عقل عاشق

واضح آرشیو وب فارسی:همشهری: عقل عاشق

حكمت‌و فلسفه- مسعود خوشنودزاده:
در ميان نحله‌هاي فلسفي به‌ظهور ‌پيوسته در قلمرو فرهنگ ايراني‌اسلامي، فلسفه اشراق از مقامي‌ برجسته برخوردار است.

به اين سبب كه واضع آن سهروردي معروف به شيخ اشراق، بي‌آنكه خود را بي‌نياز از راه‌جويي‌هاي عقل بداند، روزنه‌اي را برما گشوده كه مدعي است وراي طور عقل است و نجواي خرد را بدان نرسد. با اين حال، منابع سهروردي در اين زمينه، افزون بر حكمت قرآني، جا پايي استوار در حكمت ايران باستان (حكمت فهلويون) و فلسفه افلاطون (امام الحكماء) و ارسطو دارد. مطلب حاضر با توجه به اين كه روز هشتم ارديبهشت در تقويم ما روز سهروردي نايمده شده نگاهي اجمالي دارد بر بحث نور در انديشه و آثار سهروردي.

حكيم كامل و فيلسوف مؤسس شيخ شهيد شهاب الدين سهروردي(549-587) به سبب نوآوري‌ها و تاليفات فلسفي خويش در بين اهل حكمت از جايگاه رفيعي برخوردار است. وسعت و دامنه تحقيقات او، از عالي‌ترين مراتب وجود- حضرت نورالانوار- تا مراتب داني آن همچون مقولات و جوهر جسماني را در برمي‌گيرد. سهروردي با پشتوانه دانش وسيع و بينش عميقي كه نسبت به دانش پيشينيان دارد دست به طرح‌ريزي و معماري بنايي به نام حكمت اشراق مي‌زند كه محل تلاقي حكمت ايماني و فلسفه مشاء و حكمت خسرواني ايران باستان و فلسفه يونان و نو‌افلاطوني است كه با طرح‌ريزي دقيق سهروردي چينش دوباره يافته است و در بسياري از مسائل افق‌هاي نويي را كشف كرده است.

سهروردي هيچ‌يك از نظر و مشاهد را به تنهايي براي كامل شدن كافي نمي‌داند. از نظر او عارف بدون مباني نظري به مرتبه كمال نمي‌رسد و فيلسوف نيز بدون تجارب ناب عرفاني ناقص است. از نظر سهروردي حكيم كامل، در نظر و عمل كامل است.

يكي از مهم‌ترين مبادي سهروردي بحث واجب الوجود است كه در حكمت سهروردي به نورالانوار تعبير مي‌شود و ظاهر بالذات و مظهر لغير است وچون ذاتا ظاهر است. نيازي به مُظهـر ندارد و داراي جنس و فصل نيست در نتيجه از بساطت تام برخوردار است.

نور در حكمت اشراق رمز آگاهي و ادراك است و از شدت ظهور قابل تعريف نيست. صادر اول نيز كه از نورالانوار صادر مي‌شود عقل يا نور محض ناميده مي‌شود. نكته مهمي‌كه نبايد از آن غفلت كرد اين است كه مبحث نور در حكمت سهروردي حقيقت عينيه نور است نه مفهوم يا يك مصداق جزيي آن.

سهروردي براي اثبات قاعده‌الواحد از همين ويژگي بساطت نورالانوار استفاده مي‌كند و مي‌گويد نورالانوار واحدِ بسيط است و نمي‌شود يك نور و يك ظلمت از يك موجود واحد بسيط صادر شود زيرا ظلمت نبودِ نور و نمود به تبع بود است، نه بود و وجود. خواه اين ظلمت جوهري باشد يا عرضي. چون درغير آن صورت نورالانوار مركب خواهد بود و تركيب در نور محض راه ندارد. شيخ اشراق صادراول را نيز مجردي مي‌داند كه عين نور است و تنها كاستي او همين امكان است. اين صادر اول، نورالانوار، خود و اينكه نبوده و بود شده(امكان) را درك مي‌كند. وي امتياز نورالانوار از صادراول را نيز به تشكيك باز مي‌گرداند. اين صادر اول نور اَقرب و مجرد است. از همين راه او قاعده الواحد را اثبات مي‌كند.

سهروردي چگونگي ايجاد كثرت را نيز به تابش و اشراق نورالانوار به نور اقرب يا صادر نخستين و از آنجا به ديگر موجودات مي‌داند. هر مرتبه نور به مرتبه اعلي احاطه ندارد اما به مرتبه اخص محيط است و مستقيم يا غيرمستقيم از نورالانوار فيض مي‌گيرد.

به‌نظر مي‌رسد سهروردي در مباحث نور و تطبيق آن با مسايل فلسفي علاوه بر قرآن كريم از رساله النور غزالي نيز بهره گرفته است.

