بيست گفتار: متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: بيست گفتار
متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

مقدمه

كتاب حاضر ، مجموعه‏ای است مشتمل بر بيست سخنرانی متفكر شهيد استاد
مرتضی مطهری كه بين سالهای 1378 تا 1382 قمری برابر با 1338 تا 1341 شمسی‏
برای عموم ايراد شده و در زمان حيات استاد به چاپ رسيده است و اكنون‏
با حروفچينی جديد و كيفيت بهتر چاپی به طبع می‏رسد . در اين چاپ آدرس‏
آيات و رواياتی كه در چاپ گذشته ذكر نشده بود تا حد ممكن ذكر گرديده و
همچنين جملات عربی به طور دقيق اعراب گذاری شده است .
اين كتاب نيز همچون ديگر آثار آن متفكر گرانقدر از بيانی روان و
محتوايی غنی همراه با نكات بديع برخوردار است ، ضمن اينكه مسائل مورد
بحث ، مسائلی است كه همواره برای جامعه اسلامی مطرح می‏باشد و اذهان‏
جستجوگر به دنبال پاسخهای مناسب برای آن مسائل هستند .
اميد است اين اثر استاد شهيد نيز در آشنايی بيشتر جامعه اسلامی ما با
معارف اسلامی و مفيد و مؤثر افتد .
شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهيد مطهری
22 بهمن 1368

1 عدالت از نظر علی عليه السلام

« لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقوم‏
الناس بالقسط و انزلنا الحديد فيه بأس شديد و منافع للناس و ليعلم‏
الله من ينصره و رسله بالغيب‏إن الله قوی عزيز »( 1 ) .
« إن الله يأمر بالعدل و الاحسان وإيتاء ذی‏القربی و ينهی عن الفحشاء و
المنكر و البغی يعظكم لعلكم تذكرون »( 2 ) .
اين دو آيه كريمه از دو سوره است و هر كدام در يك جای از قرآن است .
آيه اول آيه بيست و پنجم از سوره حديد است و آيه دوم آيه نودم از سوره‏
نحل است . در هر دو آيه از يك مطلب ياد شده و آن موضوع عدالت است .
البته هر آيه مطلب اضافه‏ای نسبت به ديگری دارد .
در آيه اول می‏فرمايد : " ما پيغمبران خود را با دلايل روشن فرستاديم و
همراه آنها كتاب و مقياس و وسيله اندازه‏گيری فرستاديم تا مردم بر ميزان‏
عدالت عمل كنند . آهن فرستاديم كه فلزی محكم و با صلابت است و منافعی‏
برای حيات بشر در بردارد . علت ديگر فرستادن پيغمبران اين است كه آمدن‏
آنها وسيله امتحانی باشد و معلوم و روشن شود كه چه كسی به ياری حق و اهل‏
حق می‏شتابد و
چه كسی نمی‏شتابد . خداوند نيرومند و غالب است . "
در آيه دوم می‏فرمايد : " خدا امر می‏كند به عدالت و به نيكی و كمك و
صله‏ارحام ، و نهی می‏كند از كارهای زشت و بد و ظلم . خداوند پند می‏دهد تا
شما متذكر بشويد " .
در آيه اول هدف كلی اديان آسمانی را برقرار شدن موازين عدالت ذكر
می‏كند ، و در آيه دوم به عنوان يك اصل از اصول و مبانی كلی اسلام و به‏
عنوان معرفی روح اسلام ، می‏فرمايد خداوند به عدل و احسان امر می‏كند و از
فحشاء و زشتكاريها و بديها و ظلمها نهی می‏كند .
موضوع عدل و احسان ، خصوصا موضوع عدل ، گذشته از اينكه در خود قرآن‏
كريم مكرر ذكر شده ، در تاريخ اسلام و در ميان مسلمين فصلی طولانی دارد -
چه از نظر علمی در تاريخ علوم اسلامی و چه از نظر عملی و اجرايی در تاريخ‏
اجتماعی و سياسی اسلام و چون واقعا يكی از اركان اسلام اصل عدل است ،
شايسته است كه در اطراف آن صحبت شود ، مخصوصا ما شيعيان كه يكی از
اصول دين را عدل می‏دانيم .

