نگاهى به ريشه‌ها و مبانى فكرى انقلاب مشروطهمشروطه و تجدد

واضح آرشیو وب فارسی:رسالت: نگاهى به ريشه‌ها و مبانى فكرى انقلاب مشروطهمشروطه و تجدد
سيد مرتضى مفيدنژاد-كارشناس ارشد علوم سياسي

مقدمه:

نهضت مشروطه در سال 1324 ق / 1385 شمسى به وقوع پيوست و فرمان مشروطه روز نيمه شعبان آن سال صادر گرديد اما براى اينكه با جشن نيمه شعبان در آميخته نشود روشنفكران مشروطه‌خواه روز 14مرداد را به‌عنوان سالروز صدور فرمان مشروطه اعلام كردند تا در سال‌هاى بعد جشن مستقلى براى آن برگزار كنند و جنبه ملى آن حفظ شود.

جنبش تحول خواهى مشروطه با مشاركت گروه‌ها و طيف‌هاى مختلف پديد آمد. روحانيون ،‌بازاريان ،‌ روشنفكران و طبقات متوسط شهرى ،اركان واساس اين جنبش را تشكيل مى‌دادند. اما آنچه مهم است اين است كه هر كدام از اين گروهها در جريان مشاركت خود در مشروطه اهداف مدنظر خود را دنبال مى‌كردند. چهار هدف عمده مى‌توانست مورد نظر اين گروه‌ها باشد:

اول - مبارزه با استبداد

دوم - مبارزه با استعمار

سوم - مبارزه براى ترويج شريعت

چهارم -مبارزه براى تجدد

طبعا هر طيف و طبقه‌اى در جريان مشاركت خود در رخدادهايى كه به مشروطه منجر شد به دنبال يكى از اهداف پيش گفته بود برخى از گروهها يا طيف‌ها يك هدف را اصل قرار داد و از هدف يا اهداف ديگر به‌عنوان اولويت دوم ياد مى‌كردند.

برخى از جريان‌ها هم با فريب كارى ظاهرا يكى از اهداف را مطرح ولى باطنا در پى اهداف ديگرى بودند. كسانى هم بودند كه قدرت تشخيص تفاوت‌هاى ميان اين اهداف را نداشته وسرجمع در هر رساله و بيانيه‌اى كه به دفاع از آن صادر مى‌كردند به مطالبى كه به اين اهداف مربوط مى‌شد اشاره مى‌كردند.

مهم اين است كه دريابيم هدف اساسى و در واقع راهبرد اصلى اين جنبش چيست؟

درباره هركدام از اين اهداف توضيح كوتاهى لازم ا ست :

هدف اول مبارزه با استبداد قاجارى و تحديد و تعيين حدود قدرت سلطان قجر بود هدفى كه در ظاهر نقطه مشترك گروههاى مختلف به حساب مى‌آمد.

ظاهر اين هدف روشن است لكن در عمل اين مبارزه از دو نگرش ناشى مى‌شد:

الف - مبارزه با ظلم وستم و استبداد از منظرفرهنگ سياسى دينى كه مبارزه‌اى مقبول و نتيجه آن تحقق عدالت اسلامى است.

ب- مبارزه با استبداد از منظر فرهنگ سياسى دينى كه مبارزه‌اى مقبول و نتيجه آن تحقق عدالت اسلامى است. مبارزين با استبداد دقيقا حدود ثغور اين مبارزه و خاستگاه آن را معين كردند.براى مثال شيخ فضل‌الله نورى هدف مشاركت خود را در مشروطه مبارزه با ظلم اعلام مى‌كرد طبعا اين مبارزه از ديد او به‌عنوان يك فقيه از منظر عدل اسلامى و مفهوم عدالت بود كه در فقه سياسى اسلام اهميت زيادى داشت. در حالى كه هدف مبارزه روشنفكران با استبداد استقرار نظام مدنى جديد با مدل غربى بود. اگر چه در ظاهر امر نقطه مشترك همه گروهها و طيف‌ها مبارزه با استبداد بود.

