راه‏كارها و ابزارهاى فهم و تفسير قرآن (جامع)

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: مقدمه
«قرآن مشعلى است كه نور آن هرگز خاموش نمى‏گردد، چشمه زاينده‏اى است كه واردان از آن نمى‏كاهند، نشانه‏هايى است كه روندگان بى‏آن‏ها راه نمى‏يابند، دليل كسى است كه به آن سخن گويد، فيروزى كسى است كه آن را حجت آورد، نگه‏دارنده كسى است كه به آن عمل كند، سپر كسى است كه آن را دربرگيرد، دانايى كسى است كه آن را در گوش دارد. همانا قرآن كان ايمان و كانون آن، سنگ‏هاى بناى اسلام و پايه آن، ميدان‏هاى حق و راه‏هاى آن است.» (1)

ضرورت شناخت قرآن و شناخت‏پذيرى آن
نخست دلايل ضرورت شناخت قرآن و امكان بررسى، تدبر و تفكر درباره آن را با دقت‏بررسى مى‏كنيم، سپس به پژوهش و جست وجوى راه كارها و ابزارهاى فهم صحيح اين كتاب با عظمت مى‏پردازيم.
دلايل ضرورت شناخت و شناخت‏پذيرى قرآن و جست و جوى راه‏كارهاى تفسير و تحصيل مقاصد خداوندى را در يك نگاه كلى، مى‏توان موارد ذيل دانست:

1- قرآن كريم، تنها معجزه جاويدان و سند حقانيت اسلام و گواه صدق رسول خاتم(ص) است كه طى آياتى، جن و انس را به هماوردى فراخوانده، (2) عدم امكان آن را اعلام داشته است و ضرورت آشنايى با موارد ياد شده، لزوم شناخت قرآن و امكان شناخت آن را ضرورى مى‏نمايد.

2- قرآن خود را برابر نواميس فطرت معرفى كرده(روم:30) و بشر را به شناخت آن فرامى‏خواند. جست و جوى فطرت ضرورت شناخت قرآن را لازم و امكان‏پذيرى آن را آشكار مى‏سازد.

3- با توجه به اينكه راه‏كارهاى شناخت‏بشرى (حس، تجربه، عقل، شهود و...) در عرصه جهان‏شناسى و حقايق نهفته در آن ناتوان است، تنها راه‏كار مطمئن و دقيق، روزنه حقيقت‏نماى وحى است كه انسان را بدان رهنمون مى‏گردد. (3)

4- با توجه به خدشه‏دار شدن سنت رسول خدا(ص) در جريان نامبارك سقيفه، (4) اين تنها قرآن است كه از صدر اسلام تاكنون و تا ابد، از گزند تحريف مصون بوده و آيينه تمام‏نماى اسلام است. از اين‏رو، شناخت آن ضرورى مى‏باشد.

5- از آن‏جا كه قرآن كريم در تمام عرصه‏هاى زندگى بشرى، قوانين جاويدان حياتى عرضه كرده، (5) شناخت كامل آن ضرورى است.

6- قرآن كريم داراى اعجاز بيانى است و از اين ره‏گذر، عقول و دل‏هاى بزرگ و والا را چون نيروى مغناطيسى مجذوب خويش مى‏سازد. از اين‏رو، براى فراهم آوردن زمينه چنين جذبه و گرايشى براى عشاق انوار ربوبى، شناخت قرآن ضرورى مى‏نمايد. (6)

7- از آنجا كه انسان همواره براى نيل به جوار قرب حق در حركت‏بوده (7) و حركت نيز به شناخت ژرف و دقيق نيازمنداست (8) و از سوى ديگر، قرآن كريم در ضمن آيه‏هايى، همگان را به تدبر و تفكر و انديشه در آيات خود دعوت كرده، (9) بى‏توجهى بدان را گناه شمرده و غافلان از آن را مورد نكوهش قرار داده، همچنين قرآن خود را «تبيان كل شى‏ء» معرفى كرده و همه اهل عالم را بدان نيازمند مى‏داند، (10) اين موارد، شناخت آن را ضرورى و لازم مى‏گرداند.

8- قرآن كريم از سوى پروردگار بى‏نياز فرود آمده و از هر نوع كلام بشرى بى‏نياز بوده و ديگر دانش‏هاى بشرى بدان نيازمند است. بنابر اين، شناخت قرآن از نيازهاى ضرورى و اصيل بشرى است. (11) از يك‏سو، در حوزه اسلامى، ارزيابى هرانديشه‏اى، حتى سنت رسول خدا(ص)، به قرآن واگذار شده و اين خود مساله شناخت قرآن را ضرورى مى‏نمايد. (12) از سوى ديگر، در قرآن كريم به فرض نزولش بر مردگان و جمادات بى‏روح، از تسليم‏پذيرى آنان سخن گفته، در مقام نكوهش انسان برآمده و از سرپيچى و تمرد وى شكوه نموده است. بنابراين، بر اساس عقل، كتاب، سنت، تاريخ، تجربه، حس و فطرت سليم بشرى، شناخت قرآن لازم بوده و هيچ‏كس در هيچ زمان و هيچ شرايطى، از آن بى‏نياز نيست.

