آشنايي با انديشمندان جهان اسلام / محمدحسن نجفيبه مناسبت درگذشت صاحب جواهرنسبت جواهرالكلام به فقه، مانند نسبت بحارالانوار به حديث است

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: آشنايي با انديشمندان جهان اسلام / محمدحسن نجفيبه مناسبت درگذشت صاحب جواهرنسبت جواهرالكلام به فقه، مانند نسبت بحارالانوار به حديث است
گروه انديشه:نسبت كتاب «جواهرالكلام» آيت‌الله محمدحسن نجفي به فقه؛ مانند نسبت كتاب «بحارالانوار» علامه مجلسي، نسبت به اخبار اهل‌ بيت(ع) است.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا)، 163 سال پيش، اول شعبان سال 1266 هجري قمري، آيت‌الله شيخ «محمدحسن نجفي» معروف به «صاحب جواهر» از بزرگان علماي اماميه و فقيهان اثني عشري در نجف اشرف درگذشت.

محمدحسن ساليان دراز در عالي‌ترين سطح دروس حوزه علميه، در درس آيت‌الله شيخ جعفر كاشف‏الغطا، آيت‌الله سيدمهدى بحرالعلوم، آيت‌الله سيدجواد عاملى و آيت‌الله شيخ موسى كاشف‏الغطا شركت كرد و با پشتكار و نبوغى كه داشت، توانست در 25 سالگى به درجه اجتهاد نايل آيد و نگارش كتاب بى‌همتاى «جواهرالكلام» را آغاز كند. شيخ سپس به تدريس علوم دينى همت گذارد.

حوزه علميه نجف به بركت تدريس صاحب جواهر رونق تازه‏اى گرفت. شيخ آقا بزرگ‏ تهرانى مى‏نويسد: «صاحب جواهر اين امتياز را نيز بر ديگر عالمان داشت كه عموم شاگردانش از علماى بزرگ و سرشناس بودند و در محضر درس او جمع فراوانى تربيت شده، در گوشه و كنار جهان پخش شدند و بعد از او مقام مرجعيت يافتند و بر كرسى فتوا نشستند كه عدد آنان زياد و شمارش آنان كار مشكلى است.»

برخى از شاگردان ممتاز او عبارت‌اند از: آيت‌الله سيدحسين كوه كمرى، آيت‌الله شيخ جعفر شوشترى، ملاعلى كنى، شيخ محمد ايروانى. صاحب روضات مي‌نويسد: «حدود شصت مجتهد مسلم در درس او حاضر بودند. يكي از شاگردان شاخص او شيخ مرتضي انصاري (1214-1281ق) است كه خود از مفاخر عالم اسلام است و دقت او در مسائل فقهي و موشكافي‌هاي اصولي و زهد و پاكي او، او را در عداد نوابع درآورده است، به طوري كه فقهاي بعد از او تحت تأثير افكار او قرار گرفته‌اند.»

شيخ محمدحسن نجفى در 25 سالگى نگارش كتاب بى‏همتاى «جواهرالكلام» در شرح كتاب «شرايع‌الاسلام» محقق حلى را آغاز كرد. جواهرالكلام، اين دائرةالمعارف فقه شيعه، ثمره 32 سال تلاش شبانه روزى او اينك معتبرترين متن درسى عالي‌ترين سطح دروس حوزه‏هاى علميه شيعه؛ يعنى درس خارج فقه است.

صاحب جواهر، اين كتاب را از اول ـ طهارت تا ديات ـ در 25 مجلد تدوين كرده است. البته 5 بار در ايران در 6 جلد با چاپ سنگي چاپ شد، و اخيرا هم چندين مرتبه در ايران و لبنان و عراق با چاپ حروفي در 43 جلد تجزيه شده است و در چند هزار نسخه چاپ شده است.

تنها وجود اين كتاب در هر كتابخانه، فرد را از بيشتر كتب فقهي، بي‌نياز مي‌كند و از نظر دارا بودن آرا و گفته‌هاي علما، همراه با استدلال آن‌ها، بي‌نظير است. كتاب جواهر، هم جامع مسائل اساسي و هم مسائل فرعي و جزئي است و به تمام معنا جواهرها و درها در آن است و يكي از غرائب روزگار است كه فردي با آن همه اشتغالات مرجعيت، بايد آن‌چنان بركتي در عمرش باشد كه به جمع‌آوري و تأليف چنين دائرةالمعارف بزرگي، به تنهايي كوشش كند.

