سرمايه اجتماعي پلي بين اقتصاد و جامعه شناسي

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: سرمايه اجتماعي پلي بين اقتصاد و جامعه شناسي
حسين دانشمهر* و محسن ناصري راد**: سرمايه اجتماعي مفهومي فرارشته اي است كه اخيراً مورد توجه بسياري از رشته هاي علوم انساني قرار گرفته است. اين مفهوم در واقع پل ارتباطي مهمي بين اقتصاد، جامعه شناسي و علوم سياسي است كه با نگرشي جديدتر به بررسي ارزش هاي اجتماعي، به ويژه ارتباطات مردمي براي دستيابي به اهداف مشترك در سطح كلان مي پردازد

(فيلد،1384: 12- 11). در اين مقاله با بررسي دقيق تر سرمايه اجتماعي، به بررسي ارتباط بين سرمايه اجتماعي و سرمايه اقتصادي مي پردازيم. - سرمايه سرمايه يكي از اجزاي تابع توليد است كه پايه اي ترين ابزار تئوري اقتصادي براي تبيين منشاء ثروت است. چه در شكل كلاسيك تابع توليد (محصول تابعي از سرمايه، نيروي كار و زمين) و چه در شكل اصلاح شده آن، سرمايه آنچه را شامل مي شود كه در فرآيند توليد جريان دارد، از توليد نتيجه مي شود و براي توليد بيشتر به كار گرفته مي شود. سرمايه آنگونه كه در جامعه شناسي، حقوق و اقتصاد از آن بحث مي شود، داراي چهار ويژگي است: 1- واحدهاي سرمايه مالك شخصي دارند و حقوق مالكيت آنها توسط قانون به رسميت شناخته شده است. 2- سرمايه زماني به منزله سرمايه فعال تلقي مي شود كه اميدي براي بازگشت آن وجود داشته باشد. 3- به جريان افتادن سرمايه، عموماً به كاهش يا تضعيف كاركرد آن مي انجامد و توانايي بازگشت بالقوه آن معمولاً به اين امر نياز دارد كه بخشي از برگشت سرمايه براي بازسازي يا نوسازي ذخيره سرمايه مورد استفاده قرار گيرد (تاجبخش،1382). بانك جهاني بر چهار نوع سرمايه به عنوان چهار جزء تشكيل دهنده ثروت ملل در ارتباط با توسعه پايدار تاكيد مي كند: 1- سرمايه طبيعي: يعني دارايي هاي محيطي مثل زمين، آب، جنگل، معادن، گياهان و جانوران كه به بعد محيطي توسعه پايدار مربوط مي شود. 2- سرمايه توليد شده (بشرساخت): كه معمولاً ماشين آلات، كارخانه ها ساختمان ها و تجهيزات زيربنايي مثل خطوط راه آهن و جاده هاست كه بر بعد اقتصادي توسعه پايدار دلالت دارد. 3- سرمايه انساني: ظرفيت هاي سازنده افراد كه بر مهارت، آموزش و بهداشت مبتني است و همراه با سرمايه اجتماعي بعد اجتماعي توسعه پايدار را تشكيل مي دهد. 4- سرمايه اجتماعي: شبكه ها، انجمن ها و موسساتي كه با هنجارهاي مشترك و روابط متكي بر اعتماد شكل مي گيرند و همكاري را تسهيل مي كنند. (شريفيان ثاني،1380) - سرمايه اجتماعي سرمايه اجتماعي به يكي از بحث انگيزترين و جنجالي ترين مفاهيم در پژوهش هاي علوم اجتماعي تبديل شده است و حجم ادبيات دانشگاهي و سياسي مرتبط با آن به شدت در حال افزايش است. اين مساله به ويژه در ايالات متحده آمريكا و بريتانيا صادق است و يكي از دلايل آن وجود ماهيت بسيار فردگرايانه روابط اجتماعي معاصر در اين كشورهاست كه به مسائلي مانند ازدواج هاي بي دوام، جنايت و از خود بيگانگي افراد منجر مي شود. (تاجبخش و اسدي كيا، 1382) ايده سرمايه اجتماعي سابقه ذهني طولاني در علوم اجتماعي دارد و برخي آن را در آراي انديشمندان متقدم و كلاسيك علوم اجتماعي مانند دوركيم، وبر و ديگران جست وجو مي كنند. (بهزاد، 1381) فلدمن