چهارتاقى نياسر ميعادگاه معماران و ستاره شناسان

واضح آرشیو وب فارسی:حيات نو: چهارتاقى نياسر ميعادگاه معماران و ستاره شناسان
چهارتاقى نياسر، بنايى باستانى از اواخر عصر اشكانى و يا اوايل عصر ساسانى است. اين بنا جزو كهن‌ترين و بزرگترين نمونه‌هاى چارتاقى ايران و سالم مانده‌ترين آنها است. بنا با قاعده‌اى مربع شكل، اما در واقع ذوزنقه‌اى با اضلاع تقريبى متر است كه براى ساخت آن تنها از سنگ‌هاى آهنى رسوبى و ملات گچ استفاده شده است. سبكى سنگ‌هاى متخلخل و سختى اندك و انعطاف‌پذيرى ملات آن، موجب تحمل زمين‌لرزه‌ها و پايدارى بنا در عمر نزديك به دوهزار سال آن شده است. چهار سوى اين بنا همانند ديگر چارتاقى‌ها كاملاً باز بوده و هيچ‌گونه در يا پنجره و بازدارنده‌هاى ديگرى براى ورود به آن، وجود نداشته است.

تا مدت‌ها برپايه روايت‌هاى داستان‌گونه كتاب (قم‌نامه) احتمال داده مى‌شد كه اين بنا آتشكده‌اى از زمان اردشير ساسانى باشد؛ اما تاكنون شواهد باستان‌شناختى و منابع مكتوب آن را تائيد نكرده است. از اين بنا نخستين بار توسط هوتوم شيندلر گزارشى مختصر منتشر شد و سپس آندره پ.‌هاردى بررسى كوتاه مدتى پيرامون آن انجام داد در مجموعه «آثار ايران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضيح گزارش شيندلر، كاركرد آتشگاهى اين بنا را رد مى‌كند. در سال كاربرد اين بنا و نيز ديگر چهارتاقى‌هاى ايران، به عنوان يك تقويم آفتابى يا شاخص اندازه‌گيرى زمان با استفاده از تغييرات ميل خورشيد، توسط رضا مرادى غياث‌آبادى شناسايى شد. آنگونه كه در نقشه‌هاى آن ديده مى‌شود؛ ساختار تقويمى اين بنا به گونه‌اى است كه در آغاز و ميانه هريك از فصل‌هاى سال، پرتوهاى خورشيد بامدادى به شكلى خاص از ميان پايه‌هاى بنا ديده مى‌شده و هنوز نيز ديده مى‌شود. دقت محاسبات تقويمى در اين چهارتاقى در بين ديگر تقويم‌هاى آفتابى دنيا بى‌نظير است و نشان‌دهنده توانايى‌هاى علمى نياكان ماست. چهارتاقى نياسر از لحاظ بررسى شيوه‌هاى معمارى در گذشته، شيوه‌هاى بديع و مبتكرانه ساخت و ساز تاق‌ها بدون قالب پيش‌ساخته، روش جالب تبديل پلان مربع بنا به دايره گنبد آن، تناسب‌هاى هندسى متوازن و منحصر به فرد در طراحى آن و رعايت تناسب طلايى در اجزاى آن، جالب توجه و شگفت‌انگيز است.

ممكن است كه در دوران باستان آيين‌هاى دينى رروانى نيز در اين مكان برگزار مى‌شده كه امروز آگاهى چندانى از آن در دست نيست. در آئين زروان حركات خورشيدى و وزش باد كه هر دو تجلى زمان هستند؛ از اهميت فراوانى برخوردار بوده‌اند. از سوى ديگر وجود عناصر متعدد ديگر در حريم چارتاقي، نشان‌دهنده احترام و تقدس اين ناحيه بوده است. چشمه‌اى زلال با درخت چارى كهنسال و مسجدى نوساز بر جاى نيايشگاهى باستاني، نمونه‌هايى از آن است. چهارتاقى نياسر امروزه به يكى از ميعادگاه‌هاى علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسى در ايران تبديل شده است. ارتفاع زياد نياسر، آسمان پاكيزه و درخشان، امكانات فراوان، نزديكى به پايتخت و برخى از شهرهاى بزرگ، طبيعت دوست‌داشتنى و از همه مهم‌تر وجود يك بناى علمى باستاني، عواملى براى اين انتخاب بوده است.

موقعيت چهارتاقى در شهر نياسر

بناى مذكور در مسير جاده كاشان به دليجان و در فاصله حدود كيلومترى از اتوبان قم- كاشان و بر فراز تپه‌اى واقع در منتهى‌اليه جنوب غربى شهر نياسر واقع است. اين اثر در جوار غربى چشمه اسكندريه قرار گرفته و به چهارتاقى معروف است.

بررسى‌هاى انجام شده

بر فراز تپه مرتفعى به نام تالار نياسر و در كنار چشمه آبى شفاف بناى چارتاقى زيبا و خوش اسلوبى با سنگ‌هاى تراش ساخه شده كه به عقيده كارشناسان چون در ساختن آن كمال دقت و استادى و دقايق معمارى و هندسى به كار برده شده است از ساير چهارتاقى‌هاى معروف عهد ساسانى بهتر و زيبنده‌تر به نظر مى‌آيد. اين آتشكده در سال هچرى مورد بررسى‌هاى علمى و فنى كاوشگران فرانسوى كه در تپه‌هاى سيلك كاشان كار مى‌كردند قرار گرفته؛ سپس در تاريخ دى‌ماه سال تحت شماره در فهرست آثار باستانى ايران به ثبت رسيده و به سال به وسيله اداره كل باستان‌شناسى وقت مورد مرمت واقع شده است.