عدل از اصول دين
اصول دين را پنج چيز می‏شماريم : توحيد ، عدل ، نبوت ، امامت ، معاد .
عدل و امامت اختصاصا در شيعه از اصول دين شمرده شده و گاهی ايندو را به‏
نام دو اصل مذهب می‏نامند ، كه البته مقصود ، اين است كه از نظر اسلام‏
شناسی اين مذهب و از نظر ديد پيشوايان اين مذهب ، عدل و امامت هم از
اصول اسلام است ، پس معلوم می‏شود از نظر مذهب و طريقه ما اصل عدل بسيار مهم است و در رديف‏
مسائلی از قبيل مسائل اخلاقی نيست . لذا به همين مناسبت در اين شبهای‏
عزيز كه فرصتی هست ، تا حدی كه مقدور است ، در اطراف اين اصل و
تاريخچه آن كه با سرنوشت ما و وضع حاضر ما بستگی دارد مطالبی به عرض‏
شنوندگان می‏رسانم ، بعلاوه اينكه اين شبها تعلق دارد به امام عادل علی‏
الاطلاق ، مجسمه عدل و مساوات ، شيفته حق و انصاف ، نمونه كامل بشر دوستی‏
و رحمت و محبت و احسان ، مولای متقيان علی ( ع ) كه حتی ديگران‏
درباره‏اش گفتند قاتل او همان عدل و مساواتش بود ( و قتل فی محرابه لشده‏
عدله ) .

دشمن طاووس آمد پر او
ای بسا شه را بكشته فر او
گفت من آن آهوم كز ناف من
ريخت آن صياد خون صاف من

علی ، شهيد عدالت
راستی كه علی مرتضی مجسمه عدل و نمونه رحمت و محبت و احسان بود .
امشب شب ضربت خوردن اين شهيد عدالت است ، ضربتی كه در راه تصلب و
انعطاف ناپذيری از حق و عدالت و دفاع از حقوق انسان خورد و در عين حال‏
همين ضربت به مرارتها و مجاهدتها و مشقتها و رنجهای او در اين راه خاتمه‏
داد و او را در حال انجام وظيفه از پا در آورد ، ضربتی كه خود او را
آسوده كرد اما جهان اسلامی را تا ابد در مرگ همچو امام عادلی كه اگر
حكومتش مدتی ادامه پيدا می‏كرد ، جامعه نمونه كامل و درخشان اسلامی جامه‏
عمل می‏پوشيد ، سوگوار ساخت . اينكه خود او را آسوده و راحت كرد و از نظر شخص خودش آسايش يافت ،
تعبيری است كه از كلام خودش اقتباس كرده‏ام . در همان حال كه در اثر آن‏
ضربت در بستر افتاده بود فرمود : مثل من مثل تشنه‏ای است كه در شب‏
تاريك در صحرای بی پايانی در جستجوی آب روان باشد و ناگهانی به آب‏
برسد و من هميشه از خداوند می‏خواستم كه هر وقت مقرر شده بميرم ، در بستر
نميرم ، در راه خدا كشته شوم و اين آرزوی من بود كه به آن رسيدم ( « و ما
كنت‏إلا كقارب ورد و طالب وجد » ) ( 1 ) .