و اساف معتقدند مفهوم سرمايه اجتماعي به معنايي كه امروزه به كار مي رود نخستين بار هنيفن در سال 1920 به كار برد. او در مقاله اي كه در سال 1916 در مورد اهميت مشاركت در تقويت حاصل كار مدرسه منتشر كرد، سرمايه اجتماعي را شامل دارايي هايي مي دانست كه در زندگي روزانه افراد خيلي به حساب مي آيد همانند حسن تفاهم، رفاقت احساس همدردي و روابط اجتماعي در بين افراد و خانواده هايي كه يك واحد اجتماعي را تشكيل مي دهند. پس از نيم قرن تاخير مجدداً در سال 1960 جين جاكوب به دليل زندگي در شهرهاي بزرگ آمريكا و مشاهده مرگ شهروندان آمريكايي به اين مفهوم پرداخت. او توضيح مي دهد كه شبكه هاي اجتماعي فشرده در محدوده هاي حومه قديمي و مختلط شهري، صورتي از سرمايه اجتماعي را تشكيل مي دهد. (فوكوياما، 1379: 10- 9) به دنبال او در دهه 1970 گلن لوري منتقد و ايوان لايت جامعه شناس، اين واژه را براي شناسايي منابع مفيد اجتماعي و توسعه سرمايه انساني و توصيف مشكل اقتصاد درون شهري به كار بردند. از نظر لوري سرمايه اجتماعي مجموعه منابعي است كه در ذات روابط خانوادگي و در سازمان جامعه وجود دارد و براي رشد شناختي و اجتماعي كودك يا جوان سودمند است (همان،14- 11). با وجود اين تا به حال تعاريف متعددي از مفهوم سرمايه اجتماعي توسط صاحبنظران حوزه هاي مختلف علوم انساني ارائه شده است كه در ذيل به برخي از اين تعاريف اشاره مي كنيم: جيمز كلمن معتقد است سرمايه اجتماعي، فرآيندهاي اجتماعي است كه با تسهيل كنش اعضاي خود منافعشان را ارتقا مي دهد. به نظر پير بورديو سرمايه اجتماعي عبارت است از موقعيت ها و روابطي كه در درون گروه ها و شبكه هاي اجتماعي براي افراد دسترسي به فرصت ها، اطلاعات، منابع مادي و موقعيت اجتماعي را افزايش مي دهد. (علوي، 1380:21) به عقيده رابرت پاتنام سرمايه اجتماعي به مجموعه اي از ارتباطات افقي بين افراد و نيز وجوه گوناگون سازمان هاي اجتماعي نظير اعتماد، هنجارها و شبكه ها گفته مي شود كه با ايجاد و تسهيل امكانات هماهنگ، منافع متقابل و كارايي جامعه را افزايش مي دهد. از نظر فوكوياما سرمايه اجتماعي مجموعه معيني از هنجارها يا ارزش هاي غيررسمي است كه اعضاي گروهي كه تعاون و همكاري ميانشان مجاز است در آن سهيم وذينفع هستند. (فوكوياما، 1384: 33)،به زعم او سرمايه اجتماعي عبارت است از توانايي هاي افراد براي كار كردن با يكديگر به منظور دستيابي به اهداف مشترك در گروه ها و سازمان ها. با جمع بندي نظرات ابراز شده مي توان سرمايه اجتماعي را مجموعه اي از شبكه ها، هنجارها، ارزش ها و دركي دانست كه همكاري درون گروه ها و بين گروه ها را در جهت كسب منافع متقابل تسهيل مي كند و اين نوع از سرمايه با نرخ مشاركت افراد در زندگي جمعي و وجود عامل اعتماد در بين آنان بيان مي شود. - سرمايه اجتماعي به مثابه نوعي سرمايه در مورد اينكه سرمايه اجتماعي نوعي از سرمايه است مي توان چهار استدلال اساسي را به ميان آورد. اول اينكه سرمايه اجتماعي مانند انواع ديگر سرمايه، منبعي است با امكان سرمايه گذاري براي انتظارات آينده و همراهي بازدهي و نااطميناني. سرمايه گذاري در ساختن شبكه هاي روابط خارجي، كنشگران را در جهت دستيابي به اطلاعات و قدرت توانمند مي سازد و توسعه شبكه هاي دروني به