جهاني شدن و فرهنگ

واضح آرشیو وب فارسی:ايرنا: جهاني شدن و فرهنگ
محمد اميرپناهي

تعاريف بسياري از جهاني شدن از سوي صاحب نظران اين حوزه ارائه شده است. عنصر مشترك همه اين تعاريف درهم تنيدگي، نزديكي و به هم پيوستگي اجزاي جامعه جهاني است. اين درهم تنيدگي و فشردگي اجزاي جامعه جهاني به معناي افزايش سريع در خودآگاهي كل جهان نيز است. بنابراين جهاني شدن از يك سو به فشردگي تمام جهان و از ديگر سو به افزايش در آگاهي و بصيرت اجزاي جامعه جهاني دلالت دارد. اين اتفاق در مراحل متفاوتي همراه با مدرنيته و در اواخر قرن بيستم به دليل جهاني شدن ارتباطات و يكپارچه سازي بازارهاي كار و سرمايه و متحد كردن جهان در يك بازار منفرد و آكنده از رقابت و... به وقوع پيوسته است.

فرآيند جهاني شدن با توسعه و گسترش مقولات مادي و معنوي همراه بوده و بازسازي توليدات جديد در حوزه هاي مختلف سياسي، اجتماعي، فرهنگي و... را به دنبال دارد. اين تغييرات معنا و مفهوم متفاوتي در عرصه فرهنگ، جامعه و... ايجاد كرده است. به نظر مي رسد قلمرو فرهنگ يكي از مهم ترين حوزه هايي است كه بحث ها و مناقشه هاي بسياري را در نتيجه فرآيند جهاني شدن به خود اختصاص داده است. برخي بر اين عقيده هستند «همگون سازي» فرهنگي و امحاي فرهنگ هاي ملي و محلي و سلطه فرهنگ غربي به ويژه فرهنگ امريكايي نتيجه حتمي جهاني شدن است و به اين اعتبار از مفهومي تحت عنوان «جهاني سازي» كه متضمن يك برنامه آگاهانه و از پيش تعيين شده براي غلبه يافتن فرهنگ امريكايي و ساختن يك جهان يكدست و همگون و فارغ از تفاوت هاي فرهنگي است، ياد مي كنند. برخي ديگر ضمن رد اين ادعا جهاني شدن را فرصتي مناسب براي تقويت فرهنگ هاي محلي و عرضه جهاني توليدات در حوزه فرهنگ هاي محلي مي دانند. به اعتقاد اين عده از صاحب نظران جهاني شدن «همواره متضمن همزماني و درون پيوستگي آن دو پديده يي بوده است كه به صورت قراردادي امر جهاني و امر محلي ناميده مي شوند.» از اين حيث اصطلاح «جهان- محلي شدن» را به جاي مفهوم «جهاني شدن» ترجيح مي دهند. (رابرتسون، 219؛1383 )

در اين مقاله از اين زاويه مواجهه ايران در بعد فرهنگي با پديده جهاني شدن بررسي و تلاش خواهد شد فرصت ها و تهديدهاي ناشي از اين پديده در پرتو بحث هاي نظري به بحث گذاشته شود.

جهاني شدن يك فرآيند است، به اين معنا كه دربرگيرنده يك روايت ثابت و لايتغير نيست بلكه در درون آن روايت ها و پروژه هاي متفاوتي در حال شكل گيري است. از اين جهت جهاني شدن هرچند گريزناپذير است اما يك نقطه شروع و يك پايان حتمي و ازپيش تعيين شده ندارد. در واقع جهاني شدن فرصتي براي ايجاد بسترهاي مناسب جهت تعامل و همكاري هرچه بيشتر اجزاي جامعه جهاني است. بنابراين دولت ها، فرهنگ ها، سازمان هاي مختلف و... مي توانند در ارائه تعريفي جديد از روابط بين واحدهاي جهاني در سطوح پايين تر يا حتي در سطح جهاني نقش مهمي ايفا كنند، به علاوه قادرند در پذيرفته شدن و مقبوليت يكي از روايت هاي معارض با روايت هاي كلان تاثير قابل توجهي داشته باشند. همان طور كه گفته شد يكي از روايت ها در پي جهاني شدن فرهنگ غرب به ويژه فرهنگ امريكايي و سلطه آن است. كشور هايي كه دريابند با سلطه اين فرهنگ بهتر مي توانند به منافع مادي و معنوي خود دسترسي پيدا كنند از چنين روايتي دفاع مي كنند و قاعدتاً در برنامه ريزي هاي خود نيز اين تمايل و حمايت را نشان مي دهند اما از طرف ديگر كشور هاي مخالف سلطه اين روايت در برابر آن مقاومت كرده و در پي اثرگذاري براي پيشبرد مدل هاي جايگزين هستند. بنابراين اساساً جهاني شدن يك فرهنگ خاص (امريكايي، ايراني و...) غيرممكن است. اين باور كه جهاني شدن در نهايت به معني امريكايي شدن و تسلط فرهنگ امريكايي در جهان است، متضمن چند خطاي جدي و اساسي است؛ 1- «اين ديدگاه فرهنگ امريكايي را مقوله يي يكپارچه مي داند.» (استوري، 311؛1383) برعكس فرهنگ داراي يك شكل خاص نيست كه بتوان آن را به عنوان يك مدل بسيار مشخص به كل دنيا عرضه كرد و در نتيجه تمام دنيا داراي يك هويت واحد شوند. در واقع فرهنگ متشكل از عناصر و طيف هاي بسيار متفاوت و متضاد است، هرچند ممكن است داراي برچسب مشخص امريكايي يا ايراني باشند. 2- حتي اگر به چيزي همانند فرهنگ امريكايي به عنوان يك مقوله يكپارچه، روشن و كاملاً يكدست قائل باشيم «بر اساس شواهد موجود كه عملاً انكارناپذيرند حتي آن پيام هاي فرهنگي كه مستقيماً از امريكا نشأت مي گيرند به اشكالي تفكيك شده دريافت و تفسير مي شوند و گروه هاي «محلي» اطلاعات دريافت شده از «مركز» را به شيوه هاي به غايت گوناگون «جذب» مي كنند.» (رابرتسون، 230؛1383)

