تربيت در سيره امام حسن مجتبى(ع)

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: ضرورت تربيت
انسان موجودى متعالى و داراى استعداد رسيدن به کمال است و براى سير تکاملى خويش نيازمند پيروى از يک روش تربيتى قوى و کامل مي‏باشد. انسان فاقد تربيت، فاقد همه چيز است، پس بايد به دنبال تربيت روح و روان خويش باشد.
امام مجتبى عليه السلام در زمينه ضرورت تربيت روحى و معنوى انسان و تغذيه روان او مي‏فرمايد:«عجبت لمن يتفکر فى ماکوله کيف لا يتفکر فى معقوله، فيجنب بطنه ما يؤذيه و يودع صدره ما يرديه; (1) تعجب مي‏کنم از فردى که در غذاى جسمانى خود فکر مي‏کند (که سالم و بهداشتى باشد) اما در غذاى روح و جان خويش نمي‏انديشد، در نتيجه شکم خود را از غذاهاى زيانبخش حفظ مي‏کند ولى سينه‏اش را در مقابل آن چه آن را پست مي‏گرداند رها مي‏کند.»
بخش اول: عوامل تربيت
الف: خانه و خانواده
خانواده از مهمترين عوامل تربيتى محسوب مي‏شود که هدف از آن، ايجاد و پرورش نسل و هدايت آن به سوى اهداف صحيح تربيت مي‏باشد. خانواده کانون مقدسى است که در پرتو پيوند زناشويى دو انسان پايه گذارى شده و با پيدايش فرزند جلوه‏اى تازه به خود مي‏گيرد. نتيجه اين پيوند فرزندانى است که هرکدام ممکن است در آينده سرباز يا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعى، خانواده را يکى از پاسداران آثار تمدن مي‏دانند. در مورد تاثير و نقش خانواده در روند صحيح تربيت از امام مجتبى عليه السلام سخنان قابل توجهى به ما رسيده است.
نقش پدر صالح
پدر که رکن مهم خانواده است‏بايد داراى شرايط و صفات پسنديده‏اى باشد.امام مجتبى عليه السلام به مردى که براى نظر خواهى به حضورش آمده بود، فرمود: «شايسته است که همسر دخترت مردى با تقوا و مومن باشد. زيرا اگر او دختر تو را وست‏بدارد وى را احترام خواهد کرد و اگر از او خوشدل نباشد به وى ستم روا نمي‏دارد.» (2)
مطمئنا اگر پدر به عنوان مدير خانواده فردى صالح و باايمان باشد همسر و ساير اعضاى خانواده را در پرتو مهر و محبت‏خويش قرار داده و در اثر شايستگي‏هاى معنوى خويش، کانون خانواده را به محيطى امن تبديل نموده و زمينه تربيت فرزندانى باايمان و مسؤوليت‏پذير را فراهم خواهد نمود.
تاثير مادر شايسته
مادر نقش قابل توجهى در رشد و شکوفايى استعداد فرزندان در محيط خانه دارد تا آن جا که يکى از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته‏اند. حضرت مجتبى عليه السلام در مورد نقش ويژه مادر در ساختار شخصيت افراد سخنى دارد که ما را در درک اين مهم يارى مي‏کند.
آن حضرت هنگامى که با معاويه مناظره مي‏کرد، در مورد يکى از علل شقاوت معاويه و سعادت خويش به نقش مادر اشاره کرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنين زن پست و فرومايه‏اى پرورش يافته‏اى اين گونه اعمال زشت از تو سر مي‏زند و سعادت ما خانواده در اثر تربيت مادرانى پاک همچون فاطمه عليها السلام و خديجه عليها السلام مي‏باشد.» (3)
مادر به عنوان يک موجود عاطفى در ايجاد محيطى آرام براى فرزندان موثر است، و نقش تعيين کننده‏اى از هنگام انعقاد نطفه تا رسيدن به سن آموزش کودکان دارد. به ويژه در دوران باردارى و هنگام شير دادن که شخصيت روانى و اخلاقى کودک ساخته مي‏شود، مادر منبع تغذيه مستقيم کودک مي‏باشد.