قرآن در آيينه قرآن
قرآن كريم در يك فراخوانى عمومى، جن و انس را به مطالعه و فهم خود دعوت كرده و خود را شناخت‏پذير و قابل فهم معرفى مى‏نمايد، چنان كه در آياتى خود را چنين معرفى مى‏كند:
راهنماى مردمان; (13) خودنما و ديگر نما; (14) روشنگر مردمان; (15) داور ميان متخاصمان; (16) نشانه بزرگ حق; روشنى‏بخش جامعه; (17) فرقان و فاصل حق و باطل; (18) مايه بيدارى و هوشيارى مردم; (19) مايه تفكر و شكوفايى عقل; (20) زمينه تدبر ژرف; مايه تذكر و پندآموزى بشر; (21) راهى استوار به سوى حق، تقواپيشگى و حيات معقول معنوى; (22) نورى روشنگر از سوى پروردگار عالم و پيام ربوبى (23) معرفى كرده و براى اثبات دعوى خود، اقامه برهان مى‏نمايد; و تبيان همه اشيا و حقايق، بيان كننده هر خشك و تر و جامع همه مفاهيم حقوقى در گستره خود.

قرآن اصول تفسير خود را در سه اصل اساسى مى‏داند: قرآن با قرآن، قرآن با عقل، و تدبر و تفكر و بررسى. (24)

راه‏كار تفسيرى از ديدگاه قرآن
قرآن كريم راه‏كار تفسيرى خود را طى آياتى، چنين بيان كرده است: «ان علينا جمعه وقرآنه فاذا قراناه فاتبع قرآنه ثم ان علينا بيانه‏» (قيامت:17-19); به راستى، گردآورى و تلاوت قرآن برعهده ماست. پس هنگامى كه آن را مى‏خوانيم تو قرائت ما را پيروى كن، آن‏گاه در بيان مقاصد و مفاهيم آن، از ما پيروى نما. (25)
بر پايه اين آيه، تفسير قرآنى را خود خداوند به عهده گرفته و در آيات ديگرى، آن را برعهده رسول الله(ص) نهاده است. آيه‏هاى 44 و 64 سوره نحل و آيه‏هاى 15 و19 سوره مائده بر اين مطلب صادق‏اند; چرا كه بر اساس اين آيات و آيه 2 سوره جمعه،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران و ديگر آيات مشابه، بيان مقاصد قرآن كريم به عنوان يكى از مهم‏ترين، بزرگ‏ترين و بنيادى‏ترين وظايف رسالت تلقى شده است; يعنى، تلاوت، بيان مقاصد، تعليم آن و تزكيه مسلمانان همراه با آموزش حكمت اساس رسالت، بلكه تمام آن مطرح گرديده و كوتاهى در بيان آنچه نزول يافته، هم‏چون عدم ابلاغ آن (26) تلقى گرديده است. واضح است كه ميان اين دو ملازمه عقلى حاكم است; زيرا از سويى، بيان مقاصد و حقايق قرآن را خود ذات اقدس ربوبى برعهده گرفته و از سوى ديگر، بيان آن را به طور كامل، به عهده رسول خاتم(ص) نهاده و براى آن بزرگوار تفصيل داده است. بنابراين، آياتى از قرآن، آيات ديگر را تفسير مى‏نمايد و يكى از منابع اساسى و بنيادين تفسير قرآن خود قرآن است.

دومين منبع تفسيرى قرآن، رسول خاتم(ص) است، چنان كه در آيات 44 و 64 سوره نحل،129 و 151 سوره بقره، 164 آل‏عمران، 15 و19 مائده و ديگر آيات آمده است.

از نظرگاه تاريخى نيز شواهد فراوانى در دست است كه رسول خدا(ص) به دنبال قرائت آيات، تفسير و مقاصد آن‏ها را نيز براى صحابه و به‏ويژه اميرالمؤمنين(ع)، بيان مى‏فرمود. روايت عبدالرحمن السلمى (ت 72 ه.ق) از برخى صحابه هم‏چون عثمان و ابن مسعود و ديگران - مبنى بر اين‏كه ياران پيامبر(ص) هنگام آموزش قرآن، همين كه ده آيه فرامى‏گرفتند، به آموختن تفسير آن از رسول‏خدا(ص) مى‏پرداختند، آن گاه به سراغ فراگيرى آيات ديگر مى‏رفتند- (27) مؤيد اين مدعاست.