مرتبه توحيد نيز از منظرشيخ اشراق تفاوت ظريفي با ديگران دارد. او در كلمه التصوف توحيد را تجريد نفس از انواع علايق جسماني كه مي‌توانند مانع معرفت شوند مي‌داند. (1)
شيخ اشراق برخلاف مشائيان كه جسم را مركب از ماده و صورت مي‌دانند؛ اعيان خارجي عالم را چيزي جز نور نمي‌داند كه از طريق تجربه اشراقي قابل ادراك است. او با بيان قول به اصالت اعيان و اصالت نور ديگر تركيب وجود و ماهيت را ملاك نيازمندي ممكن و امتياز آن از واجب نمي‌داند و به جاي توجه به مصداق واجب و ممكن كه هر دو موجودند، به تمايز بين فقير و غني مي‌پردازد و از اين راه به بحث نياز ممكن به‌علت وارد مي‌شود.

از ديگر مباحث مهم حكمت اشراق بحث مراتب عالم است. اگرچه سابقه اين بحث به پيشينيان از جمله فلوطين بازمي‌گردد اما هيچ كس در اين مورد به صراحت و گستردگي سهروردي وارد نشده است. او با استفاده از قاعده امكان اشرف - كه خود ميدان‌دار اين بحث نيز هست- به اثبات مراتب طولي عرضي عالم و مرتبه مثال مي‌پردازد. مراتب عالم از نظر شيخ اشراق را مي‌توان چنين نام برد:
الف) نورالانوار(واجب الوجود)
ب) انوار قاهره(عقول طولي وعرضي)
ج) انوار اسفهبدي يا انوارمدبره(نفوس)
د) صور معلقه يا عالم اشباح(عالم مثال)
ه) عالم برازخ وغواسق ظلمانيه(عالم جسماني طبيعي)

عالم واسطه يا مثال ويژگي‌هايي دارد كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:1) بين عالم مجردات محض و عالم مادي قرار دارد 2) بعضي از خصوصيات ماده از قبيل كم، كيف و وضع را دارد ولي مكان ندارد. 3) صور معلقه مثال جواهر روحاني و بسيط هستند و قائم به ذات هستند به همين جهت بين آنها تزاحمي ‌نيست. (2)

به اعتقاد سهروردي درك و شناخت ما از مثال يا با واسطه مظاهر آن در عالم طبيعت است و حواس ما نقش مهمي‌ در اين نوع شناخت دارد و يا با تصفيه باطن و تزكيه نفس مي‌توانيم به مرتبه مثال صعود كنيم و صورمعلقه را مشاهده كنيم. كشف وشهودعارفان و رويا‌هاي صادقه ازعروج نفس به اين مرتبه عالم نشأت مي‌گيرد.

البته از سخنان شيخ اشراق چنين برداشت مي‌شود كه تنها معتقد به خيال منفصل بوده كه جدا از نفس است به همين جهت واهمه انسان را متفاوت از نفس مي‌داند.
سهروردي اين مطالب را در كتب و رسايل موجز خود به زبان رمز و اشاره نيز بيان كرده است. مثلا اگر آواز پر جبرئيل به دقت بررسي شود راز آفرينش به تقرير سهروردي با لطافت و ظرافت كم مانندي بيان گرديده است. سهروردي در عقل سرخ نيز به وادي اهل سلوك مي‌پردازد و در كتاب «في حقيقةالعشق» به رمز و رازهستي و حقيقت آن يعني عشق مي‌پردازد.

در قصه غربت الغربيه نيز به مراحل سيرصعودي انسان و تطورات درجات وجودي وي مي‌پردازد. نكته اين است كه شيخ داستان را از جايي آغاز مي‌كند كه حي بن يقظان بوعلي پايان يافته است. شايد شيخ اشراق مي‌خواهد به خواننده بگويد كه تحول و تطور و عروج انسان با حكمتي كه او تأسيس كرده بهتر قابل درك است و يا اينكه حكمت اشراق در طول مشاء است وكاري كه جناب شيخ الرئيس آغاز كرده و سپس در حكمت مشرقي پيگيري كرده، جناب سهروردي در حكمت اشراق به انجام رسانده است.

پانوشت‌ها:
1) اسما و صفات حق، دكترغلامحسين ابراهيمي‌ديناني انتشارات اهل قلم، چاپ اول، 1375، ص327
2) شرح حكمت الاشراق، شرح ملا صدرا و قطب الدين شيرازي، انتشارات بيدار، ص536
منابع:
1) حكمت الاشراق سهروردي، ترجمه دكتر سيد جعفر سجادي، دانشگاه تهران 1367
2) ارض ملكوت، هانري كربن، ترجمه سيد ضياالدين دهشيري انتشارات طهوري 1384
3) شعاع انديشه و شهود در فلسفه سهروردي، دكترغلامحسين ابراهيمي‌ ديناني، انتشارات حكمت، چاپ دوم1366
4) روابط حكمت اشراق و فلسفه ايران باستان، هانري كربن گزارش دكتر احمد فرديدوعبدالمجيد گلشن، مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه ايران، چاپ سوم 1385
5) مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح و مقدمه‌ هانري كربن، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي1373

تاريخ درج: 8 مرداد 1387 ساعت 10:25 تاريخ تاييد: 8 مرداد 1387 ساعت 11:38 تاريخ به روز رساني: 8 مرداد 1387 ساعت 11:27
سه شنبه 8 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: همشهری]

[مشاهده در: www.hamshahrionline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 511]