بنابراين اگر صنايع فرهنگي (موسيقي، سينما و... )مك دونالد و... را به عنوان مولفه هاي فرهنگ امريكايي بپذيريم، هنگامي كه به داخل ملل ديگر وارد مي شوند از اقتصاد سياسي، تاريخ، فرهنگ و ارزش هاي خاص آن ملل متاثر مي شوند. اين تاثيرپذيري ساختارهاي فرهنگي در درون ملل واردكننده هم از بعد شكلي است و هم از بعد محتوايي، به عنوان مثال سينماي ايران داراي اسلوب و پيامي خاص است. سنت عرفاني و انسان شناختي ايراني در قالب صنعت سينما نوعي ژانر فيلميك ويژه يي ايجاد كرده است كه با قالب هاي تكنولوژي زده و فيوچريستيك و علم گرايانه سينماي هاليوود تفاوت معناداري دارد. يا آنچه تحت عنوان مك دونالدي شدن مطرح است در داخل ملل ديگر معناي خاصي به خود مي گيرد. مثلاً غذاي آماده در كشوري مانند هندوستان از نوع غذاي آماده هندي است حتي در رستوران هاي مك دونالد در امريكا غذاي آماده از نوع هندي عرضه مي شود. 3- «به اصطلاح مولدان اصلي فرهنگ جهاني- نظير سي ان ان در آتلانتا و هاليوود در لس آنجلس- به نحوي فزاينده توليدات خويش را متناسب با تقاضاهاي يك بازار جهاني تفكيك شده طراحي مي كنند. 4- نكات بسياري وجود دارد دال بر آنكه منابع نمادين ظاهراً «ملي» به واقع به طرزي فزاينده به منظور تفسير و مصرف جهاني تفكيك شده در دسترس همگان قرار دارند. 5- كاملاً روشن است كه جريان افكار و رسوم از جهان به اصطلاح سوم به جوامع و مناطق ظاهراً مسلط بر جهان به طور جدي از سوي بسياري دست كم گرفته شده است. (همان، صص 231-230)

بنابراين با اين رويكرد ساير ملل نيز مي توانند در تمام عرصه هاي مادي و معنوي فرهنگ توليدكننده باشند. «جهاني شدن معاصر وضعيتي ايجاد كرده است كه تمدن ها، منطقه ها دولت ملت ها، ملت هاي محدود به دولت ها يا فراتر از آنها و مردم بومي را بيش از پيش ملزم مي كند تاريخ ها و هويت هاي خاص خود را بسازند (يا دست كم سنت هاي خاص خود را به شكلي گزينشي به خويش اختصاص دهند). (رابرتسون و خندكر، 64؛1383) از اين جهت الزامي كه جهاني شدن به عنوان فرصت براي كشورهاي در حال توسعه به دنبال دارد تلاش بيشتر براي قابل عرضه تر كردن فرهنگ خود و پذيرفتني تر كردن پيام خود براي جامعه جهاني است.

در نتيجه اين فرآيند ذهنيت انسان معاصر از دايره بسته محل زندگي بيرون رفته و به طور نسبي نگاهي جهاني پيدا كرده است. فرصت ها و ظرفيت ها را محدود به فرصت ها و ظرفيت هاي محلي نمي بيند و در ارز يابي امكانات موجود نگاهي فرامحلي دارد. معيار و ملاك ارزيابي جامعه از امكانات و فرصت ها صرفاً بر اساس فرصت هاي بومي نيست. انسان معاصر كه دائم در معرض توليدات جهاني است ملاك ارزيابي خود را در يك مقايسه جهاني به دست مي آورد.