سيوطى نيز به گزارش از ابونعيم اصفهانى از قول اميرالمؤمنين(ع) مى‏گويد: به خدا سوگند، آيه‏اى بر محمد(ص) فرود نيامد، مگر آن‏كه من فهميدم كه در مورد چه كسانى و در كجا فرود يافته است; چرا كه خداوند به من دلى خردمند و زبانى مسؤول عنايت فرموده است. (28)

گزارش ابن مسعود درباره آيه «الذين آمنوا ولم يلبسوا ايمانهم بظلم‏»، (انعام:82) - كه صحابه را نااميد مى‏گردانيد و رسول خدا(ص) «ظلم‏» را به شرك تفسير فرمود - نيز دليل بر اين مطلب است.

بنابراين، راه‏كار خود قرآن در تفسير خويش، همان تفسير آيه با استفاده از تدبر در آيات و استنطاق آن‏ها از مجموع آيات مربوط به موضوع و بيانات رسول خدا(ص) است.

راه‏كار تفسيرى خاندان رسالت:
همان‏گونه كه قرآن كريم بيان خويش را خود عهده‏دار شده، به بيان رسول خدا(ص) نيز حجيت‏بخشيده و ايشان نيز به بيان ائمه اهل‏بيت: حجيت و اعتبار داده‏اند. (29) بنابراين، چنين نتيجه مى‏گيريم كه:
1- قرآن روشن است و در آياتش هرگز اختلافى نيست.

2- در صورت بروز اختلاف، در بيان فهم مقاصد آن، مرجع نهايى حل اختلاف، رسول خدا(ص) و اهل‏بيت عصمت: مى‏باشند; پيشوايانى كه در آموزش خود از خطا و نسيان و گناه معصوم و مصونند و قهرا روش تفسيرى آنان همان روش ارائه شده در قرآن است. ائمه دين: به پيروى از قرآن و رسول خاتم(ص) اين روش را در آموزش‏هاى خود به ياران خويش انتقال دادند.

رواياتى مانند «انما نزل القرآن ليصدق بعضه بعضا» و «ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض‏» (30) اين‏مطلب را تاييد مى‏نمايد و اين غير از تفسير به راى - كه ممنوع است - مى‏باشد; چرا كه در اين روش، مفسر نخست آيات مورد نظر را استنطاق مى‏كند و احاديث ائمه اهل بيت: را مى‏نگرد و پس از آشنايى به روش آنان، با استفاده از قرآن و سنت و عقل و تدبر، به تفسير آيات مى‏پردازد. (31) آنان كه درباره قرآن به انواع تناقض‏ها دچار آمده و در مورد آيات الهى به ناروا، سخن گفته‏اند و گاهى به تناقض برخى آيات با برخى ديگر و يا با سنت رسول خاتم(ص) حكم كرده و يا سنت را در ارتباط با خودش و يا با عينيت تاريخى دانسته‏اند، همه از بى‏اطلاعى و از عدم آشنايى آنان با روش تفسيرى خواندن وحى بوده است. قرآن كريم هرگونه اختلاف و تناقض را از دامن پاك خود دور دانسته و در مقام تحدى، براى اثبات‏اعجازبيانى‏و حقانيت‏خود، بدان استدلال مى‏فرمايد. (32)

راه‏حل تناقض‏هاى اسطوره‏اى
قرآن كتابى است دردآشنا و شفابخش; مانند داروخانه‏اى كه براى همه امراض دارويى ويژه دارد، اما بايد درد و دارو را شناخت تا درمان مؤثر واقع شود. در بيمارى‏هاى روحى و معنوى نيز چنين است. دواى هر دردى آيه‏اى خاص است; آيه‏اى متناسب با آن درد. و شايد يكى از دلايل نزول تدريجى قرآن كريم در طول‏23 سال همين باشد و علت مراتب نزول و مراحل آن به صورت دفعى و تدريجى و به دو صورت مجمل و مفصل، (33) روح و حقيقت تعين نايافته قوانين جهاد و دفاع و قوانين مالى يا جنايى در ارتباط با گروه‏هاى گوناگون الحادى و مسلمان در طول‏23 سال نيز همين موضوع باشد.
گوناگونى‏استدلال‏هاو موضع‏گيرى قرآن در برابر كفار قريش، يهود و ملحدان، منافقان و بيماردلان نيز همين بود. بنابراين، هر جاكه‏آيه‏هامتناسب با نيازها و روحيه‏ها و زمان‏ها تلاوت‏گردند و درآن‏هاتدبرلازم‏بشود،هيچ‏گونه‏تناقضى‏در آن احساس نمى‏گردد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 282]