نفرمود(مسافرا)، براي اشاره به اين معنا بوده كه آن مسافري روزه‏اش شكسته مي‏شود كه در حال حاضر مسافر باشد، نه در گذشته، (مثل كسي كه در سفر ده روز در محلي اقامت كرده است، كه چنين كسي قبلا مسافر بوده، و فعلا مقيم است، و روزه‏اش صحيح است)و نه در آينده(مثل كسي كه مي‏خواهد بعد از ظهر حركت كند كه چنين كسي روزه آن روزش صحيح است).

روزه بر مسافر و مريض حرام است، نه مباح

بيشتر دانشمندان و علماي اهل سنت گفته‏اند: از آيه: "فمن كان منكم مريضا او علي سفر فعدة من ايام اخر"الخ، استفاده مي‏شود كه مسافر مي‏تواند روزه نگيرد، نه اينكه روزه گرفتن برايش حرام است، پس مريض و مسافر، هم مي‏توانند روزه بگيرند، و هم اينكه افطار نموده به همان عدد از روزهاي ديگر سال روزه بگيرند.

ليكن اين حرف صحيح نيست، زيرا گفتيم ظاهر جمله: (فعدة من ايام اخر)(كسي كه مريض و مسافر باشد بايد چند روزي در ايام ديگر سال روزه بگيرد)عزيمت است، نه رخصت، يعني از ظاهر آن بر مي‏آيد كه مريض و مسافر نبايد در رمضان روزه بگيرند، و اين معنا از ائمه اهل بيت ع نيز روايت‏شده، و مذهب جمعي از صحابه از قبيل عبد الرحمان بن عوف، و عمر بن خطاب، و عبد الله بن عمر، و ابي هريرة، و عروة بن زبير، نيز همين است، پس جمله نامبرده حجتي است عليه علماي نامبرده از اهل سنت.

ايشان براي توجيه نظريه خود چيزي در آيه تقدير گرفته گفته‏اند، تقديرش"فمن كان مريضا او علي سفر فافطر فعدة من ايام اخر"است، يعني هر كس مريض يا مسافر باشد، و به همين جهت افطار كرده باشد به همان عدد از روزهاي ديگر روزه بگيرد.

و اين تقدير دو اشكال دارد، اول اينكه اصولا همانطوري كه گفته‏اند تقدير گرفتن خلاف ظاهر است، (وقتي گوينده‏اي سخن مي‏گويد تمامي كلماتي كه در افاده منظورش دخالت دارد در كلام خود مي‏آورد، و چيزي را نگفته نمي‏گذارد)مگر آنكه به اتكاء قرينه‏اي كه در كلامش هست‏يك كلمه را حذف كند، چون يقين دارد خواننده يا شنونده با وجود آن قرينه مي‏فهمد كه فلان كلمه حذف شده است و اما بدون قرينه دست‏به چنين حذفي نمي‏زند.

اشكال دوم اينكه: به فرضي كه تسليم شويم و قبول كنيم كه كلمه(فافطر)در آيه حذف شده، تازه اين كلام هم دلالتي بر رخصت ندارد، (كدام شنونده‏اي از عبارت"و هر كس مريض يا مسافر باشد، و افطار كرده باشد در ايامي ديگر روزه بگيرد"، مي‏فهمد روزه در سفر و مرض جايز است؟)آري نهايت چيزي كه از عبارت"فمن كان مريضا او علي سفر فافطر"، در اين مقام(كه به گفته ساير مفسرين نيز مقام تشريع است)استفاده مي‏شود، اين است كه افطارش گناه نبوده چون جايز بوده، البته جواز به معناي اعم از وجوب و استحباب و اباحه، جوازي كه با وجوب و استحباب و اباحه مي‏سازد، و اما اينكه به معناي سومي يعني الزامي نبودن افطار باشد به هيچ وجه لفظ آيه بر آن دلالت ندارد، بلكه باز هم بر خلاف آن دلالت مي‏كند، چون قانونگذار حكيم در مقام تشريع خود، هرگز در بيان آنچه بايد بيان كند كوتاهي نمي‏كند، و اين خود روشن است.