حضور عناصر غيرمحلي و غيربومي در بافت فرهنگي اجتماعات محلي مي تواند منشاء اضطراب هاي فرهنگي شود. اين مساله نوعي الزام در توليدات فرهنگي بر مبناي عقلانيت ايجاد مي كند. به عبارت ديگر براي اينكه عناصر فرهنگي قابليت عرضه در سطح جهاني پيدا كنند بايد از نوعي عقلانيت برخوردار شوند. اين عقلانيت موجب مي شود عناصر خرافي، غيرعقلاني، نينديشيده و بعضاً توهين آميز مورد ترجمان قرار نگيرند. تبديل پيام فرهنگي به يك محصول قابل عرضه در قلمرو جهاني نيازمند نوعي عقلانيت است، به عبارت ديگر توليد و عرضه مقولات و عناصر فرهنگي در جامعه جهاني مستلزم دو اقدام اساسي است؛ 1- پالايش دروني عناصر فرهنگي بر اساس عقلانيت و حذف سويه هاي نينديشيده مبتني بر عادت. 2- پيام سازي و توليد رسانه يي. از اين طريق عناصر فرهنگ بومي وارد فرهنگ جهاني شده و صدور فرهنگي صورت مي گيرد. در صورتي كه عناصر پالايش نشده فرهنگ بومي مورد تاكيد فراوان قرار گيرند فرهنگ بومي در مواجهه با فرهنگ جهاني آسيب پذير خواهد شد. به اين اعتبار آسيب و تهديد جدي در قلمرو فرهنگي بيش از آنكه ناشي از ورود عناصر فرهنگ خارجي باشد از عدم انعطاف، عدم عقلانيت و... فرهنگ بومي نشأت مي گيرد. به عبارت ديگر در صورتي كه عناصر فرهنگي يك جامعه و ساختارهاي معرفتي، سياسي و... آن به شكلي پويا و غيرمتكي به حكومت يا بخشي خاص از جامعه تعريف شود ورود عناصر فرهنگ خارجي نه تنها تهديد به حساب نمي آيد بلكه در زايايي و تحرك فرهنگ بومي نقش بسزايي ايفا خواهد كرد. جامعه يي كه خود به صورت مجموعه يي پويا و زايا به دنبال نوآوري، نقد و تحليل و گزينش عناصر فرهنگي باشد عناصر فرهنگي ديگر اجزاي جامعه جهاني را عاقلانه تر و بدون وابستگي هاي عاطفي مي تواند مورد ارزيابي قرار دهد و طبعاً پذيرش آنچه با ارزش هاي بومي و نيازهاي مردم آن جامعه همسويي داشته باشد تهديد يا آسيب محسوب نخواهد شد.

ايران قبل از اسلام به عنوان يكي از مهم ترين حوزه هاي تمدن بشري و ايران بعد از اسلام به عنوان بخش مهمي از تمدن اسلامي از عناصر فرهنگي والايي براي عرضه به بشريت برخوردار است؛ عناصر فرهنگي عزت، كرامت انساني، انسان دوستي، عرفان و... كه امروزه جامعه بشري به شدت بدان ها نيازمند است. توليد رسانه يي اين عناصر فرهنگي در بستر فراهم شده براي تعاملات فرهنگي در عرصه جهاني فرصت بسيار مناسبي براي عرضه بيشتر اين عناصر به جامعه جهاني است. همان طور كه گفته شد مقاومت فرهنگ هاي محلي و عرضه هرچه بيشتر خود به جامعه جهاني تدريجاً به يك ويژگي اساسي حقانيت سياسي جهاني بدل مي شود و اين گرايش دلالت بر اين امر دارد كه دفاع از امر محلي و ملي و اشاعه آن پديده يي جهاني است. در سطح جهاني واژه هايي نظير محلي بودن، اجتماع محلي، خانه و... موضوع گفت وگو است و اين مساله بر اهميت امر محلي و پيوند ارگانيك آن با امر جهاني دلالت دارد. از اين نظر تبادل فرهنگي يا ورود عناصر فرهنگي خارجي در جامعه نبايد منشاء هراس شود. تحرك و زايايي فرهنگ هاي محلي و پالايش عناصر نينديشيده آن نه تنها ابزار و وسيله مناسبي براي مقابله با سلطه فرهنگ خارجي است بلكه حضور فرهنگ هاي محلي و بومي در عرصه جهاني را بيش از پيش تثبيت مي كند.

منابع؛ ------------------------------

1- استوري، جان، «جهاني شدن و فرهنگ عامه» ترجمه حسين پاينده، فصلنامه ارغنون، تابستان 1383

2- رابرتسون، رولند، «جهان- محلي شدن؛ زمان- فضاوهمگوني- ناهمگوني» ترجمه مراد فرهادپور، فصلنامه ارغنون، تابستان 1383

3-رابرتسون، رولند و حق خندكر حبيب، «گفتمان هاي جهاني شدن؛ ملاحظات مقدماتي» ترجمه مسعود مظاهري، فصلنامه ارغنون، تابستان 1383.
يکشنبه 6 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايرنا]

[مشاهده در: www.irna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 288]