بر اين اساس ايمان و اخلاق و الدين که دو رکن مهم خانواده هستند شرط اساسى در نيل به اهداف بلند تربيت مي‏باشد.
ب: دوستان
بعد از خانواده دوستان و هم بازي‏ها و هم کلاسي‏هاى يک کودک مي‏توانند به عنوان يک عامل محيطى در تربيت و خلق و خوى او تاثيرگذار باشند. کودک و نوجوان گرايش زيادى به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون ترديد اين همنشينى و هم‏گرايى دوستان در يکديگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صميمى يک نياز طبيعى است و لذت بخش‏ترين ساعات زندگى براى يک کودک و نوجوان لحظاتى است که با دوستان سپرى مي‏کند.
پيشوايان معصوم ما ضمن بيان اثرهاى مثبت و منفى رفاقت و همنشينى، پيروان خود را به مصاحبت‏با افراد شايسته سوق داده‏اند.
حضرت مجتبى عليه السلام در اين رابطه به فرزندش مي‏فرمايد: «يا بنى لا تواخ احدا حتى تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضيت العشرة فآخه على اقالة العثرة و المواساة فى العسرة; (4)
فرزندم! با هيچ کس دوستى نکن مگر اين که از رفت و آمد (و خصوصيات روحى واخلاقي) او آگاه گردى، هنگامى که دقيقا بررسى نمودى و معاشرت با او را برگزيدى، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشى از لغزش‏ها و يارى کردن در سختي‏ها دوستى کن.»
ج - تشکل‏ها و محافل اجتماعى
انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثير رفتارها و حرکات شرکت کنندگان در آن‏ها قرار مي‏گيرد.
امام حسن مجتبى عليه السلام در سخنى هم به اصل تاثير مجالس اجتماعى اشاره دارد و هم به شرکت در محافل سالم و مفيد توصيه و ترغيب مي‏فرمايد، آن جا که مي‏فرمايد: «من ادام الاختلاف الى المسجد اصاب احدى ثمان: آية محکمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و کلمة تدله على الهدى او ترده عن ردي; هر کس پيوسته به مساجد برود يکى از هشت‏بهره را خواهد برد: آيه و نشانه‏اى محکم، برادرى سودمند، علمى نو، رحمتى مورد انتظار، سخنانى که او را به راه راست هدايت مي‏کند و يا سخنى که او را از هلاکت مي‏رهاند.» (5)
بخش دوم: شيوه‏هاى تربيت
1 - استفاده از حس کمال جويى
کودکان و نوجوانان فطرتا کمالات و صفات زيباى انسانى را دوست دارند. مربى مي‏تواند از طريق ارضاء صحيح تفوق خواهى، متربيان خود را به سوى اهداف مورد نظر خويش هدايت کند، و آنان را با دلگرمى و نشاط به کسب کمالات وادار سازد. امام مجتبى عليه السلام روزى فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کرده و به آنان فرمود: «همه شما کودکان اجتماع امروز هستيد و اميد مي‏رود که بزرگان جامعه فردا باشيد، دانش بياموزيد و در کسب علم کوشش کنيد، هر کدام که نمي‏توانيد در مجلس درس مطالب استاد را حفظ کنيد آن‏ها را بنويسيد و نوشته‏ها را در منزل نگهدارى نماييد تا در موقع لزوم مراجعه کنيد.» (6)
آن حضرت با اين روش صحيح تربيتى فرزندان را به کسب دانش و درس خواندن ترغيب و تشويق مي‏کند و آنان به اين طريق با عشق و علاقه به دنبال کسب دانش و ساير کمالات بشرى مي‏روند و در اين شيوه، نيازى به تهديد و مجازات نيست.
2 - معرفى اسوه‏هاى تربيت
کودک و نوجوان فطرتا به دنبال الگو مي‏گردد و اين خواسته درونى او در حس تقليد وى جلوه مي‏کند.