كنشگران جمعي امكانات تقويت هويت جمعي و كارهاي مشاركت جمعي را فراهم مي كند. به عبارت ديگر هميشه نمي توان از سرمايه اجتماعي به عنوان يك دارايي برون زا و غيرقابل كنترل ياد كرد. دوم اينكه سرمايه اجتماعي مانند گونه هاي ديگر سرمايه چند منظوره و تبديل پذير است. شبكه هاي دوستانه كنشگران اجتماعي مانند سرمايه هاي فيزيكي مي توانند براي اهداف متفاوت به كار گرفته و به توليد كمك كند. همچنين منافعي كه افراد از جايگاه شان در شبكه مي برند قابل تبديل به ديگر انواع سرمايه و به ويژه سرمايه اقتصادي است. به همين دليل اعتماد و اعتبار را بعضي مواقع به عنوان جايگزين سرمايه اقتصادي مطرح مي كنند. بورديو معتقد است استراتژي تبديل سرمايه به همديگر متاثر از تغيير در ساختار فرصت هاي سودي است كه هريك ارائه مي كنند. دليل سوم به جايگزيني يا مكمل بودن سرمايه اجتماعي براي ديگر اشكال سرمايه اشاره دارد. عوامل اقتصادي مي توانند گاه كمبود سرمايه اقتصادي يا انساني خويش را با روابط اجتماعي قوي جبران كنند. چهارم اينكه سرمايه اجتماعي نيز مانند سرمايه فيزيكي و انساني، نيازمند حفاظت و هزينه نگهداري است و بايد به طور متناوب بازسازي و تقويت شود. هر چند اين سرمايه همچون سرمايه انساني نرخ استهلاك قابل پيش بيني ندارد. به عبارت ديگر سرمايه اجتماعي مانند دانش و مهارت يا برخي كالاهاي عمومي با عدم استفاده هم ممكن است دچار استهلاك شود. - به سوي سرمايه اقتصادي كلمن جامعه شناس معروف آمريكايي است كه تاثيرات عمده اي بر مطالعات آموزش و پرورش داشته است. يكي از علايق اصلي او تركيب جامعه شناسي با جريان هاي عمده اقتصادي است و به همين دليل او مفهوم سرمايه اجتماعي را به عنوان پل بين اقتصاد و جامعه شناسي به كار مي گيرد. (كلمن، 1377:-463 - 460) از نظر كلمن، سرمايه اجتماعي نمايانگر منبعي است از انتظارات دو طرفه و بنابراين با شبكه هاي گسترده تر ارتباطات، اعتماد و ارزش هاي مشترك، بالاتر از افراد قرار مي گيرد. (فيلد،1384: 32 ) كلمن به شدت متاثر از افكار گري بكر بود. مطالعات بكر در زمينه سرمايه انساني در چارچوب نظريه انتخاب منطقي شكل گرفته و وي آن را به صورت كاربرد اصول اقتصادي در مطالعات و تحصيلات، خانواده، سلامتي و تبليغات به انجام رساند. كلمن از سرمايه اجتماعي براي تبيين تفاوت ها در زندگي افراد استفاده كرد. براي كلمن سرمايه اجتماعي ملموس است و در ساختار روابط ميان كنشگران افزايش مي يابد. (كلمن، 1377: 462) او اشكال عمده سرمايه اجتماعي را تعهدات و انتظارات، ظرفيت بالقوه اطلاعات، هنجارها و ضمانت هاي اجرايي موثر، روابط اقتدار، سازمان اجتماعي انطباق پذيري و سازمان تعهدي مي داند. كلمن سرمايه اجتماعي را نوعي كالاي عمومي مي دانست كه گرچه به دست كساني كه آن را تشخيص مي دهند ايجاد مي شود ولي منافع آن شامل تمام اجزاي ساختار مي شود. بنابراين سرمايه اجتماعي سبب مي شود تا همكاري بين افراد ايجاد شود كه در غير اين صورت دنبال منافع فردي خود مي بودند. (شيرواني، 1383: 51 ) بورديو جامعه شناس فرانسوي علاقمند به مساله دوام طبقه اجتماعي و ديگر انواع تعدي در مساله بي عدالتي بود. او برجسته ترين چيزي كه از اقتصاد سياسي بيرون مي كشد همان چيزي است كه او سرمايه فرهنگي مي نامد. به نظر او