چه عدالتی موجب شهادت علی شد ؟
به هر حال ، چون امشب همچو شبی است ، در طليعه سخنم در اين چند شب‏
شمه‏ای از عدالتها و احسانهای مولای متقيان عرض می‏كنم و در اطراف اين‏
كلمه توضيح می‏دهم كه چگونه عدالت علی ( ع ) قاتلش شد و چگونه تصلبش در
اين راه ، آشوبها و فتنه‏ها از طرف آنها كه عدالت علی مستقيما بر ضرر
آنها بود به پا كرد ، و اين عدالت چه جور عدالتی بود .
آيا يك عدالت صرفا اخلاقی بود نظير آنچه می‏گوييم امام جماعت يا قاضی‏
يا شاهد طلاق يا بينه شرعی بايد عادل باشد ؟ اين جور عدالتها كه باعث قتل‏
كسی نمی‏شود ، بلكه بيشتر باعث شهرت و محبوبيت و احترام می‏گردد .
آن نوع عدالت مولی كه قاتلش شناخته شد ، در حقيقت ،فلسفه اجتماعی او و نوع تفكر مخصوصی بود كه در عدالت اجتماعی اسلامی‏
داشت و خودش شديدا اصرار می‏ورزيد كه عدالت اجتماعی اسلام و فلسفه‏
اجتماعی اسلام صرفا همين را اقتضا می‏كند .
او تنها عادل نبود ، عدالتخواه بود . فرق است بين عادل و عدالتخواه ،
همان طوری كه فرق است بين آزاد و آزاديخواه . يكی آزاد است يعنی خودش‏
شخصا مرد آزادی است ، و يكی آزاديخواه است يعنی طرفدار آزادی اجتماع‏
است و آزادی هدف و ايده اجتماعی اوست . علم هم همين طور است : يكی‏
شخصا عالم است ، يكی علاوه بر اين طرفدار عموميت علم و سواد و تعليم‏
عمومی است . همين طور است عدالت : يكی شخصا آدم عادلی است ، و يكی‏
عدالتخواه است ، عدالت فكر اجتماعی اوست . باز مثل اينكه يكی صالح‏
است و ديگری اصلاح طلب . در آيه كريمه قرآن می‏فرمايد " « كونوا قوامين‏
بالقسط »" ( 1 ) قيام به قسط يعنی اقامه و به پاداشتن عدل ، و اين غير
از عادل بودن از جنبه شخصی است
جود بهتر است يا عدل ؟
اول جمله‏ای از خودش در جواب سؤالی نقل می‏كنم : كسی از علی مرتضی سلام‏
الله عليه پرسيد آيا جود بهتر است يا عدالت ؟ ( « أيهما أفضل ؟ العدل‏
أو الجود ؟ فقال عليه السلام : العدل يضع الامور مواضعها ، و الجود يخرجها
من جهتها » ) فرمود عدل بهتر است از جود به دليل اينكه عدل هر چيزی را
در جای خود قرار می‏دهد و هر حقی را به ذيحق واقعی خود می‏رساند ، اما جود و بخشش ، امور را و جريانها را از
محل خودشان و مدارشان خارج می‏كند ، جود اين است كه آدمی از حق مسلم خود
صرف نظر كند ، به ديگری كه ذيحق نيست جود كند ، پس جود اشياء را از
موضع خود خارج می‏كند .

عدل وضع نعمتی بر موضعش
نی به هر بيخی كه باشد آبكش
موضع رخ شه نهی ، ويرانی است
موضع شه ، پيل هم نادانی است
" « و العدل سائس عام ، و الجود عارض خاص » " ( 1 ) ديگر اينكه‏