والدين و مربيان بايد با معرفى الگوهاى صحيح، حس تقليد او را جهت دهند. آن چه در اين ميان اهميت ويژه دارد شناساندن الگوهاى راستين و نمونه‏هاى کامل در به وجود آوردن صفات پسنديده در نهاد فرزندان است. اين شيوه در قرآن کريم فراوان ديده مي‏شود. قرآن کريم با معرفى الگوهاى کامل و بى عيب و نقص، در آموزش خوبي‏ها و کمالات و فضائل انسانى بهره مي‏گيرد. حضرت مجتبى عليه السلام نيز به پيروى از قرآن در سيره تربيتى خويش اين روش را دنبال مي‏کند. آن حضرت بعد از شهادت على عليه السلام خطابه بليغى ايراد کرد و در ضمن آن به معرفى شخصيت ممتاز على عليه السلام پرداخته و مي‏فرمايد: «اى مردم! در اين شب مردى از دنيا رفت که در هيچ کار نيکى، پيشينيان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هيچ سعادتى نمي‏توانند به او برسند، او به همراه پيامبر صلى الله عليه و آله جهاد مي‏کرد و جان خود را فداى او مي‏نمود.» آن گاه با شمردن صفات ديگر اميرمؤمنان عليه السلام او را به عنوان امام و الگوى مردم مطرح مي‏کند. (7)
3 - ايجاد خودباورى و عزت نفس در کودکان
به وجود آوردن خودباورى و عزت نفس در کودکان، آن هارادر زندگى آينده موفق‏تر خواهد نمود. اين صفت زيبا را مي‏توان از همان دوران کودکى و با شيوه‏هاى مختلف در او پرورش داد. برخى از آن شيوه‏ها عبارتند از:
يک) احترام به کودک
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله بارها امام حسن و امام حسين عليه السلام را در ايام کودکى احترام مي‏نمود. روزى پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله نشسته بود که آن دو کودک وارد شدند، پيامبر به احترام آن‏ها از جاى برخواسته و به انتظار ايستاد، لحظاتى طول کشيد، آن‏ها نرسيدند. رسول اکرم صلى الله عليه و آله به طرف کودکان پيش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز کرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزيز، مرکب شما چه خوب مرکبى است و شما چه سواران خوبى هستيد!» (8)
در روايت ديگرى عبدالله بن عباس مي‏گويد: «با پيامبر صلى الله عليه و آله به خانه فاطمه عليها السلام رفتيم. حسن عليه السلام (که کودکى بيش نبود) صورتش را شسته و تميز و پاکيزه از منزل بيرون آمد. رسول خدا صلى الله عليه و آله حسن عليه السلام را در آغوش گرفته و بوسيد و سپس فرمود: «اين پسر من آقاست.» (9)
دو) همبازى شدن با او
کودکان و نوجوانان از بازى و ورزش لذت مي‏برند و به اين وسيله ضمن آشنايى بيشتر با جهانى که در آن زندگى مي‏کنند رشد يافته و در عين حال فرصت‏هاى خوبى را براى بيان احساسات و عواطف خود مي‏يابند. همبازى شدن والدين و بزرگترها با آنان در ايجاد خودباورى در وجود شان نقش مهمى دارد. ابورافع يکى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله روزى با امام حسن عليه السلام که کودک خردسالى بود، همبازى شد. آنان روى قرار دوش گرفتن از همديگر بازى مي‏کردند. هنگامى که نوبت‏سوارى به ابورافع مي‏رسيد، حضرت مجتبى عليه السلام به او مي‏فرمود: عجب دارم از تو که مي‏خواهى بر دوش کسى سوار شوى که پيامبر صلى الله عليه و آله او را بر دوش خود سوار مي‏کند. وقتى نوبت‏سوارى امام حسن عليه السلام مي‏شد، ابورافع مي‏گفت: همانطورى که تو به من سوارى ندادى من هم تو را سوار نمي‏کنم. حضرت به او فرمود: آيا ميل ندارى کسى را که پيامبر صلى الله عليه و آله بر دوش خود مي‏نشاند بر دوشت‏سوار کني؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار مي‏کرد.