هدف دوم ،‌يعنى مبارزه با استعمار در مجموع رخدادهاى نهضت مشروطه جايگاه عمده‌اى نداشت. البته در نهضت تنباكو كه 15سال پيش از مشروطه رخ داد اين مسئله بسيار اهميت داشت و بعد از آن همه به‌عنوان ارزش مورد ستايش بود و حتى گفته مى‌شد كه استبداد بد است چون به استعمار منتهى مى‌شود اما در نهضت مشروطه اين امر يك ارزش مستقل به حساب نمى‌آمد و به جز چند لايحه كه براى تقويت اقتصاد ملى در مجلس اول و دوم طرح شد و البته اصل آنها مانند تاسيس بانك حائز اهميت بود شعار مبارزه با استعمار در مشروطه جدى نمى‌نمود. تحصن 35 روزه مشروطه خواهان در سفارت انگليس براى دريافت فرمان مشروطه از شاه قاجار شاهد اين مدعاست و هم وابستگى بسيارى از طيف‌هاى روشنفكرى به سفارتخانه‌هاى بيگانه آن چنان كه بلافاصله پس از سقوط مجلس به دست محمدعلى شاه اين افراد به سفارت‌هاى خارجى پناه بردند يا به خارج گريختند و به مبارزه بر ضد شاه قاجار پرداختند.

در واقع جنبش مشروطه ادامه نهضت تنباكو كه ازخصلت ضد بيگانه قاطعى داشت نبود بلكه تاسيس فصل جديدى در فضاى سياسى ايران بود. يكى از درگيرى‌هاى شيخ فضل الله نورى با مشروطه خواهان بر سر همين نكته بود. او وارث جنبش تنباكو بود و تصورش بر اين بود كه اين بارهم جنبش در همان مسير حركت كند. او به همين دليل و با توجه به حمايت بى‌دريغ سفارت انگليس از مشروطه بعدها مشروطه را ثمره ديگ پلوى انگليس معرفى كرد!

هدف سوم، كه مبارزه براى ترويج شريعت بود هدفى بود كه در ذهن بسيارى از روحانيون سنتى مطرح شده بود آنان تصور مى‌كردند پس از يك قرن كه حكومت و دولت قاجارى اجازه پياده شدن دقيق احكام اسلامى را نداده است اكنون انقلاب مشروطه براى تحقق آن هدف مى‌تواند مورد توجه باشد. اين هدف را در بيانات شيخ فضل الله ثقه، الاسلام تبريزى و برخى از روحانيون ديگر مانند ملاقربانعلى زنجانى و ديگران مشاهده مى‌كنيم. بيشتر روحانيون مانند آقا نجفى اصفهانى كه در آغاز از مشروطه دفاع كرده ولى ادامه ندادند همين ايده را داشتند. آنان هنگامى كه ناظر ظهور قوانين غربى شدند از حمايت خود پشيمان شدند. برخى مانند آقانجفى سكوت كردند و برخى حتى به مبارزه عليه مشروطه پرداختند.

هدف چهارم مبارزه براى تحقق تجدد و نوگرايى بود كه اساس و باطن جنبش مشروطه را تشكيل مى‌داد رويدادهاى پيش از مشروطه نشان داده بود كه كشور ايران به سمت نو شدن خيز گرفته است. روشنفكران مدارس سياسى و آموزش‌هاى جديد پديده‌هايى بودند كه گويى براى رسيدن به همين هدف فراهم آمده بودند.

ممكن است تصور شود كه مبارزه با استبداد هدف اصلى بوده است اما چنين امرى با آنچه پس از مشروطه رخ داد قابل انطباق نيست . زيرا براى آنان مبارزه با استبداد براى تحقق تجدد بود وزمانى كه معلوم شد استبداد مى‌تواند به تجدد كمك كند نسل مشروطه خواه از استبداد متجدد حمايت كرد. درواقع بايد به عنوان نشانه‌اى از نظام كهن دور ريخته مى‌شد ونظام پارلمانى آن هم به عنوان ابزارى براى تجدد محقق مى‌گرديد. شعر « يا مرگ يا تجدد» ملك‌الشعرا يك شعار بسيار اساسى براى نسل مشروطه خواه است چنين به نظر مى‌رسد كه مبارزه نوگرايان و اصلاح‌طلبان با استبداد پوشش براى رواج تجدد بود. به همين دليل با روى كارآمدن رضاخان همه آنان به استثناى افراد انگشت شمار از وى و آرمان‌هاى تجددگرايانه او حمايت كردند .اگر واقعا مبارزه با استبداد براى كسانى مانند تقى زاده اصل بود قاعدتا لازم بود تا برابر سردارسپه بايستند اما چنين نكردند بلكه وزارت يا سفارت را پذيرفتند تقى زاده مدت‌ها وزير دارايى‌ شد و مستشارالدوله كه همراه با تقى زاده نمايندگان تبريز در مجلس اول بودند سفير ايران در تركيه شد.