عدالت سائس و اداره كننده عموم است ، چيزی است كه پايه و مبنای زندگی‏
عمومی و اساس مقررات است ، اما جود و بخشش يك حالت استثنايی است‏
كه در موقع خاص كسی به كسی جود می‏كند و ايثار می‏كند .
جود و ايثار را نمی‏توان مبنای اصلی زندگی عمومی قرار داد و براساس‏
آنها مقررات و قانون وضع و آن را اجرا كرد . اگر جود و احسان و ايثار
تحت قانون و مقررات لازم الاجراء درآيد ، ديگر جود و احسان و ايثار نام‏
ندارد ، به اصطلاح از وجودش عدمش لازم می‏آيد . جود و ايثار وقتی جود و
ايثار است كه هيچ قانون و مقررات حتمی و لازم الاجراء نداشته باشد و آدمی‏
صرفا به خاطر كرم و بزرگواری و گذشت و نوع دوستی و بلكه حيات دوستی جود
كند . پس بنابراين عدل از جود افضل است .
اين بود جواب علی مرتضی ( ع ) در مورد افضليت عدل از جود .
هرگز يك انسانی كه تفكر اجتماعی ندارد و با مقياسهای فردی اندازه‏گيری‏
می‏كند اين طور جواب نمی‏دهد ، نمی‏گويد عدل از جود بالاتر است ، امام علی ( ع ) در اين سخن بسيار پر قيمت خود ، به عدل‏
از نظر اجتماعی نگاه می‏كند و با مقياس اجتماعی اندازه‏گيری می‏كند . اين‏
سخن ، سخن كسی است كه فلسفه اجتماعی روشنی دارد .
جود و عدل از ديدگاه اخلاق فردی
علمای اخلاق جود را از عدل بالاتر دانسته‏اند ، اما علی مرتضی ( ع ) در
كمال صراحت می‏گويد عدل به اين دليل و اين دليل از جود بالاتر است .
البته اين دو نظر از دو زاويه و دو ديدگاه است ، اگر تنها از جنبه‏
فردی و اخلاق شخصی مطلب را مطالعه كنيم ، جود از عدل بالاتر است . از نظر
ملكات اخلاقی ، ملكه جود و ايثار بالاتر است از ملكه عدالت ، زيرا شخص‏
عادل از آن جهت كه شخصا و از نظر اخلاق شخصی و فردی عادل است ، در اين‏
حد از كمال انسانی است كه به حق ديگران تجاوز نمی‏كند ، مال كسی را
نمی‏برد ، متعرض ناموس كسی نمی‏شود ، اما آن كه جود می‏كند و ايثار
می‏نمايد ، نه تنها مال كسی را نمی‏برد بلكه از مال خود و دسترنج خود به‏
ديگران جود می‏كند ، نه تنها نوبت كسی را نمی‏گيرد ، نوبت خود را هم‏
احيانا به ديگران می‏دهد ، نه تنها بر كسی جراحتی وارد نمی‏آورد ، بلكه در
بيمارستانها و ميدانهای جنگ و در كلبه‏ها و خانه‏های بينوايان به سر وقت‏
بيماران و مجروحين می‏رود ، دارويی به كامشان می‏ريزد ، مرهمی بجراحتشان‏
می‏گذارد ، مجانا شغل پرستاری بيماران را برای خود انتخاب می‏كند ، نه‏
تنها خون كسی را نمی‏ريزد ، بلكه حاضر است خون خود را فدای خير جامعه كند .
پس از نظر ملكات اخلاقی و صفات شخصی البته جود از عدل بالاتر است ،
بلكه طرف قياس نيستند .