سرمايه فرهنگي در درون يك فضاي اجتماعي پخش شده است و سپس به وسيله ميراث، انتقال يافته و بالاخره به صورت فرهنگ سرمايه گذاري مي شود. (روح الاميني، 1374: 116- 114) سرمايه اجتماعي براي بورديو موقعيت ها و روابط در گروه ها و شبكه هاي اجتماعي است كه دسترسي به فرصت ها، اطلاعات، منابع مادي و موقعيت اجتماعي را براي افراد افزايش مي دهد. به نظر بورديو تطابقي ميان جايگاه اجتماعي و سليقه ها و رفتارها وجود دارد مثلاً اينكه فضاي طبقه اجتماعي برتر، چه نوع ورزش ها، نوشيدني ها، گرايش هاي سياسي و غيره ترجيح مي دهند. (رضائيان، 1384: 20) از نظر بورديو، تراكم و دوام ارتباطات هر دو اهميت فراوان دارند. سرمايه اجتماعي نمايانگر ادغام منابع بالفعل و بالقوه اي است كه براي مالكيت شبكه اي بادوام به كار رفته اند. همچنين وي معتقد است كه ارزش ارتباطات يك فرد(يا حجم سرمايه اجتماعي يك عامل) به تعداد ارتباطات فعال شده و حجم سرمايه (فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي) هر ارتباط بستگي دارد. بورديو براي نمايش تعامل بين ارتباطات و سرمايه مالي يا فرهنگي، اعضاي حرفه ها را مثال مي زند، مانند وكلا يا پزشكان كه با بهره برداري از سرمايه اجتماعي- ارتباطات، مقبوليت و احترام- اعتماد و اطمينان مشتريان را در يك جامعه سطح بالا به دست مي آورند يا حتي از آن در زمينه شغلي و سياسي بهره برداري مي كنند. برعكس بورديو معتقد است آناني كه فقط به كيفيت تحصيلات خود متكي هستند، بيشتر از همه در قبال كسادي مدركي (اعتباري) زخم پذيرند، چون نه فقط دچار نبود ارتباطات هستند، بلكه ضعف فقر سرمايه فرهنگي آنان سبب كاهش آگاهي در مورد نوسانات بازاري در مورد مدارك آنان است. (فيلد،1384:27- 26) توسعه تئوري سرمايه اجتماعي بيش از هر چيز وامدار كارهاي پژوهشي رابرت پاتنام است. پاتنام كه در سال 1970 براي مطالعه جنبه هايي از سياست حكومت ايتاليا به رم سفر كرده بود با يك پديده تاريخي روبه رو مي شود كه فرصتي استثنايي را براي انجام يك سلسله پژوهش هاي سيستماتيك و دنباله دار رقم مي زند. اين پديده اجراي ماده معوق مانده اي از قانون اساسي ايتاليا بود كه به موجب آن حكومت هاي منطقه اي حق فعاليت مي يافتند. از آن سال كه حدود 15 حكومت منطقه اي در ايتاليا شروع به فعاليت كردند تا سال 1990 كه تعداد آنها به 20 مورد رسيده بود. سلسله پژوهش هاي پاتنام و همكارانش، بينش تازه اي را در تئوري سرمايه اجتماعي ايجاد كرد. موضوع اين پژوهش در آغاز بررسي عملكرد اين نهادهاي حكومتي در مناطق مختلف بود و در نتيجه اين بررسي سطح مناطق برگزيده در طي سال هاي 1678 تا 1985 بر اساس 12 شاخص حاكي از اختلاف شديد شمال و جنوب ايتاليا بود. (پاتنام،1380: 152) بنابراين سوالي كه مطرح مي شد اين بود كه چه چيزي باعث تمايز آنها از مناطق كمتر موفق داخل هر بخش مي شود. يافته هاي پژوهش او نشان مي داد كه مدرنيته اقتصادي با عملكرد بالاي نهادهاي عمومي در ارتباط بود اما بررسي بيشتر محدوديت هاي اين تفسير را آشكار مي كرد: در مناطق فقير حكومت ها مدام عملكرد سطح پايين داشته اند اما تفاوت هاي آشكار در عملكرد درون هر بخش بر حسب توسعه اقتصادي كاملاً غير قابل توضيح بود. بنابراين بايد گفت كه ثروت و توسعه اقتصادي نمي تواند