"و علي الذين يطيقونه فدية طعام مسكين"

كلمه(يطيقون)از مصدر اطاقه است، و اطاقه همانطور كه بعضي گفته‏اند به معناي به كار بستن تمامي قدرت در عمل است كه لازمه آن اين است كه عمل نامبرده آنقدر دشوار باشد، كه همه نيروي انسان در انجامش مصرف شود، در نتيجه معناي جمله"و علي الذين يطيقونه"اين است كه هر كس روزه برايش مشقت داشته باشد، و كلمه(فديه)به معناي بدل و عوض است و در اينجا به معناي عوض مالي است، كه همان طعام مسكين يعني سير كردن يك مسكين گرسنه است از غذائي كه خود انسان مي‏خورد، البته نه آن غذاي ساده‏اي كه گاهي مي‏خورد، و نه آن غذاي لذيذي كه باز گاه گاه مي‏خورد، بلكه از غذاي متوسطي كه غالبا استفاده مي‏كند، و حكم اين فديه نيز مانند حكم قضاي روزه مريض و مسافر واجب است، چون تعبير(و علي الذين)تعبيري است كه وجوب تعييني را مي‏رساند، نه تخييري و نه رخصت را.

بيان عدم وقوع نسخ در آيات روزه و رد قائلين به وقوع نسخ در اين آيات

بعضي از مفسرين گفته‏اند جمله نامبرده نيز رخصت را مي‏رسانده و سپس نسخ شده چون خداي سبحان در اول، همه مردم را كه مي‏توانند روزه بگيرند مخير كرد بين روزه گرفتن و كفاره دادن از هر روز به طعام يك مسكين، چون مردم در آن ايام عادت به روزه نداشتند، بعدها كه رفته رفته عادت كردند، اين آيه به وسيله آيه: "فمن شهد منكم الشهر فليصمه"الخ نسخ شد.

بعضي ديگر از همين مفسرين گفته‏اند: تنها نسبت‏به اشخاص توانا نسخ شد و قرار شد حتما روزه بگيرند، و اما مثل پير زن و پيرمرد سالخورده و زن حامله و زن بچه شيرده آيه نسخ نشد، و حكم جواز افطار و فديه دادن باقي ماند.

و به جان خودم اينگونه تفسيرها بازي كردن با قرآن و پاره پاره كردن آيات آن است، و اگر خواننده عزيز در آيات سه‏گانه مورد بحث دقت كند خواهد ديد كه هر سه يك غرض را دنبال مي‏كند، و يك سياق متصل و جملاتي به هم پيوسته و بياني روشن دارد، آنگاه اگر اين كلام واحد و پيوسته را با نظريه اين مفسرين تطبيق دهد، خواهد ديد كه ديگر آن سياق پيوسته را ندارد، جملاتش با يكديگر متنافي است، اولش آخرش را نقض مي‏كند، يك جا مي‏گويد:

(كتب عليكم الصيام)

روزه بر شما واجب شده، دنبالش مي‏گويد آنهائي كه مي‏توانند روزه بگيرند مي‏توانند افطار نموده به جاي آن طعام دهند، و در آخر مي‏گويد: روزه بر همه شما واجب است تا حكم آخري ناسخ حكم فديه نسبت‏به خصوص قادران باشد، و حكم فديه نسبت‏به غير قادران به حال خود باقي بماند، با اينكه در آيه شريفه بنا بر اين تصوير حكم غير قادرين اصلا بيان نشده است.

مگر اينكه كسي بگويد كلمه(يطيقونه)قبل از نسخ شدن به معناي قدرت داشتن است، و بعد از نسخ به معناي قدرت نداشتن، و اين پيدا است كه چقدر بي‏پايه است.

و سخن كوتاه اينكه بنا بر اين بايد جمله: "و علي الذين يطيقونه"الخ كه در وسط آيات قرار گرفته ناسخ جمله: (كتب عليكم الصيام)در اول آيات باشد، كه با آن تنافي دارد، آن وقت اين سؤال پيش مي‏آيد كه چرا بدون هيچ علتي حكم ناسخ را مقيد به كساني كرده كه توانائي ندارند.

و نيز لازمه اين تفسير اين است كه جمله: "فمن شهد منكم الشهر فليصمه"تنها ناسخ حكم كساني باشد كه قادر بر روزه‏اند، نه آنهائي كه از روزه عاجزند با اينكه ظاهر عبارت ناسخ مطلق است، هم قادر را شامل مي‏شود و هم عاجز را، علاوه بر اينكه اصلا منسوخ شامل حكم عاجز نبود، تا ناسخ بخواهد آن حكم را براي عاجز باقي بدارد، و اين تالي فاسدها فاحش‏ترين تالي فاسدهايند.

حال اگر علاوه بر نسخهائي كه از آقايان براي تو خواننده عزيز نقل كرديم، نسخ‏هاي ديگري كه در باره اين سه آيه ذكر كرده‏اند اضافه كني، آن وقت تفسيري عجيب خواهي ديد، و آن نسخ‏ها اين است كه گفته‏اند جمله: (شهر رمضان)ناسخ جمله: (اياما معدودات) الخ است، و جمله(اياما معدودات)هم ناسخ جمله(كتب عليكم الصيام)است.
ادامه دارد/
يکشنبه 10 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 149]