عدل و جود از نظر اجتماعی
اما از نظر زندگی اجتماعی چطور ؟ از نظر زندگی اجتماعی و از جنبه عمومی‏
كه افراد اجتماع را به صورت يك واحد در می‏آورد ، از اين نظر كه بنگريم‏
، می‏بينيم كه عدل از جود بالاتر است .
عدل در اجتماع به منزله پايه‏های ساختمان است و احسان از نظر اجتماع به‏
منزله رنگ آميزی و نقاشی و زينت ساختمان است . اول بايد پايه درست‏
باشد بعد نوبت به زينت و رنگ آميزی و نقاشی می‏رسد . اگر " خانه از
پای بست ويران است " ، ديگر چه فايده كه " خواجه دربند نقش ايوان "
باشد ؟ اما اگر پايه محكم باشد ، در ساختمان بی نقاشی و بی رنگ آميزی هم‏
می‏توان زندگی كرد . ممكن است ساختمان فوق العاده نقاشی خوب داشته باشد
و ظاهرش جالب باشد ، اما چون پايه خراب است ، يك باران كافی است آن‏
را بر سراهلش خراب كند .
بعلاوه همين جودها و احسانها و ايثارهايی كه در مواقعی خوب و مفيد است‏
و از نظر جود كننده فضيلتی بسيار عالی است ، از نظر گيرنده فضيلت نيست‏
. حساب او را هم بايد كرد ، حساب اجتماع را هم بايد كرد . اگر رعايت‏
موازنه اجتماعی نشود و حساب نكرده صورت بگيرد ، همين فضيلت اخلاقی‏
موجب بدبختی عمومی و خرابی اجتماع می‏گردد . صدقات زياد و اوقاف زياد و حساب نكرده‏
، نذورات زياد و حساب نكرده در هر جا كه وارد شده مانند سيل جامعه را
خراب كرده ، روحيه‏ها را تنبل و كلاش و فاسد الاخلاق بار آورده ، لطمه‏ها و
خساراتی وارد آورده كه كمتر از لطمات و خسارات يك سپاه جرار نبوده ،
مصداق كلام خدا بوده درباره بعضی انفاقات كه می‏فرمايد :
" « مثل ما ينفقون فی هذه الحيوه الدنيا كمثل ريح فيها صر اصابت حرث‏
قوم ظلموا أنفسهم فأهلكته و ما ظلمهم الله و لكن أنفسهم يظلمون »" ( 1
) . مثل انفاقهايی كه در اين دنيا می‏كنند و عنوان انفاق و صدقه و امثال‏
اينها به آنها می‏دهند ، عينا مثل باد سختی است كه با سرما همراه است و
می‏رسد به زراعت مردمی كه ظلم به نفس كرده‏اند و همه آن زراعتها را از
بين می‏برد . خداوند به آنها ستم نكرده خودشان به خودشان ستم كرده‏اند .
جامعه را هرگز با جود و احسان نمی‏توان اداره كرد . پايه سازمان اجتماع‏
عدل است . احسان وجودهای حساب نشده و اندازه‏گيری نشده كارها را از مدار
خود خارج می‏كند . امام سجاد ( ع ) فرمود : " « كم من مفتون بحسن القول‏
فيه ، و كم من مغرور بحسن الستر عليه و كم من مستدرج باعحسان‏إليه » " (
1 ) بسياری از مردم از بس خوبشان را و مدحشان را گفتند فاسد شدند ،
بسياری از مردم چون از عيبشان چشم‏پوشی شد و مورد انتقاد قرار نگرفتند
مغرور شدند ، بسياری از مردم هم چون به آنها احسان شد و از راه احسان‏
زندگی و كارشان اداره شد متدرجا در غفلت فرو رفتند .
اين است معنی سخن علی مرتضی ( ع ) : كه فرمود : " « العدل يضع الامور
مواضعها و الجود يخرجها من جهتها » " عدل جريان كارها را در مجرای خود
قرار می‏دهد ، اما جود جريانها را از مجرای اصلی خارج می‏كند .
بسياری از مردم ابتدا كه می‏شنوند علی ، مظهر كامل جود و سخا ، عدل را
از جود برتر دانسته تعجب می‏كنند كه چطور می‏شود عدل از جود بالاتر باشد ؟
يعنی چه علی ( ع ) كه سرآمد اهل جود و ايثار و كرم است ، درباره جود و
كرم می‏فرمايد كه جود و كرم كارها را از جريان خودش خارج می‏كند ؟ اما با
بيانی كه كردم و دو جنبه‏ای كه توضيح دادم معلوم شد كه ما تاكنون به عدل‏
وجود از يك جنبه نگاه می‏كرده‏ايم و آن جنبه اخلاقی و جنبه فضيلت شخصی و
نفسانی قضيه بوده و البته از اين جهت مطلب همان طور است ، اما جنبه‏
ديگر مهم است و آن جنبه اجتماعی قضيه است و ما تاكنون كمتر از اين جنبه‏
فكر می‏كرده‏ايم و علت اينكه كمتر فكر می‏كرده‏ايم اين است كه مدت زيادی‏
نيست كه بشر به ارزش مطالعات اجتماعی پی برده و قوانين اجتماعی را
شناخته ، در سابق كم و بيش بعضی از مفكرين عاليقدر ما توجه داشته‏اند ،
اما به صورت علوم مدونی نبوده است ، لهذا در قضايا فقط به جنبه‏های‏
اخلاقی و فردی آنها نگاه می‏كرده‏اند .
من ياد ندارم تاكنون كسی در كتابی در اطراف اين جمله كه عرض كردم‏
بحثی كرده باشد و حال آنكه اين جمله در نهج البلاغه است و در دسترس همه‏
بوده . به نظرم علتش اين است كه اين جمله با مقياسهای اخلاقی نمی‏توانسته‏
در نظرها معنی درست و قابل توجهی داشته باشد ، اما امروز كه به بركت‏
پيشرفت علوم اجتماعی ، مقياسهای ديگر غير از مقياسهای اخلاقی به دست ما
رسيده ، می‏فهميم كه چه كلام پرارزشی است و چقدر اين سخن از زمان خودش ،
بلكه از زمان سيد رضی ( ره ) كه سخنان علی ( ع ) را گردآوری كرد و به نام‏
نهج البلاغه به صورت كتابی درآورد ، جلوتر و بالاتر است . هيچ ممكن نبود
در آن زمان ، خود سيد رضی كه جمع كننده اين كلمات است ، و حتی بوعلی‏
سينا كه بزرگترين فيلسوف عصر گردآوری نهج البلاغه است ، بتواند همچو
حقيقت اجتماعی عالی را بيان كند .

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 465]