علامه سيدمحسن امين (متوفاى 1371 ق) درباره اين كتاب مى‏نويسد: «در فقه اسلام كتابى به همتايى جواهرالكلام نيست.» شيخ انصارى نيز فرمود: «براى مجتهدى كه بخواهد احكام الهى را استنباط كند، كافى است كتاب‌هاى جواهر و وسائل‏الشيعه (حديث) را در اختيار داشته باشد و كمتر اتفاق مى‏افتد كه به كتابى از پيشينيان نيازمند شود.»

او علاوه بر كتاب «جواهر»، كتاب‌هاى ديگرى نيز نوشت كه عبارت‌اند از: نجاةالعباد فى‏المعاد (درباره احكام طهارت و نماز)، هدايةالناسكين (درباره احكام حج)، رساله‏اى در احكام خمس و زكات، رساله‏اى در احكام روزه كه به فارسى ترجمه شد، رساله‏اى در احكام ارث‏ و مقالاتى پيرامون اصول فقه.‏ صاحب جواهر تا آخرين لحظات عمر به تأليف مشغول بود. در اواخر عمر تصميم به شرح كتاب «قواعد» علامه گرفت، اما افسوس كه پيمانه عمرش به سر آمد.

ولايت فقه از دير باز در حوزه‏هاى علميه شيعه مطرح بوده و اصل ولايت فقيه نزد همه فقها مسلم است، اما در محدوده اختيارات فقيه اختلاف است. صاحب جواهر درباره ولايت فقيه مى‏نويسد: «اگر ولايت عامه فقيه نباشد، بسيارى از كارهاى مربوط به شيعيان معطل مى‏ماند.» ايشان علمايى را كه درباره ولايت فقيه ترديد دارند به سختى مورد نكوهش قرار داده، مى‏نويسد: «اين افراد طعم فقه را نچشيده و از فرمايش ائمه(ع) چيزى نفهميده‏اند.»

در رابطه با انديشه سياسي صاحب جواهر بايد گفت ضرورت و بداهت حكومت ديني در عصر غيبت، فراگير بودن دايره اختيارات حاكم اسلامي، الهي بودن خاستگاه مشروعيت ولايت فقيه و وجود عناصري چون خردورزي، مصلحت‌نگري و واقع‌بيني در پويايي فقه سياسي از مشخصه‌هاي فقه جواهري و انديشه سياسي صاحب جواهر است.

جواهرالكلام في شرح شرايع الاسلام

در مطالب بالا توضيحي مختصر در رابطه با كتاب جواهرالكلام را خوانديد در اين بخش به شرح مبسوط در رابطه با اين كتاب پرداختيم. «جواهرالكلام» كتابي مشروح و استدلالي در فقه شيعه، در قرن سيزدهم هجري قمري به زبان عربي است. اين كتاب، شرح مبسوط كتاب «شرايع الاسلام» علامه محقق حلي متوفي 676 هـ.ق است.

جواهرالكلام را مي‌توان دائرةالمعارف فقهي شيعي ناميد؛ زيرا از نظر گسترش و جامعيت نظرات و آراي دانشمندان و فقهاي اثني عشري، از تمام كتب قبل، برتر است. چنان‌كه در وصف آن گفته شده كه: «نسبت جواهر به فقه، مثل نسبت كتاب بحارالانوار علامه مجلسي است نسبت به اخبار اهل بيت اطهار(ع).»

مؤلف در اين كتاب، تمامي فروعات فقهيه را از اول تا آخر (عبادات، عقود، ايقاعات، احكام) با ادله آن‌ها در كمال دقت نظر بررسي كرده و مسائل و موضوعات گوناگون و متنوع را از جنبه‌هاي مختلف با احاطه كامل بر اقوال علما و استناد به آيات قرآني و روايات و استدلالات منطقي، تطبيق داده است. نام كامل كتاب «جواهرالكلام في شرح شرايع الاسلام» است.