در سال براساس اشاره‌اى در كتاب تاريخ قم كه ديوار قلعه چهارتاقى نام برده، بقاياى حصار شناسايى و توسط پايگاه ميراث فرهنگى شهر تاريخى نياسر در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد. در حال حاضر چهارتاقى نياسر در ابتداى محور فرهنگي- تاريخي- گردشگرى شهر نياسر تعريف متن و محوطه آن در حال طراحى است.

معرفى كالبدى بنا

بناى چهارتاقى نياسر از لحاظ معمارى و جنبه فضايي، در دسته بناهاى برونگرا قرار مى‌گيرد. نكته قابل تامل اين است كه در دوره ساسانى هر گاه بناهايى با كاركردهاى تشريفاتى ساخته مى‌شد حالت قرينه بودن در آن رعايت مى‌گرديد تا در زمان برگزارى مراسم، كانون توجه در مركز (نقطه قرينه) قرار گيرد. چارتاقى نياسر در شكل كلى به صورت يك حجم مكعب خوش تناسب ديده مى‌شود كه در چهار طرف آن ورودى‌ها با چهار تاق مازه‌دار ساسانى و نوعى كليل به نام كليل پارتى تعريف و احداث گشته است.

سازه مصالح

مصالح به كار رفته در چهارتاقى از مصالح بوم آورد مى‌باشد. سنگ به كار رفته در بنا از نوع تراورتن مى‌باشد كه احتمالا از معدنى در نزديكى خود بنا استخراج و استفاده شده است. امروزه نيز معدنى در چند ده مترى بنا مشغول به كار است كه سنگ‌هايى مشابه مصالح به كار رفته در بنا را استخراج مى‌نمايد كه خود تهديدى براى سايت تاريخى محسوب مى‌شود. نوع ملات استفاده شده در لابلاى قطعات سنگ نياز به تامل دارد زيرا با توجه به مرمت در ادوار گذشته بندكشى از نوع گچ است و امروز هنوز اثرى از آنها مشاهده مى‌شود، و زير آن لايه يا لايه‌هاى قديمى‌تر وجود دارد كه نيازمند بررسى‌هاى دقيق است. از طرفى نظراتى مبنى بر استفاده از گل به عنوان ملات در بنا وجود دارد كه اين مورد اخير نيز بايد مورد توجه قرار گيرد. در رابطه با سازه بنا اينگونه بايد گفت كه سازه از كالبد جدا نمى‌باشد و تك‌تك اجزا توأم با هم كار مى‌كنند. سازه و ساختار سنگى آن به عنوان انتقال‌دهنده نيروى وزن خود مجموعه عمل مى‌نمايد. تاق‌هاى سنگى در چهار طرف كه به صورت دوگانه روى هم قرار گرفته‌اند و تاق بالايى به عنوان تاق‌دزد وظيفه مستهلك نمودن بار اصلى را داشته و لذا به صورت رومى و با دور كم اجرا شده است و تاق زيرين كه به طريقه ضربى (پر) بنا نهاده شده است هم به عنوان انتقال‌دهنده جزئى از نيروى وزن بالا رفتار مى‌كند و هم به عنوان تعريف‌كننده ورودى ديده مى‌شود. بعد از اجراى تاق‌ها نوبت به اجراى پوشش سنگى مى‌رسد كه در اين موقعيت يكى از افتخارات معمارى ايرانى در چهار گوشه آن خودنمايى مى‌كند و آن هم چهار فيلپوش سنگى است كه وظيفه اصلى انتقال نيروى گنبد سنگى بنا را بر عهده دارند. اجراى سقفى مدور بر پلان مربع باعث شده براى رسيدن به نتيجه مطلوب چهار فيلپوش به صورت ضربى اجرا شوند و آخرين رديف قابل مشاهده در فيلپوش‌ها به صورت شاقولى كار شده‌اند كه بيانگر حركت قائم اجراى آن است. بعد از گوشه‌سازى نوبت به احداث گنبد مى‌رسد. براساس شواهد و مدارك به دست آمده در دوره نخستين مرمت كه در سال انجام گرفته، گنبد به صورت تركين و با تويزه گچى ساخته شده است، امروزه نيز طبق آنچه كه در مرمت نخستين احداث گرديده، تويزه‌هاى گچى ديده مى‌شوند. بعد از اسكلت‌گذارى گنبد نوبت به اجراى بخش اصلى كار مى‌‹سد. براساس عكس‌ها و مدارك قديمى نحوه چيدمان گنبد و مصالح با آنچه كه امروزه مشاهده مى‌شود مغايرت داشته، در اجراى اصلى سنگ به كار گرفته در گنبد به صورت بى‌شكل ديده مى‌شود كه توام با ملات كار شد‌هاست كه شايد همين نحوه اجرا سبب فروريختن آن گرديده است. اما آنچه كه امروزه حاصل مرمت دوره قبلى است، گنبدى با سنگ‌هاى قواره مى‌باشد كه در بين تويزه‌ها ساخته شده است.
دوشنبه 14 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: حيات نو]

[مشاهده در: www.hayateno.ws]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 195]