تمام داستان باشد. (همان: 154- 150) فوكوياما معتقد است سرمايه اجتماعي متعلق به گروههاست نه افراد و هنجارهايي كه شالوده سرمايه اجتماعي را تشكيل مي دهند در صورتي معني دارد كه بيش از يك نفر در آن سهيم باشد. گروهي كه حاوي سرمايه اجتماعي اند ممكن است به كوچكي دو دوست باشند كه با يكديگر تبادل اطلاعات مي كنند يا در پروژه اي مشتركاً همكاري مي كنند يا ممكن است در مقياس بزرگ تري تمامي يك ملت باشد. فوكوياما برخي از كشورها را كه از نظر فرهنگي يكسان هستند بر اساس سرمايه اجتماعي مقايسه مي كند و هدف او اين است كه به اين سوال پاسخ دهد: چرا برخي كشورها موفقيت اقتصادي بيشتري نسبت به ساير كشورها دارند. او ادعا مي كند در اين كشورها سطوح بالاي قابليت اجتماعي (سرمايه اجتماعي) صداقت و اعتماد افراد را به انجام كارهاي مشاركتي و تعاوني مشتاق مي سازد و زمينه را براي رشد و ترقي فراهم مي كند مثلاً در جامعه ژاپن سطوح بالاي سرمايه اجتماعي سبب گسترش و توسعه اين كشور شده است در حالي كه در جامعه چين پيوندهاي موجود مانع شكل گيري سرمايه اجتماعي شده و فرصت هاي نوآوري را محدود ساخته است. فوكوياما معتقد است جوامع مدرن به جاي اينكه درصدد باشند كه اخلاق اعضايشان را بهبود بخشند در جست وجوي تاسيس نهادهايي چون حكومت متكي بر قانون اساسي و مبادله مبتني بر بازار آزاد هستند تا رفتارهاي اعضاي خود را نظام مند كنند. (فوكوياما، 1379: 13) - نتيجه گيري مفهوم سرمايه اجتماعي را مي توان به عنوان پل بين اقتصاد و جامعه شناسي دانست. در عين حال وجود سرمايه اجتماعي شرط لازم و نه كافي براي نتيجه بخشي سرمايه ها و سياست هاي اقتصادي است و زمينه را براي رشد و توسعه اقتصادي فراهم مي كند. *دانشجوي كارشناسي ارشد مديريت توسعه دانشگاه تهران **دانشجوي كارشناسي ارشد پژوهش علوم اجتماعي دانشگاه تهران منابع: 1- بهزاد، داوود(1381). سرمايه اجتماعي بستري براي سلامت روان، فصلنامه رفاه اجتماعي، سال دوم شماره 6 . 2- پاتنام، رابرت (1380). دموكراسي و سنت هاي مدني، ترجمه محمد تقي دلفروز، انتشارات وزارت كشور. 3- تاجبخش، كيان؛ اسدي كيا، بهناز (1382). تئوري سرمايه اجتماعي: پيامدهاي آن براي توسعه اقتصادي و اجتماعي، گفتمان. 4- رضائيان، علي (1383). عصر سرمايه انساني و اجتماعي، فصلنامه پيام مديريت، شماره 11 و 12. 5- روح الاميني، محمود (1374)، زمينه فرهنگ شناسي، تهران: انتشارات دانشگاه پيام نور. 6- شريفيان ثاني، مريم (1380). سرمايه اجتماعي، فصلنامه رفاه اجتماعي، سال اول، شماره 2. 7- شيرواني، عليرضا(1383). تاثير عملكرد سازمان هاي بخش دولتي بر سرمايه اجتماعي، مديريت و توسعه، شماره 20. 8- علوي، سيد بابك (1380). نقش سرمايه اجتماعي در توسعه، تدبير، شماره 16. 9- كلمن، جيمز (1377)، بنيادهاي نظريه اجتماعي، ترجمه منوچهر صبوري، تهران: نشر ني. 10- فيلد، جان (1384). سرمايه اجتماعي ، ترجمه جلال متقي، تهران موسسه عالي پژوهش تامين اجتماعي. 11- فوكوياما، فرانسيس (1379). پايان نظم، ترجمه غلامعباس توسلي، تهران: جامعه ايرانيان. 12- فوكوياما، فرانسيس (1384). سرمايه اجتماعي و جامعه مدني، ترجمه افشين خاكباز و حسن پويان، تهران: شيرازه.
سه شنبه 8 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3586]