اگر بپذيريم كه روشنفكران حقيقتا با استبداد مخالف بودند بايد گفت مشروطه به سرعت شكست خورد و آنان به اهدافشان نرسيدند و به همان تجدداجبارى بسنده كردند. بنابراين در ميان اهداف چهارگانه موردنظر در مشروطه بايد روى آخرين هدف انگشت گذاشت و گفت كه مبارزه براى تجدد هويت و اصل نهضت مشروطه را تشكيل مى‌داد.

علما- به جز شيخ فضل الله و تنى چند نفر ديگر- با همه همراهى كه داشتند يا به درك اين نكته نائل نيامدند و يا تلاش كردند متجددان را كنار گذاشته و اهداف مورد نظر خود را از مشروطه محقق سازند. اين عالمان مدافع مشروطه با تفسير موردنظر خود در پى مبارزه با ستم قاجارى و آن هم از منظر دينى بودند و بسيارى شان براى اينكه متهم به طرفدارى از استبداد نشوند از اين جنبش دفاع كردند آنان براى مبارزه با ستم در مفهوم اسلامى آن وترويج شريعت به ميدان آمده بود اما از آنجا كه اهدافشان با ساختار اين جنبش سازگارى نداشت كنار گذاشته شدند. شيخ فضل الله در 13 رجب 1327 شهيد شد و سيد محمد بهبهانى نيز در شب نهم رجب 1328 ترور شد.

كلام آخر

بعد از آشفتگى‌ها و اتفاقاتى كه در مشروطه افتاد بالاخره رضاخان روى كار آمد بارها تاكيد شده است كه مهمترين مسئله مشروطه خواهان غرب گرا مسئله تجدد بود. آنها حتى به آزادى و استبداد هم درآن زمان كارى نداشتند چون تفكر آنها جزء اهداف بعدى بود . لذا زمانى كه رضاخان آزادى را گرفت استبداد و تجدد را اصل قرار داد و بعضى از همين مشروطه خواهان در دستگاه او آمدند . براى نمونه همان طور كه در سطور قبلى نيز تكرار شد تقى‌زاده وزيردارايى او شد و قرارداد دادرسى را تمديد كرد. تجدد مغز و اساس مشروطه بود كه رضاخان آن را پياده كرد .

غرب هم همين را مى‌خواست چون منافعش را تامين مى‌كرد شانزده سال مردم زير چكمه‌هاى رضاخان زندگى مى‌كردند و به زور تجدد را پذيرفتند. حتى كلاه و لباس مردم را هم عوض كرده با دين و مظاهر مذهبى مخالفت كردند و بى‌حجابى را رواج دادند. اين مفاسد تجددى بود كه يكى مهمترين اهداف انقلاب اسلامى ايران مقابله با آن بود. در واقع انقلاب اسلامى ايران بر اساس تجربه شكست خورده مشروطه خواهى بر اساس الگوى غربى شكل گرفت. معناى اين حرف كهنه گرايى انقلاب اسلامى نبود بلكه معنايش آن بود كه بايد راه تازهاى را يافت و دنبال كرد. البته انقلاب اسلامى در مبارزه‌اش عليه استبداد و سلطنت مشتركاتى با جنبش مشروطه داشت اما همان طور كه در ابتداى بحث نيز گذشت هدف اصلى مشروطه تجدد بود نه مبارزه با استبداد . با اين حال نفوذ روحانيت در مشروطه و نيز اين فكر كه تحديد سلطنت‌ مى‌تواند كمك به تجدد كند توانست بخشى از جنبش مشروطه را به سمت مبارزه با استبداد و ظلم پيش ببرد در اين زمينه تجربه مثبتى در مشروطه وجود داشت كه در انقلاب اسلامى دنبال مى‌شد.

بنابراين به طور كلى بايد گفت بخشى از ميراث جنبش مشروطه مورد تاييد بود و بخشى كه از قضا در مشروطه اصل بود، مورد انكار قرار گرفت . نهادهاى قانونى كه پس از انقلاب اسلامى به عنوان مجلس وانتخابات و ... پديد آمد در امتداد تجربه مشروطه بود اما ماهيت قانون اساسى حركت به سمت حكومت ديني، الغاى كامل سلطنت و نيز حركت در جهت حذف انديشه‌هاى مدافع غرب و در يك سخن انگيزه اصلى براى تحقق انقلاب اسلامى از ويژگى‌هاى منحصر به فرد جنبش اسلامى بود كه ارتباطى با تحول مشروطه خواهى در ايران نداشت بلكه عليه آن بود .
يکشنبه 13 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: رسالت]

[مشاهده در: www.resalat-news.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 242]