كتاب جواهرالكلام، شرحي مزجي است و شامل چهار بخش كلي كه عبارت است از: عبادات، عقود، ايقاعات، احكام و بخش مهمي درباره چگونگي استنباط احكام فقهي از احاديث وهم‌چنين اقوال و آراي فقهاي متقدم و متأخر شيعه و عده‌اي از فقهاي معاصر شيعه است. نيز اقوال فقهاي مذاهب ديگر مانند «زيديان» و بعضي از فقهاي بزرگ اهل تسنن مانند «ابوحنيفه» و «شافعي» ـ البته اين آراء و اقوال در بعضي احكام ـ آمده است.

از ويژگي‌هاي مهم جواهرالكلام اين‌كه فروع فقهي زيادي در هر موضوع را شامل شده است به طوري كه بعضي مسائل كه در هيچ منبع فقهي مطرح نشده، در اين كتاب پيدا مي‌شود. مؤلف ضمن اين‌كه مسائل جزئي فقهي را در ذيل متن شرايع مطرح كرده، در بعضي موارد، بابي گشوده و با عنوان «فائده، فوائد و امثالهم» آن‌چه را كه محقق حلي و ديگران به آن نپرداخته‌اند، بحث كرده است.

تعابير اختصاري زيادي در مورد نام اشخاص و آثار علمي در اين كتاب آمده استغ مانند «فاضل» براي علامه حلي، «خراساني» براي فاضل سبزواري، «شارح الدروس» براي آقا حسين خوانساري و ... .

بايد گفت كه شيوه صاحب جواهر در اين كتاب چنين است كه نخست يك اصطلاح فقهي را آورده و به بحث درباره جنبه‌هاي ادبي و لغوي آن پرداخته و بعد عبارت متن «شرايع الاسلام» را به صورت مزجي ذكر كرده و با استدلال تفصيلي، ضمن اشاره به اقوال و آراي دانشمندان بزرگ شيعه، در هر مورد، آن را نقد كرده و رأي نهايي خود را با استدلال منطقي و استناد به آيات و روايات و اجماع و دلايل عقلي ثابت كرده است.

اين كتاب طيف گسترده‌اي از منابع فقهي، اصولي، كلامي، قرآني، تاريخي، حديثي و ادبي را در بر مي‌گيرد كه بخش مهمي از آن، كتب فقهي فقهاي مشهور شيعه از زمان امامان(ع) تا زمان خود مؤلف است كه برخي از آن‌ها عبارت است از: آثار شيخ صدوق، شيخ مفيد، سيدمرتضي، محقق اردبيلي، شهيد اول و ثاني، علامه محمدباقر مجلسي، وحيد بهبهاني و شاگردانش.

تعداد اين منابع را اگر چه 551 اثر گفته‌اند لكن مي‌دانيم كه شمار قابل توجهي، منابع با واسطه بوده است. از منابع با واسطه اهل سنت، منابع فقه شافعي و حنفي بيشتر در كتاب به چشم مي‌خورد. نيز بعضي از منابع فارسي زبانان چون «روض الجنان» ابوالفتوح رازي، «جامع عباسي» شيخ بهائي و «حديقةالمتقين» مجلسي اول استفاده شده است.

علاوه بر مباحث فقهي و اصولي و قرآني و حديثي و ادبي، مطالب متنوع ديگري از جلمه: عادات و سنت‌هاي متداول آن زمان، حوادث مهم آن زمان؛ مانند «واقعه شيوع بيماري طاعون» و در مبحث نماز، ذكر امارات قبله، زاويه انحراف قبله شهرهاي مختلف اسلامي آمده است.*

*منابع: مقاله «فقيه جاودانه»، نوشته ابراهيم اسلامي برگرفته از مركز جهاني اطلاع‌رساني آل‌البيت(ع)؛ پايگاه اطلاع‌رساني كتابخانه طهور، پايگاه اطلاع‌رساني صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، پايگاه اطلاع‌رساني آفتاب، مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل‌البيت(ع)، دائرةالمعارف طهور، آدينه بوك.
شنبه 12 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 122]