شخصيت روحى اين کودک از خلال گفتار و کيفيت استدلالش پيداست. طفلى را که پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصيت روانى او را احياء نموده است، بزرگى خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونى سخن نمي‏گويد. (10)
سه) انتخاب نام زيبا براى کودک
نام کودک نقش مهمى در شخصيت او ايفا مي‏کند. بايد براى طفل نامى را انتخاب کرد که بعدها به خاطر آن مورد استهزاء و تحقير قرار نگيرد و در آينده احساس حقارت نکند. نامى که يادآور وابستگى او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مکتب او باشد. سيره عملى امام مجتبى عليه السلام در نامگذارى فرزندان خويش گواه روشنى بر توجه آن حضرت به اين مهم مي‏باشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زيد، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسين، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از: ام الحسن، ام الحسين، فاطمه، ام عبدالله، ام سلمه، رقيه. (11)
چهار) مشورت با فرزندان
يکى از شيوه‏هاى شخصيت دادن به فرزندان، مشورت کردن با آن‏هاست. امام مجتبى عليه السلام ضمن توصيه به اين کار پسنديده، با فرزندان خويش در موارد مختلف مشورت مي‏کرد و بدين وسيله شخصيت آنان را پرورش داده و در آن‏ها عزت نفس ايجاد مي‏نمود. روزى معاوية بن خديج‏به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبى عليه السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نساءنا حتى نستامرهن; (12)
ما قومى هستيم که دختران خود را بدون نظرخواهى و مشورت با خودشان، شوهر نمي‏دهيم.»
پنج) سلام کردن به کودکان
حضرت مجتبى عليه السلام مي‏فرمايد:
«هر کس قبل از سلام کردن به سخن آغاز کند، او را جواب ندهيد.» (13)
اين سخن در مورد معاشرت والدين با کودکان اهميت ويژه‏اى مي‏يابد، زيرا کودکى که به او سلام داده شود و بدين وسيله از وى احترام نمايند، لياقت و شايستگى خود را باور مي‏کند و از همان دوران کودکى احساس مي‏کند که ديگران براى او اهميت و ارزش قائل هستند.
پيامبر اکرم صلى الله عليه و آله فرمود: «پنج چيز را تا لحظه مرگ ترک نمي‏کنم...يکى از آن‏ها سلام دادن به کودکان است.» (14)
4 - مطابقت رفتار با گفتار:
والدين و مربيان اگر به گفته‏هاى خويش جامه عمل بپوشانند، بهترين و مؤثرترين و پرثمرترين شيوه را در تربيت‏به کار گرفته‏اند و به طور غيرمستقيم و ناخودآگاه متربيان را تحت تاثير قرار داده‏اند. پندها و نصيحت‏هاى مربيان و والدين زمانى بر فرزندان موثر واقع خواهد شد که آنان هر يک نمونه‏اى عملى از آن توصيه باشند و گفتار خويش را با عمل هماهنگ سازند.
حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام يکى از دوستان خود را که شايسته تمجيد آن بزرگوار بود با صفات زيبائى معرفى کرد و در ضمن خصلت‏هاى پسنديده او مي‏فرمود: « کان لا يقول ما لا يفعل و يفعل ما لا يقول; (15) او آن چه را که عمل نمي‏کرد، نمي‏گفت و کارهايى را که نگفته بود انجام مي‏داد.»
[B]پى ‏نوشت‏ها: 1) الدعوات، قطب الدين راوندى، قم، مدرسة الامام المهدى، 1407 ه . ق، ص 144 و 145. 2) مکارم الاخلاق، ص 233. 3) احتجاج طبرسى، ج 1، ص 279. 4) تحف العقول، ص 233. 5) تحف العقول، ص 235. 6) منية المريد، ص 340. 7) منتهى الآمال، ج 1، ص 225. 8) کودک فلسفى، ج 1، ص 115. 9) اعلام الورى، ص 211. 10) کودک فلسفى، ج 2، ص 133. 11) الارشاد، ج 2، ص 16. 12) حياة الحسن عليه السلام، ج 1، ص 329. 13) مسند الامام المجتبى عليه السلام، ص 688. 14) الخصال، ج 1، ص 271. 15) تحف العقول، ص 234. منبع :مبلغان ، آذر 1380، شماره 23
[/B]

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 391]